Definicja ochrony gatunkowej

Ochrona gatunkowa jest, zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 1991 r., prawną formą ochrony przyrody, mającą na celu "zabezpieczenie dziko występujących roślin lub zwierząt oraz ich siedlisk, a w szczególności gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, jak też zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej" (art. 27). Nowelizacja prawa ochrony środowiska z lat 2000-2001 znacznie rozbudowała wcześniejszy zapis oraz uzupełniła go art. 27a, a także dotyczącymi gatunków zagrożonych: art. 27c, 27d, 27e z uwzględnieniem zobowiązań międzynarodowych oraz pod kątem przyszłego wdrożenia Dyrektyw Unii Europejskiej. W znowelizowanej ustawie zagadnienia te znajdują się też w art. 42 i 46.
Ochrona gatunkowa dotyczy roślin dziko rosnących na ich naturalnych stanowiskach na obszarze całego kraju. Minister odpowiedzialny za sprawy ochrony przyrody (obecnie Minister Środowiska) wydaje odpowiedni akt prawny - rozporządzenie, które zawiera listę gatunków podlegających ochronie oraz zbiór zakazów przeciwdziałających niszczeniu tych gatunków. Obecnie jest to odwołanie do art. 27a ustawy.
Listę gatunków chronionych ustala - po uprzednim zasięgnięciu opinii specjalistów - Komisja Ochrony Roślin przy Państwowej Radzie Ochrony Przyrody w oparciu o określone kryteria (por. poniżej). Dobór gatunków pozostaje również w ścisłym związku z międzynarodowymi programami na rzecz ochrony przyrody oraz konwencjami, które Polska ratyfikowała (np. Konwencja Berneńska, Konwencja Waszyngtońska CITES, Konwencja o różnorodności biologicznej i przygotowywana do wdrożenia w ramach UE Dyrektywa Siedliskowa). Ochrona gatunkowa łączy się ściśle z drugą formą ochrony przyrody, jaką jest ochrona obszarowa. Często bowiem dla zabezpieczenia cennego gatunku (lub gatunków) chronionego powołuje się rezerwat florystyczny. Ponadto we wszystkich typach rezerwatów oraz w parkach narodowych bezwzględnej ochronie podlegają wszystkie gatunki roślin, także nie objęte prawną ochroną gatunkową.

Uwaga:
W oparciu o art. 27c.5-6 znowelizowanej ustawy wydane zostało rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin z 2001 r., generalnie zmienione i ze zmienioną w stosunku do poprzedniego (1995) listą gatunków objętych ochroną, przy czym zmiany listy dotyczyły:

• objęcia ochroną nowych gatunków;
• zdjęcia ochrony z niektórych gatunków;
• zmiany - w przypadku niektórych gatunków - ochrony ścisłej na częściową lub odwrotnie.

Dodatkową ochroną gatunków jest też ochrona ich siedlisk, teraz wyraźniej niż dotąd określona z mocy art. 35a ustawy oraz wydanego na jego podstawie rozporządzenia o ochronie siedlisk z 2001 r.

Niniejsze opracowanie (CD ROM ''Ochrona polskiej przyrody'') opiera się o stan prawny z 30.12.2000 r., gdzie ochrony gatunkowej dotyczył art. 27 ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (1998) oraz wydane w oparciu o art. 27.3 tej ustawy rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin z 1995 r. Jakkolwiek w opracowaniu zamieszczone zostały i skrótowo omówione nowe akty prawne, nie wszystko można było dostosować do tych nowych regulacji, gdyż literatura przedmiotu wprowadzonych zmian jeszcze nie zdążyła uzwględnić. W szczególności dotyczy to problematyki gatunków chronionych. Także wszystkie opracowania cząstkowe obiektów i gatunków zamieszczone na płycie wykonane zostały przed wejściem w życie nowych rozporządzeń, a wszystkie zamieszczone listy gatunków chronionych w parkach narodowych i innych obiektach, również opierają się o rozporządzenie z 1995 r. Dlatego też utrzymano ten akt prawny jako podstawę całości opracowania. Zwłaszcza, że nowa lista wywołała zaskoczenie i krytykę środowisk społecznych i naukowych, a władze zapowiadają wprowadzenie korekt. Adnotacje wprowadzono więc tylko przy opisach szczegółowych gatunków, których status uległ zmianie - nie znalazły się na nowej liście gatunków chronionych lub zmieniono ich status z objętych ochroną ścisłą na częściową lub odwrotnie.

