temat: Dziewięćsił bezłodygowy

Carlina acaulis L.

Rodzina złożone - Asteraceae (= Compositae),

Morfologia

Roślina o łodydze bardzo krótkiej, do 3 cm długości (wyjątkowo dłuższej), zakończonej 1 dużym koszyczkiem, o grubym, palowym korzeniu. Liście tworzące przyziemną rozetę o średnicy 30-40 cm, pierzastosieczne, w zarysie lancetowate, silnie kolczaste, pajęczynowato owłosione, o dość długich ogonkach. Koszyczek do 15 cm średnicy. Okrywa koszyczka utworzona z licznych listków, z których zewnętrzne są kolczaste, podobne do liści, a wewnętrzne, podczas kwitnienia szeroko poziomo rozpostarte, są słomiaste, barwy srebrzystobiałej lub różowawej. Kwiaty w koszyczku obupłciowe, rurkowate, z koroną czerwonawą o 5 łatkach. Owoce (niełupki) o długości 4-5 mm, lśniąco owłosione z puchem kielichowym ok. 3 razy dłuższym od niełupki.

Rozmieszczenie ogólne

Europa, z wyjątkiem jej północnej części. W Polsce gatunek osiąga północną granicę zasięgu.

Rozmieszczenie w Polsce

Rozpowszechniony w Sudetach i Karpatach oraz na ich przedgórzu. Sięga po piętro kosówki. Najwyższe stanowisko znajduje się na Bobrowcu (Tatry Zachodnie) 1660 m n.p.m. Poza górami rozproszony w całym kraju, z wyjątkiem obszarów nadmorskich oraz Polski środkowej i północno-wschodniej.

Stwierdzony w parkach narodowych:

Siedliska

Występuje na suchych, słonecznych, trawiastych zboczach i pastwiskach, w prześwietlonych lasach i na ich obrzeżach. Rośnie na glebach inicjalnych oraz na rędzinach, pararędzinach, glebach brunatnych i glebach bielicowych wytworzonych z wapieni, margli, granitów, serpentynitów, piaskowców, piasków i żwirów. Odczyn gleb waha się od kwaśnego do zasadowego.

Fitocenozy

Jest częstym składnikiem muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea, bliźniczysk z rzędu Nardetalia, muraw naskalnych z rzędu Seslerietalia, suchych łąk z rzędu Arrhenatheretalia oraz innych zbiorowisk.

Biologia

Bylina. Kwitnie w sierpniu i wrześniu. Kwiaty przedprątne zapylane przez pszczoły, trzmiele i chrząszcze. Owocki rozsiewane są przez wiatr i zwierzęta. Okrywa koszyczka reaguje na światło, zamykając się wieczorem oraz w dni pochmurne.

Roślina o właściwościach leczniczych ze względu na zawartość garbników, inuliny, olejku eterycznego i żywicy.

Wielkość populacji

Tworzy zwykle populacje liczące po kilkadziesiąt osobników.

Zagrożenie

Roślina zbierana w celach dekoracyjnych, leczniczych, co doprowadziło do wyniszczenia niektórych stanowisk. Źródłem zagrożenia jest również sukcesja roślinności na polanach i murawach.

Ochrona

Podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Ponadto część stanowisk jest chroniona w parkach narodowych i rezerwatach.

Ważniejsze piśmiennictwo

Fałtynowicz W. 1995. Nowe stanowisko dziewięćsiła bezłodygowego Carlina acaulis na Równinie Charzykowskiej (Pomorze Zachodnie). Chroń. Przyr. Ojcz. 51, 2: 95-97.
Grabski M. 1993. Stanowiska dziewięćsiłu bezłodygowego Carlina acaulis w Borowym Jarze koło Jeżowa Sudeckiego. Chroń. Przyr. Ojcz. 49, 1: 63.
Kapuściński R. 1975. Stanowiska dziewięćsiłu bezłodygowego Carlina acaulis w projektowanej otulinie Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Chroń. Przyr. Ojcz. 31, 4: 56-58.
Kurowski J. 1978. Dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis pod Sieradzem. Chroń. Przyr. Ojcz. 34, 3: 85-88.
Piasecki J., Idis A. 1988. Stanowiska dziewięćsiłu bezłodygowego Carlina acaulis w Puszczy Bydgoskiej. Chroń. Przyr. Ojcz. 44, 6: 59-61.
Ratyńska-Nowak H., Nowak A. 1988. Stanowisko dziewięćsiłu bezłodygowego Carlina acaulis w okolicy Poznania. Chroń. Przyr. Ojcz. 44, 3: 65-67.
Sokołowski A. W. 1997. Rośliny naczyniowe prawnie chronione w Wigierskim Parku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 16, 4: 3-14.
Toborowicz K., Maciejczak B. 1977. Rozmieszczenie dziewięćsiła bezłodygowego Carlina acaulis w Górach Świętokrzyskich. Chroń. Przyr. Ojcz. 33, 5-6: 56-63.

Zobacz także

Opracowanie

prof. dr hab. Halina Piękoś-Mirek - Instytut Ochrony Przyrody PAN
prof. dr hab. Zbigniew Mirek - Instytut Botaniki PAN
mapa występowania gatunku wykonana wg materiałów Autorów.

<<< lista gatunków >>>