Woj. małopolskie, powiat nowotarski, gmina Czorsztyn, miejscowość Czorsztyn.
Enklawa Pienińskiego PN i teren OChK
Województwa Nowosądeckiego.
Prowincja: Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem, podprowincja: Centralne Karpaty
Zachodnie, makroregion: Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, mezoregion: Pieniny.
![]()
Prowincja: Górska, Środkowoeuropejska, podprowincja: Karpacka, Dział: Karpaty
Zachodnie, Okręg Pieniny, Podokręg Pieniny Zachodnie. ![]()
540 - 588 m n.p.m. (kulminacja Zamkowej Góry). Wcześniej dolna granica rezerwatu dochodziła do koryta Dunajca - ok. 490 m n.p.m.
Powierzchnia - 10,64 ha, rezerwat utw. w 1972 r., ochrona od 1921 r. Od 1996 r. obiekt jest enklawą Pienińskiego Parku Narodowego.
Górę Zamkową, w części powyżej zbiornika zaporowego na Dunajcu, budują utwory górnojurajskie i dolnokredowe serii czorsztyńskiej należącej do pienińskigo pasa skałkowego. Warstwy skalne zapadają w kierunku południowo-zachodnim pod kątem 70-80° i są silnie zaburzone dyslokacjami o kierunku z płd. -zach. ku płn. - wsch. oraz z płn. - zach. ku płd. - wsch. Bezpośrednio pod zamkiem występują białe i czerwone wapienie krynoidowe, natomiast zachodni i południowo-zachodni stok góry budują młodsze wapienie bulaste (gruzłowe), wapienie kalpionellowe oraz wapienie brachiopodowe. U podnóża stoku występują najmłodsze (dolnokredowe) margle i łupki ilaste.
Rzeźba w postaci zbliżonej do współczesnej utrwaliła się w młodszym trzeciorzędzie. Zamkowa Góra - znalazłszy się w zasięgu klimatu peryglacjalnego ulegała wzmożonym procesom denudacyjnym, które spowodowały wypreparowanie odpornych wapieni spośród skał miękkiej osłony. Powstały strome ściany skalne oraz skałki (ok. 30) o zróżnicowanych formach. Rzeźba rezerwatu jest zatem urozmaicona; obok różnorodnych form skalnych występują partie terenu prawie połogie.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Obiekt znajduje
się w centr. - zach. części Regionu Karpackiego (GK).
i należy do piętra umiarkowanie
ciepłego.
Pogodę na obszarze Pienin, podobnie jak w całych Karpatach, kształtują masy powietrza głównie polarno-morskiego. Do cyrkulacji atmosferycznej nawiązują prędkości wiatrów. W ciągu roku przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie, a przeciętna roczna prędkość wiatrów osiąga do 2, 5 m/s. Średnia roczna temperatura powietrza kształtuje się na poziomie 5,9oC. Minimalna temperatura najzimniejszego miesiąca (styczeń) sięga - 6,3oC, natomiast maksymalna miesiąca najcieplejszego (lipiec) wynosi 15,9oC. Absolutne minimum występuje na stokach południowych i wynosi -35,3oC, a maksimum, również na południowych skłonach, osiąga 33,9oC. Przeciętne roczne sumy opadów atmosferycznych wahają się od 801 mm na stokach południowych do 831 mm na stokach północnych, przy czym średnia miesięczna opadów stycznia wynosi 30-32 mm, a lipca 125-179 mm.
W sąsiedztwie rezerwatu, od strony zach., przez zbudowaniem zbiornika wodnego powstawały wskutek radiacyjnego wychłodzenia zastoiska zimnego powietrza, które nie mogło spłynąć w dół rzeki przez wąską, przełomową bramę pod Czorsztynem. W efekcie temperatury tu występujące należały do najniższych w kraju. Te specyficzne warunki dla istnienia lokalnego mikroklimatu (prawdopodobnie ważnego dla flory i fauny rezerwatu) w istotny sposób zmieniło napełnienie zbiornika, gdyż zwężenie pod Czorsztynem przestało istnieć i zimne powietrze może swobodniej spływać w dół rzeki.
Zamkowa Góra, z rezerwatem "Zamek Czorsztyn", przytykała ongiś do koryta Dunajca, obecnie - po zbudowaniu i napełnieniu zbiornika wodnego Czorsztyn-Niedzica, rezerwat graniczy z jego brzegiem, którego linię wyznacza aktualny poziom napełnienia. Innych cieków w rezerwacie nie ma.
Budujące obszar rezerwatu różnego rodzaju wapienie i margle zdeterminowały wytworzenie rędzin i pararędzin o filtracyjnym bądź filtracyjno-retencyjnym typie gospodarki wodnej. W ich osłonie występują gleby brunatne, ekranizujące odpływ wód opadowych z rumoszowatych rędzin.