Kryteria wprowadzania

Najważniejszym kryterium decydującym o umieszczeniu gatunku na liście roślin prawnie chronionych, jest kryterium zagrożenia. Drugim ważnym kryterium, które od początku było brane pod uwagę przy ustalaniu list gatunków chronionych, jest kryterium rzadkości. Kryterium to wiąże się zresztą ściśle z poprzednim, bowiem gatunki rzadkie są potencjalnie zagrożone właśnie przez swoją rzadkość. Przypadek może sprawić, że stanowisko rzadkiego gatunku zostanie zniszczone, a w skrajnym przypadku jedynego stanowiska oznacza to bezpowrotną stratę gatunku w skali regionu lub nawet kraju.

Kolejnym kryterium, które decydowało często o włączeniu gatunku na listę roślin chronionych zarówno w przeszłości, jak i obecnie, jest kryterium ważności, czyli znaczenia naukowego, jakie posiada dany gatunek. W ten sposób objęto ochroną m. in. niektóre endemity, gatunki na krańcach swych zasięgów, liczne gatunki reliktowe, a wśród nich np. niektóre gatunki górskie występujące na nielicznych stanowiskach w Polsce niżowej. Wiele z nich nie jest zagrożonych bezpośrednio niszczeniem przez człowieka, a nadanie im statusu roślin chronionych miało często na celu stworzenie precedensu dla zaprojektowania rezerwatu na miejscu występowania cennego z naukowego punktu widzenia gatunku.

Przy włączaniu gatunków na listę roślin prawnie chronionych, kierowano się również najstarszym kryterium, które prof. Olaczek (1983) określa jako kryterium "pożądania". Stąd na liście znajdują się liczne gatunki z różnych względów atrakcyjne dla człowieka (np. rośliny dekoracyjne, lecznicze, przemysłowe) zagrożone przez bezpośrednie formy niszczenia (np. zrywanie, wykopywanie itp.).

Dzieje ochrony gatunkowej

Zgodnie z definicją, ochrona gatunkowa jest działalnością zmierzającą do zabezpieczenia bytu gatunków z różnych względów cennych, a równocześnie zagrożonych bezpośrednio wyniszczeniem przez człowieka. Ta forma ochrony wypływa z motywów estetycznych, wychowawczych, patriotycznych, gospodarczych oraz naukowych. Realizowana jest niemal we wszystkich krajach Europy, a także poza nią. Główne etapy rozwoju tej idei mają wymiar uniwersalny, lecz w szczegółach każdy kraj zapisał w tej dziedzinie swą własną kartę. Początki ochrony gatunkowej sięgają zamierzchłych czasów, kiedy w związku z wierzeniami religijnymi czcią otaczano stare drzewa, niektóre gatunki roślin i zwierząt oraz "święte gaje" jako miejsca kultu religijnego.

