Woj. warmińsko-mazurskie, powiaty: braniewski (gminy: Braniewo, Płoskinia,
Wilczęta), lidzbarski (gminy: Orneta, Lubomino), ostródzki (gminy: Miłakowo,
Łukta), olsztyński (gminny: Świątki, Jonkowo, Gietrzwałd, Olsztynek, Stawiguda).
Teren OChK Rzeki Pasłęki.
Prowincja: Niż Środkowoeuropejski, podprowincja: Pobrzeża Południowobałtyckie,
makroregion: Pobrzeże Gdańskie, mezoregion: Równina Warmińska; podprowincja:
Pojezierza Południowobałtyckie, makroregion: Pojezierze Iławskie, mezoregion:
Pojezierze Iławskie; makroregion: Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, mezoregion:
Garb Lubawski);
Prowincja: Niż Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja: Pobrzeża Wschodniobałtyckie,
makroregion: nizina Staropruska, mezoregion: Wzniesienia Górowskie, Równina
Ornecka; podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregion: Pojezierze
Mazurskie, mezoregion: Pojezierze Olsztyńskie.
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, dział: Bałtycki, poddział: Pas
Równin Przymorskich i Wysoczyzn Pomorskich, kraina: Pojezierze Pomorskie, Okręgi
Iławski i Olsztyński.
od 140 m. n.p.m. u źródeł do ok. 5 m n.p.m. w okolicy Braniewa.
Powierzchnia 4.116,18 ha; rezerwat utw. w 1970 r.
Na obszarze, przez który przepływa Pasłęka, prekambryjskie podłoże jest reprezentowane przez skały magmowe i metamorficzne: granodioryty, gnejsy i skały migmatytowo-gnejsowe. Przykryte jest ono grubą, ponad kilometrową pokrywą skał osadowych. Bezpośrednie podłoże dna doliny Pasłęki tworzą iły i gliny pochodzące z okresu ostatniego, północnopolskiego zlodowacenia plejstoceńskiego. W dolnym biegu teren, przez który przepływa Pasłęka ma charakter stożka deltowego i zbudowany jest z iłów, mułków i piasków.
Rzeźba tego obszaru ukształtowała się w okresie ostatniego zlodowacenia, gdy lodowiec wycofywał się i jest wynikiem działalności lądolodu i wód lodowcowych. Urozmaicona powierzchnia krainy, przez którą przepływa Pasłęka, to przede wszystkim faliste obszary wysoczyzn polodowcowych (w tym wzgórza moren czołowych), jeziora rynnowe i morenowe oraz doliny, którymi spływały niegdyś wody lodowcowe. Krajobraz ten uzupełniają wzgórza kemów, ozów, drumlinów i moren martwego lodu. Część północna to rozległy, płaski obszar pokryty iłami i mułkami. Na tym terenie zwraca uwagę występowanie rozległych równin zastoiskowych i płatów moren dennych, przeważnie falistych. Pasłęka wypływa z obszaru morenowego i przepływa przez równinę zastoiskową. Proces topnienia lodowca odbywał się tu bez odpływu wód. Pasłęka ma tu charakter rzeki nizinnej o niewielkim spadku i płynie meandrując szeroką doliną.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Rezerwat znajduje
się w zach. części Regionu Mazurskiego (BM)
W rejonie tym na wpływy kontynentalne decydująca nakłada się wpływ Bałtyku. Klimat jest tu chłodniejszy niż w środkowej i zachodniej Polsce z chłodnymi latami i łagodnymi zimami. Opady są mniejsze niż na południu kraju. Roczne wahania temperatury wynoszą od 21oC w górnym biegu rzeki do 19oC w pobliżu ujścia. Średnia temperatura stycznia w górnym i środkowym biegu Pasłęki waha się między -3 a -4oC, w dolnym biegu -2oC. Natomiast średnia temperatura lipca wynosi ok. 17oC na całej długości rzeki. Zima trwa od 90 do 110 dni w górnym i środkowym biegu, podczas gdy w dolnym jest krótsza i wynosi niewiele ponad 80 dni. Średni czas trwania lata wynosi nawet 95 dni w górnym odcinku Pasłęki, w dolnym najwyżej 80 dni. Opady roczne bywają nieco wyższe w górnym biegu Pasłęki, ale generalnie kształtują się między 500 a 750 mm. Okres wegetacyjny wynosi ponad 200 dni. Występuje tu bardzo niskie w skali roku, promieniowanie słoneczne, przy wyższej od średniej krajowej wartości promieniowania w okresie wegetacyjnym. Te tereny zaliczane są do najbardziej wietrznych w kraju - średnia liczba dni z wiatrem silnym (powyżej 8 m/s) wynosi ponad 80. Przewagę stanowią wiatry z kierunku południowo- zachodniego, a wiatry szkwaliste z północy. Maksymalna prędkość wiatru z prawdopodobieństwem raz na 10 lat - 30 - 35 m/s.
