Woj. kujawsko-pomorskie, powiat inowrocławski (miasto i gmina Kruszwica), pow. mogileński (gmina Jeziora Wielkie), pow. radziejowski (gmina Piotrków Kujawski). Teren Parku Krajobrazowego Nadgoplański Park Tysiąclecia.
Powiat koniński (gmina Skulsk), woj. wielkopolskie. Teren Goplańsko-Kujawskiego
OChK.
Prowincja: Niż Środkowoeuropejski, podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie,
makroregion: Pojezierze Wielkopolskie, mezoregion: Pojezierze Gnieźnieńskie.
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, Dział: Bałtycki, Poddział:
Pas Wielkich Dolin, Kraina: Wielkopolsko-Kujawska, Okręg Kujawski.
Ok. 77-102 m n.p.m.
Powierzchnia 12.638,76 ha, rezerwat utw. w 1967 r.
W głębokim podłożu regionu występują utwory paleozoiczne. Do najciekawszych struktur zbudowanych z utworów paleozoicznych - permskich iłów, dolomitów, wapieni, anhydrytów, gipsów i soli - należą wysady solne w rejonie Inowrocławia i Mogilna. Utwory mezozoiczne, reprezentowane głównie przez wapienie i margle, zalegają na głębokości 150-250 m. Utwory trzeciorzędowe wykształcone są jako piaski, gliny oraz iły z wkładkami węgli brunatnych. Wszystkie te skały przykryte są w obrębie omawianego obszaru przez utwory czwartorzędowe reprezentujące głównie osady lodowcowe plejstoceńskich zlodowaceń: południowopolskich, środkowopolskich i północnopolskiego. Każde nasunięcie lądolodu pozostawiło własną serię glin zwałowych, głazów i osadów wodnolodowcowych. Ślad po najstarszych zlodowaceniach południowopolskich to zachowana tylko fragmentarycznie szaroczarna glina. Pokład o miąższości około 50 m tworzą gliny zlodowaceń środkowopolskich. Osady zlodowacenia północnopolskiego to oprócz glin zwałowych żwiry, piaski i iły oraz różnej wielkości głazy narzutowe. Najmłodsze utwory związane są z jeziorami polodowcowymi. Dno rynny Gopła wypełnione jest torfami niskimi i namułami o miąższości do kilku metrów. Nad Gopłem występują pokłady gytii i kredy jeziornej.
Współczesna rzeźba tej okolicy ukształtowała się podczas zlodowacenia północnopolskiego. Rezerwat obejmuje rynnę polodowcową w części zajętą przez Jezioro Gopło, Noteć oraz różnego typu zabagnienia. Nie zajęta przez wody część tej rynny ma powierzchnię pagórkowatą. Północna część Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia leżąca poza rynną goplańską ma charakter falistej wysoczyzny morenowej, która przechodzi stopniowo ku południowi w strefę drobnych pagórków moreny czołowej. Południowo-zachodni cypel rezerwatu stanowi mniejsza oddzielna rynna polodowcowa, Rynna Skulska, obejmująca trzy niewielkie Jeziora Skulskie.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Rezerwat znajduje
się w Subregionie Kujawskim (P)
Teren ten charakteryzuje się swoistym mikroklimatem pozostającym pod wpływem jez. Gopło. Mikroklimat ten odznacza się stosunkowo małą ilością dni bez przymrozków (164 dni), ostatnimi przymrozkami około połowy kwietnia i pierwszymi w połowie października, niskimi temperaturami minimalnymi, długimi okresami ciszy i słabych wiatrów (288 dni; 1,6 m/s), dużą ilością dni z mgłą, niższymi niż w innych częściach kraju opadami w ciągu roku: średnia opadów w ciągu roku wynosi 350-550 mm. Wahania temperatury w ciągu roku wynoszą ok. 20oC. Średnia temperatura stycznia to ok. -2,5oC, a lipca +18oC. Liczba dni mroźnych w ciągu roku waha się między 30 a 50. Długość okresu wegetacyjnego wynosi 210-220 dni.
