Orzech - rodzina orzechowate

Orzech czarny

Cechy: Orzech czarny to drzewo wysokości do 30 m, w swojej ojczyźnie nawet wyższe (do 50 m). Korona  szeroka, kulista. W początkowych latach po posadzeniu rośnie dość szybko. Pień pokryty jest czarną, głęboko bruzdowaną korowiną. Młode pędy miękko owłosione, zimą oliwkowozielone. Liście długości 30-60 cm, 15-23 listkowe. Listki podłużnie jajowate, długości 6-12 cm, u nasady zaokrąglone, z ostrym, dość długim wierzchołkiem, drobno piłkowane, gruczołowato owłosione, młode obustronnie a starsze tylko od spodu. Owoce kuliste, średnicy 3-5 cm, o szerokiej i silnie aromatycznej zewnętrznej, zielonej okrywie. Łupina orzecha zwana skorupą jest gruba bruzdowana, czarnobrązowa. Jądro niesmaczne. Orzechy dojrzewają we wrześniu - październiku i spadają z drzewa w zielonej bądź już brązowawej okrywie.

Lokalizacja: Żyrardów park Dittricha, Al. Partyzantów, ul. Mireckiego.

Rozmaitości: Od XVII wieku orzech czarny jest znany w Europie i bywał sadzony w parkach. W Polsce jest to najczęściej spotykany gatunek orzecha (poza orzechem włoskim oczywiście). W wielu parkach rosną stare, ponad stuletnie drzewa, corocznie obficie owocujące. Wytrzymały jest na niskie temperatury. Bardzo cenne drzewo parkowe. Drewno o ciemnobrunatnym zabarwieniu było dawniej wysoko cenione w meblarstwie artystycznym.

Pochodzenie: Wschodnia część Stanów Zjednoczonych

Orzech szary

Cechy: Orzech szary to drzewo wysokości do 25 m, o szerokiej, gęstej i kopulastej koronie. Korowina szara, u starych okazów również głęboko bruzdowana. Pędy, liście i owoce gruczołowato owłosione i lepkie. W zimie gałązki i pędy szare. Liście bardzo duże, długości 25-60 cm, 11-19 listkowe. Listki siedzące, szeroko lancetowate, długości 6-12 cm, drobno piłkowane. Owoce wydłużone, długości 4-7 cm, zebrane po 3-5. Zewnętrzne okrywy owłosione, gruczołowate i lepkie. Wewnętrzna łupina gruba i ostro bruzdowana. Jądro orzecha bardzo tłuste, lecz niesmaczne. Orzechy dojrzewają we wrześniu lub październiku.

Pochodzenie: Wschodnie, przyatlantyckie tereny Ameryki Północnej.

Lokalizacja: Park w Żelazowej Woli, arboretum w Rogowie.

Rozmaitości: W Europie orzech szary znany jest od początku XVII w. Czasem spotykany w naszych parkach. Jest bardziej wytrzymały na mrozy niż orzech czarny i rośnie szybciej od niego. W uprawie obficie owocuje i daje tzw. samosiew (arboretum w Kórniku). Najlepiej rośnie na glebach wilgotnych, ale nie podmokłych. Również cenne i oryginalne drzewo parkowe.

Orzech włoski

Cechy: Drzewo osiąga wysokość do 30 m i średnicę do 2 m. Posiada walcowaty pień i dużą koronę. Należy do drzew szybko rosnących. Pień na małej wysokości rozwidla się w grube konary. Kora w młodości gładka, szaro-popielata, z wiekiem ciemniejąca z mocną, spękaną podłużnie korowiną. Liście skrętoległe, złożone nieparzystopierzaste, ogonek do 5 cm. Liczba podłużnie owalnych na obu końcach zwężonych listków 7-9, każdy długości do 12 cm. Listek szczytowy z ogonkiem i większy od pozostałych. Liście na początku rozwoju czerwonawe, później zielonawe do ciemnozielonych. Jesienią żółtobrązowe. Kotki męskie pojawiają się już wczesną jesienią - po zakwitnieniu, długości do 12 cm. Kwiaty żeńskie osadzone pojedynczo lub po kilka - w kątach jednorocznych krótkopedów. Są one niepozorne. Kwitnie w końcu kwietnia i na początku maja, a owocuje w październiku. 

Owoc - pestkowiec - ukrywa w mięsistej zielonej łupinie twarda pestkę ze smacznym, jadalnym jądrem. W okres owocowania wchodzi jednak późno, bo dopiero po 8-10 latach. Drzewo to posiada silny system korzeniowy, pobierający duże ilości składników pokarmowych, a w tym wapna. Korę ma silnie rozbudowana zacieniającą swym zasięgiem ziemię, co utrudnia wzrost i rozwój pod nim innych roślin. Należy do roślin jednopiennych.  Świeże liście i owoce odznaczają się intensywnym i miłym zapachem.