Pasłęka zalicza się do rzek przymorskich. Stanowi ona oś rezerwatu. Posiada źródła w okolicy wsi Gryźliny k. Olsztynka. Dalej płynie na północ, oddzielając Pojezierze Iławskie od Pojezierza Olsztyńskiego. Rezerwat obejmuje również jeziora, przez które przepływa Pasłęka. Są to jeziora rynnowe odznaczające się dużą głębokością i wysokimi brzegami. Są one efektem erozji wód podlodowcowych. Z kolei rynny polodowcowe zachowały się wskutek zakonserwowania (w czasie deglacjacji) przez bryły lodu martwego. Po całkowitym stopnieniu lodu wypełniły się one wodą. Do jezior tych zalicza się np. leżące w otoczeniu borów Jezioro Sarąg. Dalej Pasłęka płynie przez niewielkie otoczone trzcinami jezioro Łęguty o powierzchni 61 ha i głębokości 23 m, następnie wpada do Jeziora Isąg i przepływa przez jego południową część. Jezioro Isąg jest objęte granicami rezerwatu i ma 5 km długości i 1,1 km szerokości. Jego powierzchnia wynosi 401 ha, a maksymalna głębokość 54,5 m. Ciągnie się z płn. - zach. na płd. - wsch. zajmując rynnę polodowcową. Ma dość dobrze rozwiniętą linię brzegową i w większości wysokie, okolone trzciną i otoczone lasami brzegi. Dalej Pasłęka łączy się z rzeką prowadzącą wody z Jeziora Giłwa. Następne duże jezioro, z którym Pasłęka łączy się poprzez płynący od niego ciek, to Morąg. W środkowym biegu Pasłęka płynie przez Równinę Warmińską. Uchodzą tu do niej dwa większe prawostronne dopływy: Drwęca Warmińska i Wałsza. W dolnym biegu rzeka została spiętrzona i wybudowano na niej elektrownię wodną. W ten sposób powstało Jezioro Pierzchalskie, zbiornik zaporowy utworzony w 1916 r., o powierzchni 240 ha, długości 5 km, maksymalnej głębokości 10 m i pojemności całkowitej 11,5 mln m3). U granic Braniewa kończy się rezerwat a nieco dalej Pasłęka uchodzi do Zalewu Wiślanego. Wzdłuż całego biegu Pasłęki uchodzi do niej również wiele drobnych cieków: potoków, strug i kanałów.
Na obszarze, przez który przepływa Pasłęka dominują gleby brunatne kwaśne wytworzone ze zwietrzelin skał osadowych zwartych (glin ciężkich i iłów) oraz gleby bielicowe. W bezpośrednim sąsiedztwie rzeki występują mady i gleby torfowe. Ze względu na urodzajność gleb duża część gruntów w tej okolicy jest użytkowana rolniczo.
