temat: Obuwik pospolity

Cypripedium calceolus L.

Rodzina storczykowate - Orchidaceae

Morfologia

Roślina o pełzającym kłączu, z licznymi korzeniami. Łodyga mocna, z pochwiastymi łuskami w nasadzie, pokryta krótkimi i szorstkimi włoskami, skrętolegle ulistniona. Liści 3-5, jajowatych lub szerokoeliptycznych, pofałdowanych, krótko owłosionych brzegiem i na nerwach, obejmujących łodygę pochwiasto. Kwiaty duże, pojedyncze, rzadko 2, wyjątkowo 3, na szypułkach o długości do 15 mm; cytrynowożółta warżka, rozdęta pantofelkowato, 2-3 cm długości, ostrogi brak; pozostałe działki okwiatu barwy czerwonobrunatnej, lancetowate, wewnętrzne boczne działki szeroko rozchylone. Zalążnia nieco łukowato wygięta, o długości 2-3 cm, krótko owłosiona. Owocem torebka o długości do 3 cm, beczułkowato rozdęta i omszona.

Rozmieszczenie ogólne

Gatunek o zasięgu eurosyberyjskim. Centrum występowaniama w środkowej i północnej Europie, na Kaukazie oraz w Azji (Syberia, Chiny, Korea).

Rozmieszczenie w Polsce

Najwięcej stanowisk obserwuje się na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu i Wyżynie Małopolskiej a także w północno-wschodniej części niżu. Bardzo rzadki w górach, gdzie występuje tylko po regiel dolny. Najwyższe stanowisko zanotowano w Tatrach (Kopieniec Wielki 1170-1180 m n.p.m.).

Stwierdzony w parkach narodowych:

Siedliska

Rośnie na rędzinach próchnicznych i r. brunatnych oraz glebach brunatnych właściwych. Są to gleby eutroficzne, średnio głębokie, zasobne w węglany, wytworzone z dolomitów, wapieni i margli. Charakteryzują się odczynem pH obojętnym lub zasadowym.

Fitocenozy

Preferuje lasy liściaste, buczyny i grądy z rzędu Fagetalia sylvaticae. Rzadziej występuje w lasach mieszanych i borach, oraz zaroślach kserotermicznych reprezentujących zespół Peucedano cervariae-Coryletum jak również w murawach kserotermicznych (klasa Festuco-Brometea). W górach spotyka się go w płatach buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum, a także w ciepłolubnych buczynach i jedlinach - zespół Carici-Fagetum.

Biologia

Bylina. Kwitnie od maja do czerwca. Kwiaty są zapylane przez owady głównie przez pszczolinki z rodzaju Andrena. Kwiaty wabią owady zapachem barwą. Do kiełkowania nasiona obuwika wymagają obecności grzyba Hizoctonia repens (podstawczaki).

W czwartym roku po wykiełkowaniu rozwija się nadziemny pęd. Po raz pierwszy zakwita po 6-8 latach (według niektórych autorów po 16 latach).

Wielkość populacji

Populacje tworzą najczęściej kilkanaście do kilkudziesięciu osobników, rosnących w rozproszeniu. Największe populacje stwierdzono: w rezerwacie "Michałowiec" na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (kilkaset osobników) oraz w miejscowości Kolonia Linów na Wyżynie Sandomierskiej, gdzie stwierdzono około 200 osobników kwitnących na powierzchni 0,5 ha.

Zagrożenie

Jest to gatunek zanikający w Polsce. Wiele stanowisk, np. na Pomorzu, w Wielkopolsce i na Dolnym Śląsku, które były podawane w literaturze z końcem XIX w. oraz na początku XX w. już nie istnieje. Z 246 stanowisk notowanych w literaturze oraz znanych na podstawie okazów zielnikowych, 115 już nie ma, stanowi to około 47 % wszystkich stanowisk. Na innych stanowiskach obserwuje się wybitne zmniejszanie liczebności populacji (np. w parkach narodowych: Białowieskim i Ojcowskim). Masowe zrywanie i przesadzanie do ogródków stanowi zagrożenie bezpośrednie dla obuwika. Źródłem zagrożenia są również zmiany warunków siedliskowych wywołanych zniszczeniem naturalnych drzewostanów liściastych i zastąpienie ich sztucznymi monokulturami sosnowymi. Ponadto emisje przemysłowe wpływające na wzrost zakwaszenia gleby, są przyczyną ustępowania tego wapieniolubnego gatunku. Obuwik został umieszczony na "czerwonej liście" roślin zagrożonych w Polsce i zaliczony do gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria V).

