Wykonywanie zadań z zakresu szeroko rozumianej ochrony przyrody składa się z różnorodnej działalności prawodawczej, administracyjnej oraz kontrolnej, realizowanej przez organy rządowe i samorządowe wszystkich szczebli, zgodnie z Konstytucją i podziałem kompetencji wprowadzonym przez reformę ustrojową państwa z 1998 r. Kompetencje te są zdefiniowane głównie w ustawie o ochronie przyrody, ale nie tylko w niej, szereg z nich wiąże się z prawem dotyczącym innych dziedzin niż ochrona środowiska (np. gospodarczych). Rozróżnienie na ciała ustawodawcze i organy wykonawcze nie jest wystarczające, gdyż te ostatnie są również upoważnione do ustanawiania prawa wykonawczego w ramach obowiązujących ustaw.
7.12.2000 r., a potem jeszcze raz 27.07.2001 r. w prawie ochrony przyrody wprowadzono bardzo głębokie zmiany, co wpłynęło na zakresy kompetencji poszczególnych organów władzy i administracji. Ze względu na fakt, iż w zapowiadana jest, kolejna nowelizacja prawa ochrony przyrody, o rozmiarach trudnych dziś do określenia, w poniższym tekście ograniczono się do informacji o charakterze podstawowym. Tekst ten ma bowiem zorientować w mechanizmach działania systemu ochrony przyrody, a w tej materii bardziej zmieniły się adresy konkretnych sformułowań przepisów prawnych, niż ich treść.
Jesienią 2001 r. zmieniły się też schematy organizacyjne urzędów administracji
państwowej centralnej i wojewódzkiej, co pośrednio dotyczyło także ochrony przyrody.
Zmiany te starano się uwzględnić w niniejszym opracowaniu.
Zgodnie z ustawą Prawo ochrony środowiska z 2001
r. (która zastąpiła ustawę o ochronie i kształtowaniu
środowiska z 1980 r.) ochrona przyrody jest jedną z dziedzin ochrony zasobów
środowiska, realizowaną zgodnie z art. 81.4.1 przez
przepisy ustawy o ochronie przyrody.
Zgodnie z art. 6 ustawy o ochronie przyrody z 1991 r.
organami administracji ochrony przyrody jest minister
właściwy do spraw środowiska wykonujący zadania z zakresu ochrony przyrody
za pośrednictwem Głównego Konserwatora Przyrody
w randze podsekretarza stanu (art. 7) oraz wojewoda
wykonujący ww. zadania za pośrednictwem wojewódzkiego konserwatora przyrody.
Oba urzędy posiadają własne służby specjalistyczne oraz
placówki i instytucje podległe lub nadzorowane. Elementy
ochrony przyrody znajdują się również w kompetencjach innych pionów Ministerstwa
Środowiska oraz służb ochrony środowiska wojewodów. Wynika to z faktu, iż ochrona
przyrody wykracza poza właściwości ustawy o ochronie przyrody
i jej elementy wchodzą w zakres szeregu innych ustaw realizowanych
przez ministerstwo właściwe dla spraw ochrony środowiska i inne ministerstwa.
Ponadto pewne zadania administracji rządowej ochrony przyrody
realizują z mocy ustawy starostowie, którzy są administracją
samorządową. Jednak w rozumieniu ustawy o ochr. przyr. administracja powiatowa
i gminna nie jest organem ochrony przyrody.
Na podstawie rozporządzenia Prezesa RM z dn. 20.10. 2001 r. Minister Środowiska kieruje 2 działami administracji rządowej: gospodarką wodną i środowiskiem. Obsługę ministra zapewnia ministerstwo noszące obecnie nazwę Ministerstwa Środowiska (MŚ), utworzone na mocy rozporządzenia RM z dn. 26.10.1999 r., zmieniającego wcześniejszy akt prawny.
Ochrona przyrody znajduje się w zakresie działania Głównego Konserwatora
Przyrody w randze Podsekretarza Stanu (wiceministra) i Departamentu
Ochrony Przyrody, w pewnym stopniu także w zakresie innych komórek
organizacyjnych Ministerstwa: Departamentu Geologii i Koncesji Geologicznych,
Departamentu Leśnictwa, Departamentu Integracji Europejskiej, Inspekcji Ochrony
Środowiska (na podstawie art. 2.1 ustawy o IOŚ) oraz
innych.
Główny Konserwator Przyrody nie jest samodzielnym organem administracji ochrony
przyrody i działa w imieniu ministra. Jego zadania wynikają przede wszystkim
z ustawy o ochronie przyrody, w mniejszym stopniu z innych
ustaw. Odpowiada on m. in. za współpracę międzynarodową, związaną z ochroną
przyrody, zwłaszcza z Unią Europejska i jej
agendami, a ponadto z organizacjami afiliowanymi przy ONZ (zwłaszcza UNEP,
UNESCO i in.). Podlegają mu sprawy związane
z konwencjami międzynarodowymi dotyczącymi przyrody, a zwłaszcza z konwencją
o różnorodności biologicznej, ponadto związane z ochroną przyrody sprawy
planowania przestrzennego oraz nauki i edukacji.