Gopło jest największym jeziorem Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego i 9 pod względem wielkości jeziorem w Polsce. Położone jest w tzw. rynnie goplańskiej w dorzeczu Noteci. Przyjmuje się, że średnia powierzchnia lustra wody wynosi 2.154 ha, maksymalna głębokość 16,6 m, maksymalna szerokość 2,5 km, długość linii brzegowej 87,5 km. W związku z tym, że Jez. Gopło jest przepływowe i narażone na intensywne zrzuty ścieków, ma charakter eutroficzny. Ponadto rezerwat "Nadgoplański Park Tysiąclecia" obejmuje również trzy mniejsze jeziora: Skulskie, Skulska Wieś i Czartowo.
Pozostałością po eksploatacji torfu są różnej wielkości doły. Większe z nich użytkowane są jako stawy rybne np. w Gocanowie.
Nad Jeziorem Gopło występują gleby hydromorficzne wykształcone w postaci torfów niskich podścielonych gliną, piaskiem lub wapnem łąkowym. Można tu także spotkać czarne ziemie wykształcone na glinach lekkich i piaskach gliniastych. Nieduże powierzchnie wysoczyzny morenowej zajmują żyzne gleby brunatne. Na terenach moreny dennej, na glinach i piaskach rozwinęły się gleby brunatne wyługowane. Gleby rdzawe i bielicowe wykształciły się na różnych utworach fluwioglacjalnych: piaskach luźnych, słabogliniastych, gliniastych oraz glinach lekkich.
Szata roślinna lasów rezerwatu "Nadgoplański Park Tysiąclecia" została w znacznym stopniu przekształcona przez człowieka. Po II wojnie światowej wprowadzono tu uprawy plantacyjne topoli i monokultury olszowe. Tego typu zadrzewienia wraz ze zbiorowiskami olszy czarnej, zaroślami bzu czarnego i sosnowymi nasadzeniami porolnymi zajmują ponad 60% powierzchni lasów rezerwatu. Pozostałe drzewostany mają charakter zbliżony do naturalnego (łęgi: wiązowo-jesionowy Ficario-Ulmetum campestris, topolowo-wierzbowy Salici-Populetum, jesionowo-olchowy Circaeo-Alnetum, olsy porzeczkowe Ribo nigri-Alnetum, grądy środkowoeuropejskie Galio-Carpinetum i bory mieszane Pino-Quercetum).
Współczesna szata roślinna Nadgopla jest określana przede wszystkim przez zbiorowiska chwastów pól uprawnych. W północnej żyznej części rezerwatu uprawom pszenicy i rzepaku towarzyszy zespół segetalny Aphano-Matricarietum z makami polnymi Papaver rhoeas i ostróżeczką polną Consolida regalis. W uprawach jarych występuje zespół Lamnio-Veronicetum politae. Na mniej żyznych polach południowej części Nadgopla dominują zespoły Papaveretum argemnes i Arnoserido-Scleranthetum.
Dawne tarasy zalewowe Gopła zajmują wilgotne, barwne łąki trzęślicowe ze związku Molinion. Jezioro wzdłuż wszystkich brzegów otoczone jest szerokim pasem roślinności szuwarowej ze związku Phragmition i szuwarów wielkoturzycowych ze związku Magnocaricion. W strefie przejściowej między podmokłymi lasami łęgowymi i olesami a szuwarami występuje szeroki pas zarośli łozowych utworzonych przez krzewiaste wierzby.
Zróżnicowana jest również roślinność wodna. W pasie roślinności podwodnej występują zbiorowiska z klasy słodkowodnych makrofitów Potametea. W nieco płytszych miejscach, w zatoczkach dominują gatunki o liściach pływających na powierzchni wody: zespół "lilii wodnych" Nupharo-Nymphaeetum albae, zbiorowisko z rdestnicą pływajacą Potametum natantis i zbiorowisko z żabiściekiem lub (i) osoką aloesowatą Hydrocharitetum morsus-ranae. Występują one także w mniejszych zbiornikach np. torfiankach.
Znad Jeziora Gopło podaje się ok. 770 gatunków roślin naczyniowych a wśród nich zarówno halofity jak i rośliny kserotermiczne. Spośród gatunków chronionych występują tu: kruszczyk błotny Epipactispalustris, pełnik europejski Trollius europaeus, goryczka błotna Gentianella uliginosa, grzybienie białe Nymphaea alba, mlecznik nadmorski Glaux maritima, grążel żółty Nupharlutea, kruszyna pospolita Frangula alnus, pierwiosnek lekarski Primula veris, kalina koralowa Viburnum opulus, listera jajowata Listera ovata, kukułka (storczyk) szeroklistna Dactylorhiza majalis.
