Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800)

Rodzina - Podkowcowate Rhinolophidae

Rząd - Nietoperze Chiroptera

Rozmieszczenie

Gatunek południowo-europejski, tylko na Wyspach Brytyjskich i w niektórych częściach Europy Środkowej, zwłaszcza w Polsce, przekracza nieco równoleżnik 50 szer. geogr. półn. Zasięgiem swym obejmuje również Azję Mniejszą, Kaukaz oraz dalszą część Azji po Tien Szan i Himalaje. W Polsce zasiedla Wyżynę Krakowsko-Częstochowską aż po Wieluń i - rzadziej - Karpaty.

Stwierdzony w parkach narodowych:

Wielkość populacji

W latach 1999-2000 w całym kraju stan liczebny tego nietoperza szacowano na kilkaset do kilku tysięcy osobników, z tego większość przypada na populację z Jury Krakowsko-Wieluńskiej. W latach 70-80. krajowa populacja podkowca, w porównaniu do lat 50. niepokojąco zmalała, oceniono że aż 100 krotnie. Ostatnio jednak jej stan liczebnościowy wyraźnie się poprawił w głównych rejonach występowania.

Biologia i ekologia gatunku

Podkowiec mały jest nietoperzem typowo jaskiniowym, zasadniczo osiadłym, przebywa na terenach leśnych i skalistych, poluje na owady i pajęczaki wśród zarośli, często blisko zbiorników wodnych. Pokarm chwyta w powietrzu lub zbiera go z powierzchni skał, pni drzew lub innych obiektów terenowych. Kolonie letnie tego nietoperza składają się zwykle z samic, tylko czasem trafiają się w nich samce, które na ogół prowadzą samotny tryb życia. Późnym latem podkowce gromadzą się w kwaterach zimowych. Hibernują w jaskiniach, sztolniach i piwnicach zwisając głową w dół w podwieszeniu do stropu i w szczelnym owinięciu błonami skrzydeł. W pierwszej połowie czerwca samica rodzi jedno, wyjątkowo dwa młode, które już w sierpniu osiągają samodzielność. Zdolność do rozrodu uzyskują w drugim roku życia. W populacji naturalnej przeciętny osobnik żyje 8-10 lat.

Zagrożenie i ochrona

Polska populacja podkowca małego - przez swoje brzeżne położenie - z natury rzeczy jest narażona na znaczne wahania liczebnościowe i efemeryczność stanowisk. Jednak regres tego gatunku w połowie XX w. łączony jest z chemizacją środowiska przyrodniczego - zatruciem środowiska odpadami i emisjami przemysłowymi, które prawdopodobnie naruszyły bazę pokarmową nietoperzy. Jako gatunek jaskiniowy narażony jest też na kosztowne energetycznie dla organizmu wytrącenie ze snu zimowego przez speleologów i inne osoby penetrujące zimą jaskinie, co podnosi śmiertelność populacji. W Polsce od 1952 roku do dziś objęty jest ochroną gatunkową (Dz. U. nr 13 z 1995 r., poz. 61), podlega też Konwencji Berneńskiej (App. II). Niektóre jego stanowiska chroni fakt lokalizacji na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego i Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych.

Ważniejsze piśmiennictwo

• Gaisler J. 1960. Ökologische Baobachtungen in einer Kolonien der Kleinen Hufeisennase (Rhinolophus hipposideros Bechstein, 1800). Acta Mus. Reginhradecensis Sc. Nat., Prag. 1:89-99.
• Harmata W. 1981. Zmiany w liczebności nietoperzy (Chiroptera) w niektórych jaskiniach Jury Krakowsko-Częstochowskiej w latach 1945-1979. Rocznik Muzeum Przyrodniczego w Częstochowie, Przyroda, 5:23-30.
• Harmata W. 1992. Przeloty i wędrówki podkowców małych Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) (Chiroptera, Rhinolophidae) w południowej Polsce. Zesz. Nauk. UJ, Prace zool. 39: 47-60.
• Harmata W. 2000. Dynamika fenologiczna hibernacji podkowców małych, Rhinolophus hipposideros Bechstein (Rhinolophidae), w sztucznym schronieniu. Studia Chiropter. 1: 13-28.
• Kowalski K. 1953. Materiały do ekologii i rozmieszczenia nietoperzy jaskiniowych w Polsce. Fragm. faun. 6: 541-567.
• Kowalski K. 1954. Jaskinie Polski. T. III. PWN, Warszawa.
• Kowalski K. 1955. Nasze nietoperze i ich ochrona. Zakł. Ochr. Przyr. PAN, Kraków.
• Kukurewicz T. 1990. The decrease in abundance of the lesser bat Rhinolophushipposideros (Bechstein, 1800) (Chiroptera: Rhinolophidae) in winter quaters in Poland. Myotis, 28: 109-118.
• Postawa T., Gałosz W., Wołoszyn B. W. 1994. Wyniki zimowych spisów nietoperzy zebrane z pojedynczych stanowisk z różnych rejonów Polski. W: Zimowe spisy nietoperzy w Polsce: 1988-1992. Wyniki i ocena skuteczności. Red. B. W. Wołoszyn. Publ. Centrum Informacji Chiropterol. ISEZ PAN w Krakowie, s. 175-185.
• Postawa T., Węgiel A., Zygmunt J. 1994. Dekady Spisu Nietoperzy na Wyżynie Częstochowskiej. W: Zimowe spisy nietoperzy w Polsce: 1988-1992. Wyniki i ocena Skuteczności. Red. B. W. Wołoszyn. Publ. Centrum Informacji Chiropterol. ISEZ PAN w Krakowie, s. 130-148.
• Wołoszyn B. W. 1976. Bemerkungen zur Populationsentwicklung der kleinenHufeisennase Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) in Polen. Myotis, 14: 37-52.
• Wołoszyn B. W. 1992. Podkowiec mały Rhinolophus hipposideros. W: Polska czerwona księga zwierząt. Red. Z. Głowaciński. PWRiL, Warszawa, s. 37-39.
• Wołoszyn B. W. 1996. Ocena stanu populacji nietoperzy w Polsce na podstawie wyników zimowych spisów (DSN) przeprowadzonychw latach 1988-1992. W: Aktualne problemy ochrony nietoperzy w Polsce. Mat. z IX Ogólnopolskiej Konfer. Chiropterol., Kraków 25-26 listopada 1995. Red. B. W. Wołoszyn. Publ. Centrum Inform. Chiropterol. ISEZ PAN w Krakowie, s. 181-208.
• Wołoszyn B. W. 1999. Nietoperze - oznaczanie gatunków krajowych i ich rola w ekosystemach. W: Diagnostyka szkodników roślin i ich wrogów naturalnych. T. III. Red. J. Boczek. Wyd. SGGW, Warszawa, s. 297-351.

Zobacz także

• ochrona gatunkowa - wprowadzenie
• gatunki zagrożone ("Czerwone księgi", "czerwone listy", gatunki specjalnej troski)
• rozporządzenie o ochronie gatunkowej zwierząt z 1995 r. oraz jego nowelizacja

Opracowanie

• Prof. dr hab. Zbigniew Głowaciński - Instytut Ochrony Przyrody PAN,
• mapa występowania gatunku wykonana wg materiałów Autora.

<<< lista gatunków >>>