Jednak idea ochrony gatunkowej w jej współczesnym rozumieniu zrodziła się dopiero w XIX w. Trzy główne kierunki, jakie ukształtowały się w ochronie przyrody w ciągu ostatnich 100 lat, miały istotne konsekwencje dla rozwoju idei ochrony gatunkowej. Był to kierunek konserwatorski - reprezentowany przez Mariana Raciborskiego, biocenotyczny - zainicjowany przez Józefa Paczoskiego oraz planistyczny, którego twórcą i propagatorem był w naszym kraju Adam Wodziczko. Istotą kierunku konserwatorskiego było zabezpieczenie przed zniszczeniem oraz jakimkolwiek naruszeniem stanu naturalnego obiektów przyrodniczych, poprzez objęcie ich całkowitą ochroną wykluczającą wszelką ingerencję człowieka. Kierunek biocenotyczny, traktujący poszczególne gatunki jako komponenty ekosystemu, widzi ich skuteczne zabezpieczenie poprzez ochronę całej biocenozy. Zgodnie z kierunkiem planistycznym, przedmiotem zainteresowania i ochrony staje się środowisko przyrodnicze jako całość, a nawet łącznie ze środowiskiem kulturowym człowieka. Kierunek ten znajduje wyraz m. in. w koncepcji ochrony krajobrazu, którego jednym z najważniejszych elementów jest roślinność, widziana jako całość oraz jako zbiór poszczególnych gatunków.

Właściwe ramy prawne uzyskała ochrona gatunkowa roślin w Polsce w 1919 r., kiedy Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydał rozporządzenie (z dn. 15 września 1919 r.) o ochronie zabytków przyrody. Wspomniany akt prawny poprzedziło opublikowanie przez prof. Mariana Raciborskiego 2 artykułów: "Zabytki przyrody" (1908) oraz "Ochrony godne drzewa i zbiorowiska roślinne" (1910). Ta ostatnia publikacja zawierała wykaz wszystkich obiektów przyrodniczych w Polsce zasługujących na ochronę i - uwzględniając "Tabellaryczny Przegląd..." V. M. Böhma (1866), była drugim takim opracowaniem w naszym kraju.

W rozporządzeniu z 15 września 1919 r. o ochronie zabytków znalazło się 6 gatunków roślin (cis, modrzew polski, limba, różaneczniki: żółty i wschodniokarpacki oraz smaglica podolska) chronionych w całym kraju oraz kilkadziesiąt innych chronionych na pojedynczych stanowiskach. Istotą tego rozporządzenia był zakaz niszczenia, uszkadzania i wywożenia z kraju 6 wymienionych gatunków. Rozporządzenie to wyprzedziło ustawę o ochronie przyrody, która ukazała się 10 marca 1934 r. W okresie międzywojennym należy też odnotować objęcie ochroną szarotki w 1936 r. oraz ograniczenia w usuwaniu drzew.

Po II wojnie światowej, Minister Oświaty (w porozumieniu z ministrami Rolnictwa i Reform Rolnych oraz Leśnictwa) wydał 29 sierpnia 1946 roku, w oparciu o projekt z 1938 r. i ustawę z 1934 r., następne rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin wraz z listą liczącą 29 pozycji - wymienionych z nazwy gatunków, rodzajów lub rodzin, co łącznie poddawało ochronie 112 gatunków roślin, niestety tylko naczyniowych. Ochrona ta miała charakter ścisły. Kolejnym aktem prawnym w zakresie ochrony gatunkowej roślin było rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r., oparte o ustawę o ochronie przyrody z 1949 r. W wymienionym rozporządzeniu powiększono listę gatunków prawnie chronionych w porównaniu z poprzednim rozporządzeniem oraz wprowadzono na całym obszarze kraju obok ochrony całkowitej także ochronę częściową niektórych, rzadziej spotykanych gatunków roślin leczniczych i przemysłowych, wraz z przepisami regulującymi pozyskiwanie ich ze stanowisk naturalnych. Nowa lista liczyła 131 gatunków roślin naczyniowych objętych całkowitą (ścisłą) ochroną oraz 62 gatunki objęte ochroną częściową (w tym 16 gatunków roślin naczyniowych i 46 gatunków porostów), których zbiór jest możliwy tylko przez osoby posiadające imienne zezwolenie z ministerstwa. W zezwoleniu określona jest ilość materiału roślinnego, który można pozyskać oraz teren, na którym można dokonywać zbioru.

