Wprowadzenie

Rolniczy krajobraz kulturowyGleba jest zewnętrzną okrywą litosfery powstającą w miejscu występowania ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych wskutek przekształcania substancji mineralnej (materii skalnej) przez żywe organizmy (głównie rośliny i mikroorganizmy, ale również zwierzęta) oraz zjawiska klimatyczne. Jest to proces trwający stale, w przeszłości, współcześnie i będzie trwał w przyszłości, jeśli w danym miejscu występuje materia organiczna. W zależności od odczynu rozróżniamy gleby obojętne, alkaliczne (zasadowe) lub kwaśne, w zależności od zawartości materii organicznej - gleby mineralne i organiczne, w zależności od ziarnistości - gleby ciężkie i lekkie. Użyteczność gleb ocenia się wg 6-stopniowej skali bonitacyjnej. Najbardziej ogólne podziały gleb wyróżniają tzw. pedokale, czyli gleby węglanowe i pedalfery, czyli gleby bezwęglanowe z dużą ilością związków glinu i żelaza.

Gleby naturalne w dzisiejszej postaci są utworami czwartorzędowymi, jednak działalność gospodarcza człowieka (głównie rolnicza, ale także przemysłowa i urbanizacyjna) dokonała głębokich przekształceń, tworząc na ogromnych obszarach nowe jakości, nie zawsze pozytywne.

W praktyce gleby naturalnego pochodzenia spotykamy w szczątkowej formie nawet w najwyższych partiach Tatr. Gleba potrafi wytworzyć się też w najbardziej nieoczekiwanych miejscach antroposfery - w załomach wysokich budowli, dachów, konstrukcjach stalowych, etc., wszędzie gdzie wiatr i zwierzęta zostawiły odrobinę materii mineralnej i organicznej oraz gdzie jest dostęp do wody. Stwarza warunki bytu form żywych i dalszego rozwoju gleby (np. rozwój roślinności i tworzenie się ostoi fauny w szczytowej części Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie.

Systematyka gleb Polski wg PTG

Systematykę, a. klasyfikację gleb opracowało Polskie Towarzystwo Gleboznawcze w 1989 r. i obowiązuje ona obecnie. Wyróżniane są działy (7), rzędy (15), typy (37), podtypy (tylko w grupach I - VI w ilości ok. 80) oraz odmiany morfologiczne w typie bielic. Nazewnictwo bywa mylące dla osób niezwiązanych z tą problematyką i wymaga dokładnego sprawdzania pisowni, gdyż np. czym innym są czarnoziemy, a czym innym czarne ziemie, podobne różnice są między: bielicami i glebami bielicowymi, g. torfowymi i g. torfiastymi, etc. (patrz tabela).

Gleby litogeniczne

Są to gleby wyraźnie ukształtowane przez skałę macierzystą, której są produktem rozpadu. Wyróżnia się tu 2 rzędy. Rząd gleb mineralnych bezwęglanowych inicjalnych (w początkowym stadium tworzenia się) oraz słabo wykształconych - nieco bardziej rozwiniętych niż inicjalne dzieli się na 5 typów (3 typy g. inicjalnych, rankery i anerosole) i 10 podtypów. Rząd gleb wapniowcowych o różnym stopniu rozwoju dzieli się na rędziny i pararędziny powstające z rozpadu wapieni, dolomitów i gipsów. Wyróżniono tu 9 podtypów (patrz tabela).

Gleby autogeniczne (automorficzne, autonomiczne)

Powstają z rodzimego materiału skalnego występującego w danym miejscu i w ich tworzeniu się nie uczestniczą wody gruntowe oraz materiał skalny naniesiony z innych geochemicznie terenów. Wyróżnia się tu 3 rzędy gleb: g. czarnoziemne (głównie wytworzone z lessów typ: czarnoziemy), g. brunatnoziemne (wytworzone na glinach i lessach bogatych w składniki odżywcze - typy: g. brunatne właściwe i brunatne kwaśne oraz płowe) oraz g. bielicoziemne (wytworzone z ubogich piasków i zwietrzelin skał kwaśnych - typy: g. rdzawe, g. bielicowe i bielice). Łącznie tworzą 20 podtypów, przy czym w bielicach nie wydziela się podtypów lecz odmiany morfologiczne (patrz tabela).