Ochrona

Gatunek objęty ścisłą ochroną. Większość stanowisk obuwika (około 56%) znajduje się w rezerwatach i parkach narodowych. Dla skutecznej ochrony obuwika niezbędne jest zabezpieczenie jego biotopów oraz stosowanie pewnych zabiegów ochrony czynnej (np. prześwietlanie gęstych zarośli).

Ważniejsze piśmiennictwo

Babczyńska-Sendek B., Cabała S., Kimsa T. 1990. Nowe stanowisko obuwika pospolitego Cypripedium calceolus w Małych Pieninach. Chroń. Przyr. Ojcz. 46, 1: 73-77.
Borowski S. 1963. Obuwik w Białowieskim Parku Narodowym. Chroń. Przyr. Ojcz. 19, 6: 45-47.
Brzosko E., Werpachowski C. 1991. Cypripedium calceolus L. w Kotlinie Biebrzy - analiza populacji lokalnych. Phytocoenisis. 3. Seminarium Geobotanicum 1. Warszawa - Białowieża.
Bzowska B., Kuciel H. 1995. Stanowisko obuwika pospolitego Cypripedium calceolus na Garbie Tenczyńskim. Chroń. Przyr. Ojcz. 51, 1: 96-100.
Delimat A., Miechówka A., Nedorub A., Piękoś-Mirkowa H. 1999. Nowe stanowisko obuwika pospolitego Cypripedium calceolus w Tatrzańskim Parku Narodowego. Chroń. Przyr. Ojcz. 55, 3: 85-89.
Głazek T. 1997. Projektowany rezerwat florystyczny "Bojnówka" dla ochrony obuwika pospolitego Cypripedium calceolus. Chroń. Przyr. Ojcz. 53, 2: 87-89.
Izdebska M. 1960. Przyczynek do znajomości flory storczyków lasów nadleśnictwa Kosobudy ze szczególnym uwzględnieniem rezerwatu obuwika pospolitego (Cypripedium calceolus L.). Ann. UMCS sec. D, 15: 421-432.
Jakuczun H. 1978. Stanowisko obuwika pospolitego Cypripedium calceolus w Tatrzańskim Parku Narodowym. Chroń. Przyr. Ojcz. 34, 3: 59-62.
Kornaś J. 1947. Z biologii naszych storczyków. Wszechświat, 10.
Poznańska Z. 1988. Stanowisko obuwika pospolitego Cypripedium calceolus w rezerwacie stepowym Wały na Wyżynie Małopolskiej. Chroń. Przyr. Ojcz. 44, 4: 71-73.
Raciborski M. 1884. Zmiany zaszłe we florze okolic Krakowa w ciągu ostatnich lat dwudziestu pięciu pod względem roślin dziko rosnących. Spraw. Kom. Fizjogr. PAU, 18 (za rok 1883).
Szlachetko L. D. 1987. Storczykowate Orchidaceae we wschodniej części Pobrzeża Kaszubskiego. Zesz. Nauk. BGiO, UG, ser. Biol. 8: 99-134.
Sokołowski A. W. 1997. Rośliny naczyniowe prawnie chronione w WigierskimParku Narodowym. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 16, 4: 3-14.
Szlachetko L. D., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wyd. Sorus. Poznań.
Śpiewakowski E., Didis A., Piasecki J., Korczyński M. 1988. Największe stanowisko obuwika pospolitego Cypripedium calceolus na Pomorzu Zachodnim. Chroń. Przyr. Ojcz. 44, 4: 74-78.
Śpiewakowski E. i in. 1990. Stanowisko Cypripedium calceolus L. nad jeziorem Kwiecko w województwie koszalińskim. Bad. Fizj. nad Pol. Zach. Ser. B, 40: 221-230.
Świeboda M. 1976. Rozmieszczenie obuwika pospolitego Cypripedium calceolus w Polsce. Ochr. Przyr. 41: 205-230.
Świeboda M. 1978. Obuwik pospolity - najokazalszy storczyk we florze Polski. Wszechświat, 2: 33-35.
Urbański J. 1946. O występowaniu obuwika pospolitego (Cypripedium calceolus L.) w nadleśnictwie Kosobudach Koło Zwierzyńca na Zamojszczyźnie. Chroń. Przyr. Ojcz. 4, 11/12: 42-43.
Wika S., Bernacki L. 1984. W obronie obuwika pospolitego Cypripedium calcaeolus w rezerwacie florystycznym Michałowiec. Chroń. Przyr. Ojcz. 40, 4: 75-82.

Zobacz także

Opracowanie

prof. dr hab. Halina Piękoś-Mirek - Instytut Ochrony Przyrody PAN
prof. dr hab. Zbigniew Mirek - Instytut Botaniki PAN
mapa występowania gatunku wykonana wg materiałów Autorów.

<<< lista gatunków >>>