Kolejne rozporządzenie w zakresie ochrony gatunkowej z dnia 3 kwietnia 1983 roku, wydane przez Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego poddało całkowitej ochronie 198 gatunków roślin naczyniowych i - po raz pierwszy w Europie - 25 gatunków grzybów. Ponadto, objęto ochroną częściową 25 gatunków roślin naczyniowych oraz 46 gatunków porostów. Czwarte, ostatnie, jak dotąd (1999), rozporządzenie dotyczące ochrony gatunkowej roślin wydał Minister Ochrony i Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa dnia 6 kwietnia 1995 r. w oparciu o ustawę o ochronie przyrody z 1991 r. W rozporządzeniu tym powiększono listę roślin naczyniowych objętych ścisłą ochroną o 1 nowy gatunek oraz 8 gatunków, które wcześniej były chronione częściowo. Jednak główne zmiany dotyczyły porostów i grzybów. Na liście gatunków chronionych zamieszczono aż 275 gatunków porostów, w tym 274 podlegające ochronie ścisłej. Wszystkie gatunki grzybów wielkoowocnikowych, oprócz 25 gatunków już wcześniej objętych ścisłą ochroną, uznano za częściowo chronione.

Rozporządzenie z 1995 r. ma tradycyjnie w tytule ochronę gatunkową roślin, co jest niezgodne ze współczesną systematyką, gdyż prócz przedstawicieli królestwa roślin Plantae obejmuje też ono w nienumerowanych podrozdziałach należące do innych królestw grzyby Fungi i porosty Lichenes.

Pierwsze trzy rozporządzenia stanowiły typowy przykład konserwatorskiego podejścia do ochrony gatunkowej. Kładły bowiem nacisk na zagrożenie bezpośrednie, pomijając - znacznie częstsze już wówczas i groźniejsze w skutkach - zagrożenie pośrednie wywołane zmianami całych biotopów chronionego gatunku. Rozporządzenia z 1983 r. i 1995 r. są pod tym względem dużym krokiem naprzód. Rozszerzają one bowiem (w § 3) obowiązujący wcześniej zakres ochrony na wszystkie przypadki zagrożeń bytu gatunków znajdujących się na liście, a więc również na te, wynikające ze zmian spowodowanych w środowisku rośliny. Nakazują też podejmowanie odpowiednich zabiegów ochroniarskich, stawiając w ten sposób model aktywnej ochrony na równi z podejściem konserwatorskim. Również zakaz rozgrzebywania ściółki i niszczenia owocników wszelkich gatunków grzybów, ma na celu ochronę niektórych istotnych dla całego ekosystemu elementów, jakimi są np.organizmy symbiotyczne.

Zadania

Zadaniem ochrony gatunkowej roślin jest zapobieganie lub przeciwdziałanie bezpośrednim oddziaływaniom człowieka, prowadzącym do niszczenia gatunków lub ich biotopów. Dlatego oprócz listy roślin chronionych drugim bardzo istotnym elementem każdego rozporządzenia jest sformułowanie odpowiednich zakazów dotyczących zbioru, wykopywania, wycinania, zrywania i innych form niszczenia gatunków objętych ochroną ścisłą oraz sprecyzowanie warunków i form pozyskiwania gatunków podlegających ochronie częściowej. Zakazy dotyczą również zbywania i nabywania roślin chronionych oraz wywożenia ich w różnej formie za granicę.

Drugim istotnym zadaniem, jakie spełniała i nadal spełnia ochrona gatunkowa, jest kształtowanie świadomości społeczeństwa i skierowanie uwagi na problem wzrastającego zagrożenia roślin oraz potrzebę ich ochrony, szanowania i zachowania w całej ich różnorodności i pięknie dla następnych pokoleń.