Gleby semihydrogeniczne

Powstają w warunkach bezpośredniego wpływu wód gruntowych w dolnej (spodniej) ich części lub zachodzenia tzw. procesu glejowego, czyli biochemicznej redukcji związków mineralnych np. żelaza, manganu itp.) w warunkach deficytu tlenu, co powoduje ich niebiesko - zielone zabarwienie. Wyróżnia się tu 3 rzędy: g. glejobielicoziemne o silnie bielicowanej, górnej strefie, czarne ziemie o dość grubej (30-50 cm) warstwie próchniczej i gleby zabagniane, bliskie mułowym i torfowym, o silnie oglejonej strefie mineralnej, a w strefie próchniczej, bogatej w materię organiczną. Tworzą łącznie 4 typy i 16 podtypów (patrz tabela).

Gleby hydrogeniczne (hydromorficzne)

Tworzą się pod wpływem stałej obecności wód gruntowych, powodujących brak tlenu i charakterystyczny, beztlenowy przebieg procesów życiowych (anaerobioza) w całym profilu. Wyróżnia się tu 2 rzędy: g. bagiennych (mułowe i torfowe), jeśli oddziaływanie wód gruntowych ma wciąż miejsce i g. pobagiennych (g. murszowe i murszowate), jeśli wpływ ten ustał stosunkowo niedawno. Tworzą łącznie 13 podtypów (patrz tabela).

Gleby napływowe

Gleby o charakterystycznej strukturze warstwowej, powstające ze współcześnie tworzonych osadów rzecznych (mady), morskich (marsze) lub zmywanych wskutek erozji ze zboczy wzniesień i gromadzonych u ich podnóży (g. deluwialne). Zdominowane są przez składniki mineralne, z obecnością w całym profilu warstwy osadu próchnicy pochodzącej spoza miejsca tworzenia się osadów. Wyróżnia się 2 rzędy: g. aluwialne i g. deluwialne, tworzące łącznie 7 podtypów. (patrz tabela).

Gleby słone

Gleby te charakteryzują się obecnością warstw lub poziomów, w których występują sole rozpuszczalne w wodzie o zawartości ponad 0,2%, przy czym rozpuszczalność tych soli musi być wyższa od rozpuszczalności gipsu w zimnej wodzie. Wyróżnia się 1 rząd tych gleb - słono-sodowe, z 3 typami i 5 podtypami (patrz tabela).

Gleby antropogeniczne

Gleby antropogeniczne powstają w wyniku działalności człowieka, jako zamierzony cel uzyskania określonych właściwości dla potrzeb gospodarczych, głównie rolniczo-ogrodniczych (rząd gleb kulturo-ziemnych z 3 typami: hortisolami, rigosolami i plaggosolami) lub jako skutek uboczny innej działalności człowieka, głównie przemysłowej i związanej z urbanizacją, zwykle degradujący (rząd g. industrio - i urbanoziemnych). W pierwszym przypadku gdzie wyróżnia się 3 typy: hortisole rigosole ). W dziale tym nie wyróżnia się podtypów (patrz tabela).

Źródła informacji

Opracowanie

Systematyka gleb Polski

wg Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego* - 1989 (Prusinkiewicz 1994)

Dział

rząd

Typ

Podtyp

I. Gleby Litogeniczne


I.A. Gleby mineralne bezwęglanowe, inicjalne i słabo wykształcone

I.A.1

Gleby inicjalne skaliste (litosole)

a) erozyjne
b) poligonalne (strukturowe)

I.A.2

Gleby inicjalne luźne (regosole)

a) erozyjne
b) eoliczne

I.A.3

Gleby inicjalne ilaste (pelosole)

a) erozyjne
b) deluwialne

I.A.4

Gleby bezwęglanowe słabo wykształcone ze skał masywnych (rankery)

a) właściwe
b) brunatne
c) bielicowane

I.A.5

Gleby słabo wykształcone ze skał luźnych (arenosole)

a) właściwe


I.B. Gleby wapniowcowe o różnym stopniu rozwoju

I.B.1

Rędziny

a) inicjalne
b) właściwe
c) czarnoziemne
d) brunatne
e) próchnicze górskie
f) butwinowe górskie