Rozmaitości: Najstarszy w Polsce orzech włoski rośnie wg Pacyniaka w Celbowej - wieś gm. Puck, woj. gdańskie. Liczy on 129 lat, ma obwód 291 cm, a jego wysokość wynosi 23 m. Niektóre egzemplarze dożywają 500 lat. Myśliwi i rusznikarze poszukują orzecha na osady do broni. Jądra orzechów zawierają tłusty olej wytłaczany do celów technicznych i spożywczych. Ciemnobrązowe drewno jest cenione na fornir i do wyrobu mebli.

Wszystkie części orzecha włoskiego: konary, kora, liście i łupiny zawierają substancję ograniczającą rozwój innych roślin. Substancja ta to juglon. Podłoże wokół drzewa jest także przesiąknięte juglonem. Dlatego należy dokładnie zbierać liście opadające na grządki czy rabaty. Nie należy dodawać ich do kompostu. Najlepiej palić je od razu.

Orzech włoski pogłębia kolor włosów. Wyciągi z liści orzecha wchodzą w skład preparatów ułatwiających opalanie i środków do farbowania włosów. Zielone owoce wykorzystywane są niekiedy do farbowania na kolor brązowy i kasztanowy. Odwary z liści działają ściągająco, bakteriobójczo, grzybobójczo. Olej otrzymywany z jego nasion, czyli orzechów, używany jest w przemyśle spożywczym i kosmetycznym. Można go stosować jako olejek do ciała, np. do masażu.

Nasiona zwierają dużo oleju, białka i witamin (A,B1 i E) oraz związki żelaza i kobaltu. Surowcem leczniczym w pierwszym rzędzie są liście. Niekiedy również używa się w lecznictwie świeżych owoców, kory i korzenia. Orzech włoski miał duże zastosowanie w medycynie ludowej. Same orzechy używano kiedyś za środek wzmacniający wzrok. Nalewkę alkoholową z zielonych owoców i liści stosowano przy gruźlicy skóry, a wyciągi wodne - na zewnętrzne krwotoki, jak również w leczeniu cukrzycy, podagry, skazy wysiękowej, nieżytu żołądka i jelit. Liście uważano także za środek odstraszający "robactwo". Zewnętrznie zaś używano do okładów i płukania gardła, jak również przy wrzodach i oparzeniach. Napar z kory i korzeni był również wykorzystywany jako środek lekko przeczyszczający. 

Obecnie surowcem są głownie liście orzecha, rzadziej owoce. Liście orzecha włoskiego zbiera się w okresie ich pełnego wykształcenia, przed pojawieniem się plam i zaschnięć. Suszy się je w temperaturze nie przekraczającej 40oC. Owoce natomiast zbiera się w okresie, gdy jeszcze łupina nasienna nie stwardniała, to jest w sierpniu i na ogół używa w stanie świeżym. Liście orzecha włoskiego i zielone łupiny zawierają: barwniki (flawonoidy i karotenoidy), kwasy organiczne, olejki eteryczne. Mają one działanie przeciwzapalne, bakteriobójcze, przeciwkrwotoczne i przeciwbiegunkowe. Stosuje się je w postaci odwaru przeciwko biegunkom u małych dzieci. Pobudzają apetyt i wydzielanie soków trawiennych. Odwar przyrządza się zalewając 1 łyżkę rozdrobnionych liści szklanką wody i gotuje kilka minut. Pop przecedzeniu pije się 1 do 1 szklanki 3 razy dziennie. Odwar taki można również stosować do płukania gardła i jamy ustnej, przemywania ran oraz jako okłady na rany i stłuczenia. W warunkach domowych można także sporządzać nalewkę na niedojrzałych owocach orzecha włoskiego, zalewając je wódką i stosować przy zaburzeniach żołądkowych, po 1 łyżeczce.  Olej z orzechów należy do najcenniejszych z olejów roślinnych i służy do wyrobu wysokogatunkowych mydeł, tuszu i farb olejnych. Z orzechów wyrabia się również chałwę.

Orzech włoski często jest atakowany przez grzyba Gnomonia leptostyla wywołującego groźną chorobę antraknozę. Antraknoza objawia się żółtawymi, brunatniejącymi, okrągłymi plamami na liściach. Początkowo plamy występują na końcówkach liści. Następnie plamy powiększają swoją powierzchnię i zlewają się w brunatne skupienia. Porażona tkanka zasycha.  Na spodzie liści pojawiają się owocniki grzyba. Na owocach również można zaobserwować zagłębione, brunatnoczarne plamy. Wcześnie porażone owoce giną. Większość porażonych owoców przedwcześnie opada. Zwalczyć chorobę można przez zbiór i niszczenie porażonych owoców i liści, w których owocuje grzyb. Należy stosować oprysk Miedzianem 50 WG po ukazaniu się pierwszych liści i przed kwitnieniem. 

Pochodzenie: Środkowa Europa do południowo-zachodniej Azji.