Zadania ministerstwa w zakresie ochrony przyrody realizowane są także przez instytucje i jednostki organizacyjne podległe i nadzorowane przez ministra. Przy ministrze działają ponadto fachowe organy opiniotwórczo-doradcze.
Zgodnie z § 14 Załącznika do zarządzenia Nr 2 Ministra Środowiska z dnia 6.02.2002 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Środowiska do zakresu działania Departamentu Ochrony Przyrody (DOP) należy projektowanie i realizacja działań w zakresie ochrony przyrody oraz organizmów genetycznie zmodyfikowanych, a w szczególności:
Ministrowi Środowiska podlega lub jest przez niego nadzorowanych 20 instytucji i jednostek organizacyjnych, z których kilka całkowicie lub częściowo zajmuje się ochroną przyrody:
Organem opiniotwórczo-doradczym ministra w zakresie ochrony przyrody jest Państwowa Rada Ochrony Przyrody, będąca najstarszą instytucją ochrony przyrody w Polsce.
Wojewoda, zgodnie z ustawą o ochronie przyrody, jest drugim i ostatnim organem
rządowej administracji ochrony przyrody w Polsce (art. 6
i art. 8). Zadania realizuje za pośrednictwem Wojewódzkiego
Konserwatora Przyrody (WKP), który nie jest organem,
zwykle usytuowanego w wydziale ds. ochrony środowiska urzędu
wojewódzkiego. WKP nie posiada uprawnień do samodzielnego wydawania
lokalnych aktów prawnych i decyzji; działa wyłącznie z upoważnienia wojewody
(Sommer 1997). W większości województw WKP kieruje paroosobową
komórką realizującą zadania wynikające z ustawy o ochronie przyrody. Do podległych
wojewodzie służb ochrony przyrody należy też dyrektor parku
krajobrazowego, który posiada uprawnienia do wydawania z upoważnienia wojewody
decyzji administracyjnych w zakresie ochrony przyrody na terenie parku krajobrazowego
i jego otuliny (art. 24a. 7. 3). Ustawa nie określa
zależności kompetencyjnej między WKP, a dyrektorem parku krajobrazowego.
Ustawa "kompetencyjna" z 1998 r. pozbawiła statusu
organu administracji ochrony przyrody dyrektora parku narodowego,
który obecnie wykonuje zadania i kompetencje właściwego terytorialnie wojewody
z zakresu ochrony przyrody (art. 9). Organem doradczym
wojewody jest wojewódzka komisja ochrony przyrody (art.
12.1)
Kompetencje wojewody obejmują wydawanie aktów prawnych i decyzji administracyjnych,
działania organizacyjno-dokumentacyjne oraz nadzorcze (wynikające z: art.
13a. 6; art. 13a. 8; art.
13b. 6; art. 23. 3-3a, art.
23.7; art. 23a. 3, art.
24.4-6, art. 24a.3-7, art.
24b.2-4, art. 27a.2.5; art.
27b.1.2, 4-5; art. 27b.2.7; art.
27b.3; art. 27c. 2-4; art.
32; art. 36.2; art. 36a.1-2;
art. 38; art. 39. 2; art.
41a.1; art. 47c.3; art.
47g.1.3; art. 51; art. 52.2,
5-6; art. 58.3; ustawy o ochronie przyr.).
jako organ administracji samorządowej nie jest organem ochrony przyrody w rozumieniu ustawy lecz wykonuje niektóre zadania z zakresu administracji rządowej przypisane mu przez prawo (w zakresie ustawy o ochronie przyrody - w art. 39. 3-4, art. 44, art. 47). Posiada też swoje własne kompetencje w zakresie ochrony przyrody z tytułu ustawy o ochronie przyrody (art. 27e. 2; art. 49. 2) oraz innych ustaw.
Kompetencje organów administracji rządowej ochrony przyrody oraz organów władzy samorządowej należą do 4 kategorii: wydawania aktów prawnych, czyli przepisów powszechnie obowiązujących (rozporządzenia, np. o uznaniu za rezerwat przyrody), wydawania decyzji administracyjnych, czyli dotyczących spraw indywidualnych (np. zezwolenie na usunięcie konkretnego drzewa), podejmowania różnych działań organizacyjnych (np. prowadzenia dokumentacji chronionych obiektów) oraz nadzoru i kontroli nad przestrzeganiem prawa i wywiązywaniem się przez osoby fizyczne i prawne z określonych obowiązków.
Kompetencje skutkujące prawnie posiadają też ponadrządowe organy władzy: Prezydent
i Parlament, a prócz Ministra Środowiska także premier, Rada Ministrów oraz
inni ministrowie zgodnie z zapisami w ustawie o ochronie przyrody i w innych
ustawach.
(spis nie wymienia aktów wykonawczych do ustaw).
Inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Krakowie
Wojewódzka administracja ochrony środowiska
W większości województw są to obecnie Wydziały Środowiska i Rolnictwa - patrz: adresy.
Ustawy wiążące się z ochroną przyrody
Kompilacja z różnych opracowań.