Na
terenach zajętych przez rezerwat spośród lasów nadrzecznych najczęściej spotykany
jest łęg jesionowo-olszowy Circaeo-Alnetum,
a na wyżej położonych terasach rośnie las mieszany z przewagą drzew iglastych
(sosny i świerka). W dolinie Pasłęki występują torfowiska
niskie oraz wilgotne i świeże łąki z klasy
Molinio-Arrhenatheretea. Część terenów wokół rzeki jest wykorzystywana
rolniczo.
W lasach jesionowo-olszowych rosną: psianka słodkogórz Solanum dulcamara, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, przytulia błotna Galium palustre, tarczyca pospolita Scutelaria galericulata oraz objęta częściową ochroną kruszyna Frangula alnus. Brzegi rzeki porasta olsza Alnus glutinosa, wierzby Salix sp., osika Populus tremula, topola biała Populus alba i brzoza brodawkowata Betula pendula. Wokół zbiorników wodnych pas szuwarów tworzy trzcina Phragmites communis.
Z innych gatunków chronionych w rezerwacie występuje wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, lilia złotogłów Lilium martagon, bluszcz pospolity Hedera helix, grążel żółty Nuphar lutea, kopytnik pospolity Asarum europeum oraz kilka innych, w tym storczykowatych.
Gatunkiem,
dla ochrony którego powołano ten rezerwat jest bóbr
Castor fiber. Spośród interesujących gatunków stwierdzono oprócz bobra:
wydrę Lutra lutra, norkę amerykańską
Mustela vison, zimorodka Alcedo atthis, pluszcza Cinclus cinclus,
tracza nurogęś Mergus merganser, pstrąga
Salmo trutta fario, lipienia Thymallus
thymallus (wprowadzony sztucznie).
Cały obszar wzdłuż doliny Pasłęki ma olbrzymie wartości krajobrazowe i poznawcze, co zostało wykorzystane przy wytyczaniu turystycznego "Szlaku Kopernikowskiego", którego południowo wschodni odcinek wiedzie przez Braniewo w kierunku Pieniężna. Krajobraz jest zantropogenizowany w średnim stopniu. Jest to typowy krajobraz zalewowego dna doliny rzecznej.
Pod względem ukształtowania powierzchni, od północnego - zachodu możemy wyróżnić Równinę Warmińską wraz z Pobrzeżem Warmińskim stykającym się z Zalewem Wiślanym. Równina ta rozcięta jest dolnym biegiem rzeki Pasłęki, która deltowo uchodzi do Zalewu. Powierzchnia Równiny wznosi się maksymalnie do 70 m n.p.m.
Pasłęka płynie przez Warmię, krainę historyczną, która została utworzona w 1243 roku jako księstwo biskupie z części obszarów zagarniętych Prusom przez zakon krzyżacki. Jej nazwa pochodzi od terytorium plemiennego Warmów, na którym założone zostały pierwsze siedziby biskupstwa katolickiego najpierw Braniewo, potem Frombork. Czynnikiem, który spowodował wydzielenie się Warmii jako odrębnej krainy było biskupstwo. Biskupi i kapituła budując na terenie Warmii liczne zamki, stali się z biegiem czasu faktycznymi władcami świeckimi niemal samodzielnego państewka. Niejednokrotnie tytułowano ich książętami. Sytuacja ta miała miejsce zarówno pod panowaniem krzyżackim, jak i polskim (od 1466r.). Wejście w skład państwa polskiego pogłębiło odrębność Warmii - zawsze katolickiej - od sąsiednich, ewangelickich Prus Książęcych.
W pobliżu źródeł Pasłęki znajduje się Olsztynek - miejscowość z XIV w., w której warto zobaczyć: zamek krzyżacki, obecnie Zespół Szkół Zawodowych, kościół ewangelicki, oraz park etnograficzny (Muzeum Budownictwa Ludowego), przeniesiony tu w 1940 roku z Królewca i należący do najstarszych tego typu obiektów w Europie. Na 40 ha zgromadzono 52 obiekty budownictwa ludowego z Warmii i Mazur, Barcji, Sambii, Powiśla i okolic Kłajpedy. Można tam zobaczyć zarówno litewską wędzarnię, jak i chaty kryte strzechą. Z innych obiektów Olsztynka należy wymienić stalag 1B - obóz jeniecki z II wojny światowej oraz ślady po wielkim pomniku bitwy pod Tannenbergiem z 1914 r., do 1945 r. Mauzoleum Hindenburga i cmentarzu poległych żołnierzy niemieckich i rosyjskich.