Zarówno lista gatunków jak i treść zakazów zmieniały się w kolejnych rozporządzeniach w kierunku powiększania listy oraz poszerzania zakresu działań ochroniarskich, co było rezultatem coraz większego uwzględnienia problemu zagrożenia. Mimo że ochrona gatunkowa dotyczy przede wszystkim bezpośredniego niszczenia roślin przez człowieka, to jednak ostatnie rozporządzenia stwarzają możliwość przeciwdziałania niekorzystnym zmianom warunków siedliskowych, które pośrednio zagrażają egzystencji populacji gatunku chronionego. Zadaniem współczesnej ochrony gatunkowej roślin jest zabezpieczenie zarówno dużej liczby stanowisk gatunków chronionych, jak i utrzymanie dużej liczebności osobników w populacjach.

Metody ochrony gatunkowej

Skuteczna ochrona gatunkowa jest możliwa tylko przez zabezpieczenie całych ekosystemów. Stąd różne formy ochrony obszarowej, jak: rezerwaty, parki narodowe, czy parki krajobrazowe, mają istotne znaczenie dla ochrony gatunkowej in situ, tj. w miejscu naturalnego występowania gatunku. Ochrona na tych obszarach jest często realizowana przez tzw. ochronę bierną (konserwatorską), która polega na pozostawieniu przyrody samej sobie, z wykluczeniem jakiejkolwiek ingerencji człowieka. Dla licznych gatunków będących składnikami półnaturalnych ekosystemów, które zawdzięczają swe trwanie określonym formom ingerencji człowieka, ochrona bierna okazuje się niewystarczająca. Dla zabezpieczenia bytów tych gatunków niezbędne są różne formy ochrony czynnej, jak np.: koszenie, wypas, wycinanie drzew i krzewów w celu zapobiegania sukcesji, nawożenie, itp. Takich form czynnej ochrony wymagają gatunki związane z łąkami świeżymi (np. krokus, mieczyk dachówkowaty, zimowit, z łąkami wilgotnymi (np. pełnik europejski, kosaciec syberyjski), z murawami stepowymi (np. dziewięćsił popłocholistny, miłek wiosenny, ostnice) i wiele innych.

Jedną z form ochrony czynnej, zyskującej obecnie coraz bardziej na znaczeniu, jest restytucja. Pod tym terminem rozumiemy działania zmierzające do przywrócenia w przyrodzie populacji gatunku, który wyginął na swym naturalnym stanowisku. Materiał do restytucji stanowią osobniki pochodzące z najbliższych stanowisk lub zachowane w warunkach ex situ. W przypadku wprowadzenie gatunku na jego pierwotne stanowisko naturalne, na którym wyginął, mówimy o reintrodukcji.

W stosunku do gatunków rzadkich o bardzo małych populacjach, stosuje się powiększanie liczebności naturalnych populacji in situ przez dosadzanie nowych osobników lub wprowadzenie diaspor (np. wysiewanie nasion). Podobnie jak w przypadku restytucji, zarówno osobniki dosadzane jak i diaspory powinny pochodzić z możliwie najbliższych stanowisk.

Ochrona gatunkowa dąży do zachowania gatunku in situ, na jego naturalnych siedliskach i stanowiskach. Jednakże w przypadku, kiedy jest to niemożliwe i gatunek skazany jest na zagładę, stosuje się różne formy ochrony ex situ, tj. poza naturalnym miejscem występowania gatunku. Do najczęściej stosowanych form ochrony ex situ należą:

• ochrona w ogrodach botanicznych, gdzie utrzymuje się populacje poszczególnych gatunków w formie żywych kolekcji. Ochrona ex situ w warunkach ogrodów botanicznych staje się coraz powszechniej stosowanym sposobem zabezpieczenia rzadkich i ginących gatunków roślin, realizowanym tak w Polsce, jak i na całym świecie, ochrona w bankach nasion, polega na zabezpieczeniu odpowiedniej wielkości prób nasion zebranych w terenie, przez przechowywanie ich w niskich temperaturach w ciekłym azocie,
• ochrona w bankach kultur tkankowych; analogicznie jak w bankach nasion przechowywane są w tym przypadku żywe kultury tkankowe, metaplantacja, polega na przenoszeniu całej populacji gatunku ginącego lub jej części na stanowiska zastępcze. Przykładem skutecznego zastosowania tej metody jest przeniesienie na zastępcze stanowisko warzuchy polskiej Cochlearia polonica, gatunku endemicznego we florze polskiej, skazanego na zagładę na jego naturalnych stanowiskach.