Obecnie w rezerwacie pod względem zajmowanej powierzchni zdecydowanie dominują zbiorowiska leśne. Są to storczykowa buczyna pienińska Carici-Fagetum w wariancie typowym oraz florystycznie ubogim Carici-Fagetum abietosum; buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum abietosum w wariantach: typowym i florystycznie ubogim oraz drzewostany z nasadzeń. Ponadto zarośla z gatunkami mezofilnymi i ciepłolubnymi. Powierzchniową przewagę uzyskała storczykowa buczyna pienińska. Wśród zbiorowisk nieleśnych duży udział mają łąki: z dzwonkiem rozpierzchłym i wiechliną łąkową Campanulla patula - Poa pratensis com.; z trybułą leśną i wyczyńcem łąkowym Anthriscus sylvestris - Alopecurus pratensis com. oraz ziołoroślowa łąka z wiązówką i bodziszkiem Filipendulo-Geranietum. Ponadto występują zbiorowiska ciepłolubnych muraw naskalnych Festucetum pallentis oraz murawy kserotermiczne Origano-Brachypodietum pinnati i O. - B. phleetosum.
Flora rezerwatu zbliżona jest swym składem do flory Pienin centralnych. Z gatunków objętych ochroną całkowitą występują tu: buławik wielkokwiatowy Cephalanthera damasonium [gatunek zagrożony - umieszczony na "Liście roślin zagrożonych w Polsce" (1992) w kategorii R], goryczka wiosenna Gentiana verna, kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens, kruszczyk szerokolistny E. helleborine, lilia złotogłów Lilium montanum, listera jajowata Listera ovata i rojnik pospolity Jovibarba sobolifera.
Z gatunków objętych ochroną częściową wstępują: kalina koralowa Viburnum opulus., kopytnik pospolity Asarum europaeum., kruszyna pospolita Frangula alnus. Osobliwością florystyczną rezerwatu jest pszonak pieniński Erysimum pieninicum, będący endemitem Pienin i mającym w rezerwacie jedyne naturalne stanowisko. Jedną z bardziej efektownych roślin rezerwatu jest smagliczka skalna (d. s. Arduina) Alyssum saxatile kwitnąca wiosna w załomach skalnych.
Faunę rezerwatu reprezentują głównie ptaki zalatujące na jego teren, najczęściej
są to przedstawiciele rzędu łaźców Piciformes, wróblowatych Passeriformes,
rzadziej jastrzębiowatych Accipiteriformes.
Przedstawicielami
ssaków penetrującymi rezerwat są reprezentanci rzędu Rodentia i Carnivora,
rzadziej Chiroptera. Rzadkością faunistyczną odwiedzającą rezerwat
jest pomurnik Trichodroma muraria - skrajnie nieliczny
ptak lęgowy Karpat, umieszczony w " Polskiej czerwonej księdze
zwierząt". Osobnika przelatującego z Sokolicy na Górę Zamkową zaobserwowano
17 kwietnia 1992 r. Interesująca jest fauna owadów. Na Zamkowej Górze żyje biedronka
Scymnus apetzi, gatunek znany tylko z kilku miejsc w kraju. Występuje
tu także niepylak apollo Parnassius apollo, gatunek
chroniony, skrajnie zagrożony, wymieniony w "Polskiej czerwonej
księdze zwierząt". Nad murawami kserotermicznymi i naskalnymi obserwowany
był szlaczkoń Colias australism, sówka Apamea platinea oraz modraszka
Everes decolorata.
Wzgórze zamkowe, z ruinami zamku na szczycie, wyglądało jeszcze do poł. lat
80. niezwykle pięknie, dzięki zróżnicowaniu krajobrazu wokół, z przełomem Dunajca
(tzw. "Przełom Czorsztyński" ), bujnej roślinności
nadrzecznej
oraz na stokach wzniesienia Góry Zamkowej, a także dzięki historycznej zabudowie
doliny, w tym z pobliskim zamkiem w Niedzicy. Dodać jednak należy, iż szata
roślinna otoczenia zamku pojawiła się dopiero w XX w. Uroda obecnego krajobrazu
jest dyskusyjna dla pamiętających to miejsce sprzed zbudowania i napełnienia
zbiornika, kiedy wzgórze zamkowe było integralną częścią krajobrazu doliny i
jej otoczenia, idealnie i harmonijnie weń wtopionym. Dziś rezerwatowe wzgórze,
o połowę niższe i otoczone z trzech stron wodami zbiornika czorsztyńskiego jest
pewnego rodzaju atrakcją (zamek nad wodą), jednak stanowi kontrast względem
zbiornika.
Murowany zamek czorsztyński wzniesiony został przez Kazimierza Wielkiego w
XIV w., w miejscu wcześniejszych budowli ziemno-drewnianych, a czasy jego świetności
trwały do XVII w. Pełnił ważną rolę strażnicy granicznej nad traktem z Polski
na Węgry, który był używany już
w czasach rzymskich. W 1790 r. zamek spłonął od pioruna i nigdy nie został odbudowany.
