temat: Cis pospolity

Taxus baccata L.

Rodzina cisowate - Taxaceae

gatunek objęty ochroną ścisłą (patrz: zmiany)

Morfologia

Osiąga ok. 20 m wysokości, z gęstym, silnie rozgałęzionym systemem korzeniowym. Kora cienka i gładka, barwy szarowiśniowej. Młode osobniki z koroną stożkowatą, natomiast u starszych zaokrąglona, z gęstymi gałęziami, szeroko rozpostartymi, o szpilkach do 3 cm długości, ustawionych na gałązkach bocznych płasko na dwie strony. Szpilki od góry barwy ciemnozielonej i lśniące, od spodu jaśniejsze i matowe, w zarysie równowąskie, płaskie, zaostrzone na szczycie. Kwiaty niepozorne, żeńskie - 1 owocolisetek z zalążkiem, pojedynczo w kątach igieł; kwiaty męskie - liczne, posiadające kilkanaście tarczowatych pręcików. Nasiona barwy czarnej, z jasnoczerwoną, mięsistą, kubkowatą osnówką.

Rozmieszczenie ogólne

Zachodnia i środkowa Europa. Północna granica zasięgu przebiega przez Skandynawię po 68⁰ szerokości geograficznej. Wschodnia granica występuje w Estonii, Łotwie, Ukrainie i Polsce. Poza Europą spotykany na oderwanych stanowiska w północnej Afryce (Algier), na Kaukazie, w Turcji i Iranie.

Rozmieszczenie w Polsce

Na niżu, po Puszczę Białowieską i Sandomierską. Ponadto Karpaty, Sudety i Wyżyna Małopolska. W górach występuje po regiel dolny, rzadko wyżej. Najwyższe stanowisko znajduje się w Tatrach Wysokich (Wołoszyn 1380 m n.p.m.) Ponadto dość często sadzony w parkach i w ogrodach, na cmentarzach oraz przy kościołach.

Stwierdzony w parkach narodowych:

Siedliska

Cieniste lasy, a w górach spotykany na miejscach skalistych. Rośnie na rędzinach, glebach brunatnych powstałych z utworów fliszowych i glin zwałowych. Ponadto występuje na przesuszonych glebach torfowych torfowisk niskich i murszowych utworzonych z torfów niskich. Również częsty na glebach próchnicznych, zasobnych w wapń i wilgotnych. Pojawia się też na ubogich w składniki pokarmowe glebach gruntowo-glejowych oraz bielicowych powstałych z piasków polodowcowych.

Fitocenozy

Występuje w różnych zbiorowiskach lasów liściastych należących do klasy Querco-Fagetea. Jest gatunkiem charakterystycznym dla ciepłolubnej buczyny storczykowej Taxo-Fagetum. Zespół ma charakter reliktowy. W Polsce występuje na kresach swego zasięgu.

Biologia

Dwupienne drzewo. Spotykany też w formie krzewiastej, z gałęziami bocznymi pokładającymi się. Możliwe jest rozmnażanie wegetatywnie. Charakteryzuje się bardzo powolnym wzrostem, szczególnie na grubość. Wytwarza liczne pączki śpiące na pniu i gałęziach. Może żyć ponad 1000 lat. Najstarszy cis w Polsce liczy nieco ponad 1250 lat (w Henrykowie Lubańskim). Igły żyją do 8 lat. Po raz pierwszy zakwita po ok. 20 latach. Kwitnie w kwietniu. Kwiaty są wiatropylne. We wrześniu i październiku dojrzewają nasiona, rozsiewane przez ptaki. Należy do roślin trujących (z wyjątkiem czerwonej osnówki nasion), bowiem zawiera alkaloidy (taksynę, efedrynę), glikozydy, flawonoidy i związki cjanogenne.

Wielkość populacji

Nie tworzy zwartych drzewostanów. Występuje w niższej warstwie drzew pojedynczo lub w grupach zwykle od kilku do kilkunastu osobników. W Polsce najliczniejsze stanowisko znajduje się w Borach Tucholskich (rezerwat "Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego" w Wierzchlesie). W 1892 r. rosło tam 5533 osobników, a w 1956 r. - 4137. Inne zasobne w cisa stanowisko występuje w rezerwacie "Cisy w Czarnem" na Pomorzu koło Szczecinka (524 osobników).

Zagrożenie

Dawniej dość częsty na terenie kraju. Niszczony ze względu na dużą wartość użytkową drewna i walory dekoracyjne. Obecnie, mimo ochrony, należy do gatunków ginących nie tylko w Polsce, lecz również w całej Europie. Czasem nawet zagrożony na terenie rezerwatów. Zagrożenie stanowią zmiany stosunków wodnych na obszarach przyległych do rezerwatów, głównie przez obniżenie poziomu wód gruntowych. Zagrożeniem dla cisa jest nadmierne ocienienie i zagłuszenia go przez rozrastanie się innych gatunków drzew i krzewów. Krzewy cisa bywają wykopywane i przesadzane do ogrodów. Częste są też przypadki obłamywania gałązek dla celów dekoracyjnych.