Poniżej Olszynka, w pobliżu Pasłęki leży Biesal - śródleśna miejscowość założona w 1484 roku, w której zachowała się kaplica poewangelicka i chałupy drewniane z XIX wieku. Jeszcze dalej na północ, w dół biegu rzeki znajduje się, położona wśród lasów wieś Łęguty, w której zachował się ewangelicki kościół z 1737-38 r., dwór z XIX wieku, zabytkowa piekarnia, obora, i kuźnia z końca XIX wieku.
Bogatyńskie to wieś na pograniczu Równiny Orneckiej, Warmińskiej i Pojezierza Olsztyńskiego. Jest ona starą wsią rycerską na prawie chełmińskim z 1287 r. położoną w dolinie Pasłęki przy ujściu do niej Drwęcy Warmińskiej. Do zabytków należy tu późnobarokowy pałac piętrowy nakryty dachem mansardowym, zbudowany w 1772 r. dla Stanisława Rutkowskiego. Na uwagę zasługuje również otoczenie pałacu: oficyna i spichlerz, park oraz kaplica cmentarna.
Północny kraniec rezerwatu dochodzi do Braniewa, hanzeatyckiego miasta z XIII w. zał. na miejscu wcześniejszej, staropruskiej osady, gdzie m.in. warto zobaczyć gotycką wieżę bramną d. pałacu biskupiego, fragmenty obwarowań miejskich z XIV w. późnogotycki kościół Świętej Trójcy oraz późnoklasycystyczny kościół poewangelicki.
Rezerwat utworzony dla ochrony ostoi bobrów.
Ograniczenia zgodnie z art. 23a ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (przed nowelizacją art. 37).
Przez dolinę dolnej Pasłęki prowadzi czerwony szlak zwany "Kopernikowskim" (odcinek z Pieniężna do Braniewa); w okolicy Mostkowa dolinę Pasłęki przecina szlak rowerowy (Olsztyn - Dobre Miasto - Lidzbark Warmiński - Pieniężno - Braniewo - Frombork) o długości 145 km.
Brak.
Pasłęka omija większe miejscowości na całym swoim biegu do Braniewa, toteż przy znacznej długości rezerwatu, wymagającego kilku - kilkunastu dniowej wycieczki, jako początek i koniec trasy należy przyjąć Olsztynek i Braniewo. Chcąc zwiedzać fragmenty rezerwatu poza okolicą wymienionych miast, należy założyć dojazd z najbliższych wybranego punktu, nieco odległych od rzeki, dużych węzłów komunikacyjnych: Ostródy, Olsztyna, Łukty, Dobrego Miasta, Ornety lub Młynar.
Po II wojnie światowej wśród nielicznych, zachowanych w Polsce stanowisk bobra europejskiego znajdowała się ostoja na rzece Pasłęce. Ponadto w dorzeczu Pasłęki stwierdzono bobry kanadyjskie będące potomkami osobników, które uciekły z hodowli w dawnych Prusach Wschodnich w 1926 r. Rezerwat o pow. 4.030,25 ha utw. w 1970 r., w 1989 r. powiększono powierzchnię do 4.116,18 ha.
Część gruntów jest własnością AWRSP, część jest prywatną własnością; nadzór nad rezerwatem sprawuje Wojewoda Warmińsko-Mazurski.
Głównym zagrożeniem jest zanieczyszczenie Pasłęki, która prowadzi wody w III klasie czystości, natomiast na 9,1 km odcinku ujściowym, poniżej Braniewa - wody są ponadnormatywnie zanieczyszczone.