Do dnia dzisiejszego zachowały się fragmenty murów zamku dolnego i średniego,
relikty II bramy, tzw. baszta Baranowskiego, do której przylega taras widokowy
nazwany Zielońcem, a także mury zamku górnego i barokowa klatka schodowa. Pozostałości
zamku poddawane są pracom konserwatorskim. Pieniński Park Narodowy zorganizował
w zamku ekspozycję muzealną, prezentującej historię obiektu, która będzie rozwijana
w miarę postępu prac konserwatorskich.
Z zamkiem wiążą się liczne legendy, czasem trudne do oddzielenia od prawdziwej historii. Miejsce to było już w XIX w. inspiracją dla wybitnych artystów pióra i pędzla, a nawet dla muzyków.
Ochronie podlega skała ukazująca klasyczny profil serii czorsztyńskiej, porastająca skały roślinność ciepłolubna i wapieniolubna, zwłaszcza stanowisko pszonaka pienińskiego oraz ruiny zamku jako zabytku historii.
Obiekt udostępniany do zwiedzania zgodnie z regulaminem Pienińskiego Parku Narodowego oraz art. 23a ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. - (przed nowelizacją - art. 37 ).
Do rezerwatu i zamku można obecnie dojść tylko od strony wsch., z miejscowości Czorsztyn (d. Czorsztyn Nadzamcze), korzystając z zachowanego odcinka drogi do nieistniejącej już wsi Czorsztyn (obecnie dno zbiornika). Przez wsch. część wsi przebiega niebieski szlak turystyczny od przeł. Snozka przez Halę Majerz na przeł. Szopka i dalej przez Szczawnicę w Małe Pieniny. Jest to główny szlak pieniński. Z końcowego, zach. fragmentu drogi prowadzi dojście na zamek czorsztyński. Penetrację wewnętrzną rezerwatu umożliwia sieć ścieżek leśnych, które w bezpośrednim otoczeniu ruin zamku są stosunkowo trudno dostępne ze względu na sukcesję roślinności.
W rezerwacie nie wyznaczono ścieżek dydaktycznych, natomiast zorganizowany charakter ma zwiedzanie zamku, który jest jednym z obiektów wystawowych Parku.
Dotarcie do Zamkowej Góry umożliwia droga główna relacji Nowy Targ - Krościenko Nowy Sącz, z którą łączy się droga Krośnica - Kąty przez Czorsztyn, skąd można dojść do rezerwatu i zamku. Drogę nowotarską przecina koło przeł. Snozka niebieski szlak turystyczny, którym można dotrzeć do Czorsztyna. Inny wariant to dojście lub dojazd od Niedzicy, dokąd dochodzi główny szlak karpacki (czerw.) z Bukowiny. Z Niedzicy drogą po koronie zapory w Sromowcach Wyż., skąd do drogi Krośnica - Kąty i nią do Czorsztyna. Ze względu na duży ruch pojazdów na trasie Krośnica - Kąty nie poleca się jej do pieszego przejścia, do takiego należy proponować tylko nieb. szlak od przeł. Snozka lub ze Szczawnicy.
Historia
rezerwatu zaczyna się dn. 14 marca 1921 roku, kiedy to ówczesny właściciel Czorsztyna
- hr. Stanisław Drohojowski złożył przewodniczącemu PKOP,
prof. W. Szaferowi formalną deklarację o utworzeniu
tu "trwałego rezerwatu" o pow. ok. 15 morgów (ok. 8,5 ha), na terenach
wskazanych przez Komisję jako szczególnie cenne pod względem przyrodniczo-krajobrazowym.
Po II wojnie św. rezerwat reaktywowano dopiero w 1970 r. na pow. 10,64 ha natomiast14.05.1996
r. włączono jako enklawę w obręb Pienińskiego Parku Narodowego
przy okazji nowelizacji Rozp. RM w sprawie Pienińskiego Parku Narodowego (Dz.
U. R. P., nr 64 z 1996 r., poz. 307), gdzie powierzchnię tego terenu określono
na 10,28 ha. Napełnienie zbiornika czorsztyńskiego
spowodowało podtopienie dolnej części rezerwatu. Wieloletnie sprzeciwy środowisk
ochrony przyrody i dóbr kultury w sprawie planów budowy zbiorników
wodnych w tym miejscu, a następnie walka o wstrzymanie ich budowy, miały
także na celu zachowanie w stanie niezmienionym przyrody rezerwatu i włączenie
go wraz z fragmentem doliny Dunajca aż po "Zielone
Skałki" do Pienińskiego Parku Narodowego.
Rezerwat podlega Dyrekcji Pienińskiego Parku Narodowego w Krościenku.
Istnienie zbiornika wodnego u stóp Zamkowej Góry może spowodować znaczne złagodzenie kontrastów termicznych w rezerwacie, a w konsekwencji może wpływać na szatę roślinną, jednak definitywna ocena zagrożeń i zmian będzie możliwa po przeprowadzeniu wieloletnich badań monitoringowych wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego. Zagrożeniem jest też wzmożona penetracja zwiedzających te tereny, jaka nastapiła po napełnieniu zbiorników, które stały się ośrodkiem masowej rekreacji.