Ochrona

W 1423 r. na mocy statusu wareckiego, wydanego przez Władysława Jagiełłę, gatunek objęty ochroną. Natomiast od 1934 r. podlegał ścisłej ochronie. Znalazł się też na pierwszej historycznie liście gatunków chronionych z 1946 r. Zostało utworzonych 20 rezerwatów, w których jest chroniony, a ponadto wiele stanowisk naturalnych i sztucznych uznano za pomniki przyrody.

Również wiele stanowisk znajduje się na terenach parków narodowych. Aby zapobiec dalszej degradacji stanowisk cisa niezbędna jest kontrola jego populacji, stworzenie korzystnych warunków siedliskowych, stosowanie odpowiednich zabiegów pielęgnacyjnych i tworzenie stref otuliny przy rezerwatach.

W wykazie gatunków chronionych znowelizowanego rozporządz. z 2001 r. został przeklasyfikowany na gatunek częściowo chroniony.

Ważniejsze piśmiennictwo

Barański S. 1963. Modrzew polski i cis w lasach bliżyńskich. Ochr. Przyr. 29: 121-140.
Berndt J. 1956. Roślinność zielna rezerwatu cisowego w Wierzchlasie. Zesz. Nauk. Uniw. M. Kopernika. Biologia, 1, 1: 43-61.
Berndt J., Ceynowa-Giełdoń M. 1988. Zmiany w runie rezerwatu "Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego" (Wierzchlas) w latach 1952-1982. Ochr. Przyr. 46: 9-34.
Białobok S. (red.). 1975. Cis pospolity - Taxus baccata L. Nasze drzewa leśne. Monogr. popularno-nauk. T. III. PWN, Warszawa - Poznań.
Biernacki A. 1971. Najokazalszy cis (Taxus baccata) w Wielkopolsce. Przyr. Pol. Zach. 9, 1-4: 79-81. (Ann. UMCS, E).
Bugała W. 1949. Stan rezerwatu cisowego w Jasieniu pod Radomskiem. Chroń. Przyr. Ojcz. 5, 1/2/3: 68-70.
Bugała W. 1975. Cis Taxus L. Systematyka i zmienność. W: Cis pospolityTaxus baccata L. Nasze drzewa leśne. Monogr. popularnonauk. T. III. Red. S. Białobok. PWN, Warszawa-Poznań, s. 18-38.
Czekalski M., Turkowiak A. 1985. Cis pospolity Taxus baccata w Zielonej Górze. Chroń. Przyr. Ojcz. 41, 6: 56-60.
Denisiuk Z., Dziewolski J. 1983. Stanowiska cisa pospolitego Taxus baccata w Małych Pieninach. Chroń. Przyr. Ojcz. 39, 4: 51-55.
Dominik T. 1951. Cisy w Górach Bardziańskich koło Barda. Chroń. Przyr. Ojcz. 7, 9-10: 27-31.
Dziewolski J. 1973. Cisy w Pienińskim Parku Narodowym. Chroń. Przyr. Ojcz. 29, 5: 47-52.
Fabijanowski J. 1951. Cis (Taxus baccata L.). Chroń. Przyr. Ojcz. 7, 3-4: 18-32.
Fabijanowski J. 1956. Rezerwat cisowy Bystre w Bieszczadach koło Baligrodu. Chroń. Przyr. Ojcz. 12, 1: 48-50.
Fałtynowicz W., Markowski R., Sienkiewicz B. 1988. Stan populacji i warunki występowania Taxus baccata L. w rezerwacie "Choczewskie Cisy" na Pomorzu Zachodnim. Parki Nar. i Rez. Przyr. 8, 2: 23-28.
Galus K. 1929. Cisy na Śląsku. Rocznik Śląskiego Oddziału Polskiego T-wa Przyrodników im. M. Kopernika, Katowice.
Gaweł T. 1973. W Harbutowicach jest niejeden cis. Wszechświat, 3: 73-74.
Gieruszyński T. 1961. Struktura i dynamika rozwojowa drzewostanów rezerwatu cisowego w Wierzchlesie. Ochr. Przyr. 27: 41-90.
Izdebski K. 1956. Drzewa i krzewy rezerwatu cisowego Wierzchlas i struktura biologiczna drzewostanu. Zesz. Nauk. Univ. M. Kopernika, 1 Biol. 1: 5-35.
Jasnowska J. 1957. Roślinność rezerwatu cisowego w Czarnym Człuchowskim na Pomorzu. Przyr. Pol. Zach. 1-2: 47-64.