Wśród ssaków stwierdzono tu duże gatunki pospolite: sarny Capreolus capreolus, dziki Sus scorfa, jelenie Cervus elaphus, lisy Vulpes vulpes, piżmaki Ondatra zibenthica; wśród mniej licznych stwierdzono karczowniki Arvicola terrestris, borsuki Meles meles, jenoty Nyctereutes procyonoides, jeże Erinaceus europaeus, wydrę Lutra lutra, kunę Martes martes, tchórza Mustela putorius, gronostaja M. erminea.
Na
terenie rezerwatu stwierdzono ponad 200 gatunków ptaków, z czego 149 odbywa
tu swoje lęgi. Zakładają tu swoje gniazda m.in. kormorany
Phalacrocorax carbo, bąki Ixobrychus minutus,
żurawie Grus grus, wąsatki Panurus biarmicus, błotniaki stawowe
Circus areuginosus, wodniki Rallus aquaticus, kropiatki Porzana
porzana, a także gęsi gęgawy Anser anser, których lęgowa populacja
sięga tu 150 par, co stanowi ok. 10% krajowej populacji tego gatunku.
W czasie wędrówek nad Gopło zalatują m.in. gęsi zbożowe A. fabalis i białoczelne A. albifrons, tracze Mergus mergamser, gągoły Bucephala clangula, świstuny Anas penelope oraz bataliony Philomachus pugnax.
Płazy reprezentowane są przez 11 gatunków: traszkę zwyczajną Triturus vulgaris, kumaka nizinnego Bombina bombina, grzebiuszkę ziemną Pelobates fuscus, ropuchę szarą Bufo bufo i zieloną B. viridis, rzekotkę drzewną Hyla arborea, żabę jeziorkową Rana esculenta, żabę wodną R. lessonae, żabę śmieszkę R. ridibunda, żabę trawną R. temporaria i żabę moczarową R. arvalis.
Spośród 25 gatunków ryb znanych z terenu Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia najczęściej bywają łowione: węgorz, sandacz, leszcz, płoć, krąp, karaś, karp a także tołpyga.
Rezerwat charakteryzuje się krajobrazem polodowcowym. Dno rynien polodowcowych wypełniają jeziora: Gopło, Skulskie, Skulska Wieś i Czartowo, otoczone pasem szuwarów, resztkami lasów i zarośli łęgowych. Wyżej położone otoczenie jezior obejmujące falisty teren moreny zajmują zagospodarowane tereny łąk, pól, miejscowości i zadrzewień.
Na
terenie rezerwatu znajdują się liczne obiekty o wysokiej wartości kulturowej
i historycznej. Do najstarszych zabytków Kruszwicy, należących również do najlepiej
zachowanych budowli romańskich w Polsce, należy kolegiata pod wezwaniem św.
Piotra i Pawła. Jest to bazylika trójnawowa na planie krzyża, zbudowana prawdopodobnie
w latach 1120-1140 z ciosów piaskowcowych i granitowych połączonych zaprawą
wapienną. Cennym zabytkiem miasta jest ceglana gotycka wieża, na planie ośmiokąta,
o wysokości 32 m wraz z ruinami zamku z czasów Kazimierza Wielkiego (ok. 1350
r.).
We wsi Kościeszki znajduje się drewniany kościół barokowy z 1766 r. konstrukcji zrębowej. Przed plebanią kamień z rytem romańskim w formie krzyża. W Mietlicy jest grodzisko z epoki wczesnego średniowiecza, z zachowanymi ziemnymi szańcami. W Ostrowie nad Gopłem znajduje się kościół murowany z XV wieku oraz zespół pałacowy z 1844 r. W wielu innych miejscowościach rezerwatu "Nadgoplański Park Tysiąclecia" i jego okolicy znajdują się warte odwiedzenia dworki i pałace w otoczeniu parków, kościoły, wiatraki i spichlerze oraz liczne miejsca, w których dokonano odkryć archeologicznych.
Zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych licznych miejsc lęgowych ptactwa wodnego i błotnego, zarówno lęgowego jak i przelotnego. Nie mniej ważnym zadaniem jest zabezpieczenie wartości kulturowych i historycznych tego regionu związanych z początkami Państwa Polskiego. Trzecie istotne dla funkcjonowania Parku zadanie to ochrona naturalnych wartości środowiska przyrodniczego i swoistych cech kujawskiego krajobrazu.
Ograniczenia zgodnie z art. art. 23a ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (przed nowelizacją art. 37).
Podstawowe znaczenie ma zielony szlak turystyczny dookoła Jeziora Gopło.
Najlepszym punktem wyjścia (wyjazdu) do penetracji rezerwatu jest Kruszwica, skąd prowadzą drogi na teren rezerwatu oraz wokół niego. Ułatwienie zwiedzania tego wielkiego obszaru stanowi 5 miejsc biwakowych: "dzika plaża" w Kruszwicy, "topoliki" w Rzepewie, w Złotowie koło promu, w Ośrodku Zakładów Tłuszczowych oraz w Połajewie. Istnieje możliwość zorganizowania obozu specjalistycznego w bazie edukacji ekologicznej "Rysiówka". Park wydaje magazyn ekologiczny "Wiadomości znad Gopła". Ponadto jez. Gopło to popularny i ciekawy turystyczny szlak wodny.
W okresie międzywojennym prof. A. Wodziczko
działając w PROP zwracał uwagę na konieczność
ochrony terenów nadgoplańskich. W 1947 roku Wojewoda Pomorski swoim zarządzeniem
uznał lasy nad Jeziorem Gopło za lasy ochronne.
W 1948 r. prof. Jerzy Romer przedstawił wstępny projekt rezerwatu przyrodniczo-historycznego
nad Gopłem. W 1951 roku odbyła się w Inowrocławiu konferencja naukowa poświęcona
powołaniu nad Gopłem parku narodowego. W 1958 roku w Kruszwicy WK FJN i WRN
uchwaliły wspólnie tzw. "Program Kruszwicki" obejmujący kompleks zadań dla uczczenia
Tysiąclecia Państwa Polskiego, a jednym z zadań był projekt powołania Nadgoplańskiego
Parku Tysiąclecia (jako parku narodowego). W dn. 9.04.1960 roku Prezydium WRN
podjęło uchwałę nr 12/61 aby w ówczesnych powiatach inowrocławskim, mogilniańskimi
radziejowskim utworzyć "Nadgoplański Park Tysiąclecia". W tym samym roku powołano
Tymczasową Radę Parku Nadgoplańskiego. Nie udało się jednak powołać parku narodowego,
a parku krajobrazowego nie przewidywały ówczesne przepisy prawne.
Dopiero od15 września 1967 roku tereny nad Gopłem uznano za rezerwat
przyrody. W związku z koniecznością poprawy stanu wód Jeziora Gopło zawarto
w 1985 roku Porozumienie Nadgoplańskie a w 1987 r. odbyło się posiedzenie zespołów
poselskich i władz wojewódzkich w sprawie ochrony wód akwenów Gopła. W 1990
roku utworzono w Tucholskim Parku Krajobrazowym
stanowisko głównego specjalisty ds. Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia.
W 1991 roku powołano Radę Społeczno-Naukową Nadgoplańskiego Parku, a Wojewoda
Bydgoski Rozporządzeniem z dnia 10 grudnia 1992 r. utworzył na podległym mu
terenie park krajobrazowy w granicach istniejącego rezerwatu
i o tej samej nazwie dzięki temu można było powołać Zarząd Parku z siedzibą
w Kruszwicy.
Dyrekcja Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, 88-150 Kruszwica, ul. Wodna 9; Lasy w granicach rezerwatu podlegają Nadleśnictwu Miradz.
Bezpośrednim zagrożeniem dla fauny jest coroczne wypalanie trzcin i słomy, kłusownictwo, niekontrolowana turystyka i rekreacja (np. skutery wodne). Oddzielnym zagadnieniem jest obniżenie poziomu lustra wody w Gople i ustąpienie corocznych zalewów i podtopień wiosennych. Przesuszone łąki są zaorywane lub zarastają, zmieniając zupełnie swój siedliskowy charakter.