I.B.2

Pararędziny

a) inicjalne
b) właściwe
c) brunatne


II. Gleby autogeniczne

II.A. Gleby czarnoziemne

II.A.1

Czarnoziemy

a) niezdegradowane
b) zdegradowane



II.B. Gleby brunatnoziemne

II.B.1

Gleby brunatne właściwe

a) typowe
b) szarobrunatne
c) brunatne oglejone
d) brunatne wyługowane

II.B.2

Gleby brunatne kwaśne

a) typowe
b) bielicowane
c) oglejone

II.B.3

Gleby płowe

a) właściwe
b) zbrunatniałe
c) bielicowane
d) opadowo-glejowe
e) gruntowo-glejowe
f) z poziomen agric
g) zaciekowe

 

II.C. Gleby bielicoziemne

II.C.1

Gleby rdzawe

a) właściwe
b) brunatno-rdzawe
c) bielicowo-rdzawe

II.C.2

Gleby bielicowe

a) właściwe

II.C.3

Bielice

Nie ma podziału na podtypy, lecz na odmiany morfologiczne

III. Gleby semihydrogeniczne

III.A. Gleby glejo-bielicoziemne

III.A.1

Gleby glejobielicowe

a) właściwe
b) murszaste
c) torfiaste

III.A.2

Glejobielice

a) właściwe

 

III.B. Czarne ziemie

III.B.1

Czarne ziemie

a) glejowe
b) właściwe
c) zbrunatniałe
d) wyługowane
e) zdegradowane (szare)
f) murszaste

 

III.C. Gleby zabagniane

III.C.1

Gleby opadowo-glejowe (pseudoglejowe)

a) właściwe
b) stagno-glejowe

III.C.2

Gleby gruntowo-glejowe

a) właściwe
b) torfiasto-glejowe
c) torfowo-glejowe
d) mułowo-glejowe


IV. Gleby hydroge-niczne

 

IV.A. Gleby bagienne

IV.A.1

Gleby mułowe

a) właściwe
b) torfowo-mułowe
c) gytiowe

IV.A.2

Gleby torfowe

a) torfowisk niskich
b) torfowisk przejściowych
c) torfowisk wysokich


IV.B. Gleby pobagienne

IV.B.1

Gleby murszowe

a) torfowo-murszowe
b) mułowo-murszowe
c) gytiowo-murszowe
d) namurszowe

IV.B.2

Gleby murszowate

a) mineralno-murszowate
b) właściwe
c) murszaste

V. Gleby napływowe


V.A. Gleby aluwialne

V.A.1

Mady rzeczne

a) właściwe
b) próchnicze
c) brunatne

V.A.2

Mady morskie (marsze)

a) właściwe

V.B. Gleby deluwialne

V.B.1

Gleby deluwialne

a) właściwe
b) próchnicze
c) brunatne

VI. Gleby słone

VI. Gleby słono-sodowe

VI.A.1

Sołonczaki

a) powierzchniowe
b) wewnętrzne

VI.A.2

Gleby sołonczakowate

-

VI.A.3

Sołońce

a) właściwe
b) sołonczakowate

VII. Gleby antropogeniczne

VII.A. Gleby kulturo-ziemne

VII.A.1

Hortisole





-

VII.A.2

Rigosole


VII.B. Gleby industrio- i urbanoziemne

VII.A.1

Hortisole

VII.A.2

Rigosole

VII.B.1

Gleby antropogeniczne o niewykształconym profilu

VII.B.2

Gleby antropogeniczne próchnicze

VII.B.3

Pararędziny antropogeniczne

VII.B.4

Gleby antropogeniczne słone

* - wg Prusinkiewicza (1994) należy dodać typ VII.A.3 Plaggosole

Wróć do początku tekstu