Kosiński P. 1996. Godne ochrony stanowisko cisa pospolitego Taxus baccata w Sudetach Wschodnich. Chroń. Przyr. Ojcz. 52, 5: 5-14.
Król S., Gołąb W. 1996. Bibliografia cisa pospolitego - Taxus baccata L. w Polsce. Wyd. "Sorus", Poznań.
Kuświk H. 1991. Cisy Taxus baccata w leśnictwie Kawcze w województwie leszczyńskim. Chroń. Przyr. Ojcz. 47, 1-2: 71-73.
Ławrynowicz M., Olaczek R. 1981. Nowe stanowiska cisa pospolitego Taxus baccata koło Częstochowy. Chroń. Przyr. Ojcz. 37, 4: 59-64.
Mastyński Z. 1961. Pojawienie się cisa na nowych stanowiskach w powiatach inowrocławskim i szubińskim. Chroń. Przyr. Ojcz. 17, 4: 39-40.
Malitowski J. 1922. Las cisowy w Jasieniu. Ochr. Przyr. 3: 58-61.
Mowszowicz J., Urbanek H. 1960. Obecny stan rezerwatu cisa w Jasieniu pod Radomskiem. Chroń. Przyr. Ojcz. 16, 6: 6-14.
Myczkowski S. 1961. Zespoły leśne rezerwatu cisowego "Wierzchlas". Ochr. Przyr. 27: 91-108.
Olaczek R. 1978. Nowe stanowisko cisa Taxus baccata w lesie pod Sieradzem. Chroń. Przyr. Ojcz. 34, 5: 74-78.
Olaczek R., Adamczyk J., Filipiak E. 1987. Cisy Taxus baccata w Kępinie koło Żarek. Chroń. Przyr. Ojcz. 43, 5-6: 5-15.
Ostrowski A. 1968. Naturalne odnawianie się cisa w rezerwacie "Czarna". Chroń. Przyr. Ojcz. 24, 5: 44-46.
Pfabe E. 1950. O cisach w powiatach: częstochowskim, lublinieckim, radomszczańskim i zawierciańskim. Sylwan, 94, 4: 8-94.
Piotrowska H. 1996. Chronione gatunki roślin naczyniowych w WolińskimParku Narodowym. Klify, 3: 7-104.
Rostański K., Sendek A., Jędrzejko K. 1980. Rezerwat cisów Zadni Gaj koło Cieszyna. Acta Biol. UŚl. 9: 81-96.
Sobczak J. 1951. Rezerwat cisowy w Czarnem koło Szczecinka. Chroń. Przyr. Ojcz. 7, 3-4: 12-18.
Sobolewska I. 1922. Cis w Kępinie pod Przybynowem. Ochr. Przyr. 2: 4-22.
Sokołowski S. 1921. Cis na ziemiach polskich i w krajach przyległych. Ochr. Przyr. 2: 4-22.
Sokołowski A. 1973. Rezerwat "Cisy na Górze Jawor" w województwie rzeszowskim. Chroń. Przyr. Ojcz. 29, 2: 63-64.
Stecki K. 1920. Ostatnie cisy w Tatrach. Ochr. Przyr. 1.
Stecki K., Szulc H. 1957. Zabytkowe cisy. Chroń. Przyr. Ojcz. 13, 2: 3-12.
Strojny W. 1981. Najokazalszy cis pospolity (Taxus baccata L.) w Pienińskim Parku Narodowym. Wszechświat, 9: 213-215.
Szafer W. 1929. Cisy w Puszczy Augustowskiej. Ochr. Przyr. 9.
Szczepański H. 1973. O zdrowotności cisa Taxus baccata w rezerwacie Wierzchlas. Chroń. Przyr. Ojcz. 29, 2: 60-63.
Świeboda M., Kalemba A. 1979. Z historii ochrony cisa pospolitego w Polsce. Wszechświat, 4: 71-74.
Traczyk T. 1953. Obserwacje nad rozmieszczeniem cisa (Taxus baccata L.) Ann. UMCS Sec. C. 8: 103-118.
Tumidajowicz D., Piękoś H. 1969. Nowe stanowisko cisa w Tatrach. Chroń. Przyr. Ojcz. 25, 3: 44-46.
Walas J. 1962. Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego. LOP, Bydgoszcz, seria: ''Przewod. po Rez. Przyr. 1''.
Zembrzuski J. 1975. Cis Taxus baccata L. Studia Ośr. Dokum. Fizjogr. 4: 169-193.

Zobacz także

Opracowanie

prof. dr hab. Halina Piękoś-Mirek - Instytut Ochrony Przyrody PAN
prof. dr hab. Zbigniew Mirek - Instytut Botaniki PAN
mapa występowania gatunku wykonana wg materiałów Autorów.

<<< lista gatunków >>>