W przypadku roślin zbieranych na dużą skalę, jak rośliny lecznicze i przemysłowe, coraz częściej rezygnuje się z pozyskiwania ich ze stanowisk naturalnych, przechodząc na ich uprawy lub półuprawy.

Zagrożenie

Problem ochrony pojawia się wówczas, gdy zaistniało zagrożenie. Ogromne przemiany oraz dewastacja środowiska przyrodniczego, jakie dokonały się w ostatnich 50 latach, zagroziły bytowi tysięcy gatunków roślin i zwierząt, zbiorowisk roślinnych jak i całych ekosystemów. "Wielka eksterminacja" ze względu na zasięg i rozmiar zjawiska, ma charakter globalny; objęła całą Ziemię i dotknęła wszystkie grupy organizmów. Jak wynika z prognozy opracowanej dla roślin naczyniowych, z 250 tysięcy gatunków tej grupy, zasiedlających kulę ziemską, co piąty stoi obecnie u progu zagłady. Oznacza to w niedalekiej przyszłości ogromne zubożenie zasobów genowych świata roślin, a co za tym idzie - utratę znacznej części genetycznej zmienności i różnorodności a więc drastyczne zredukowanie bazy dla wszelkiego typu procesów ewolucyjnych.

Poszczególne gatunki roślin mogą być zagrożone przez procesy naturalne, jak wymieranie, sukcesja, zmiany klimatyczne oraz katastrofy (np. powodzie, lawiny, pożary). Znacznie częściej jednak zagrożenie i wymieranie gatunków jest następstwem działalności człowieka. Antropogeniczne zagrożenia zwykło się dzielić na dwie grupy:

Oddziaływania bezpośrednie mogą być ukierunkowane na poszczególne gatunki lub na całe zbiorowiska roślinne. W pierwszym przypadku dotyczą niszczenia konkretnych roślin przez ich zbiór, wycinanie, wykopywanie itp. Takie działania mają często charakter zamierzony, kiedy gatunki roślin pozyskiwane są dla celów dekoracyjnych, leczniczych, konsumpcyjnych, przemysłowych lub kolekcjonerskich. Bezpośrednie niszczenie gatunków może być również niezamierzone, pojawiające się jako efekt uboczny działalności gospodarczej, turystyki (np. deptanie roślin, zawlekanie gatunków obcych) itp.

Formy niszczenia, tak zamierzone jak i niezamierzone mogą być także ukierunkowane na całe zbiorowiska roślinne. Przykładami takich działań są m. in. : wyrąb i karczunek lasów, wprowadzanie monokultur drzew iglastych na miejsce wielogatunkowych naturalnych lasów mieszanych, eksploatacja torfowisk, zamiana łąk i wrzosowisk na intensywnie uprawiane użytki zielone lub na pola uprawne, zaniechanie dotychczasowych metod gospodarki rolnej i pasterskiej, usuwanie drzew przydrożnych oraz butwiejących pni w lasach (co powoduje zanik zbiorowisk grzybów, porostów i mszaków).

Zagrożenia pośrednie oddziaływują na poszczególne gatunki oraz całe zbiorowiska roślinne poprzez zmiany fizyko-chemicznych warunków siedliskowych. Do najważniejszych zagrożeń należą: zanieczyszczenie powietrza, wód i gleb, eutrofizacja wód, nawożenie mineralne siedlisk oligotroficznych, stosowanie pestycydów, melioracje siedlisk podmokłych, regulacja rzek i potoków, obniżanie się poziomu wód gruntowych i osuszanie terenu w wyniku działalności gospodarczej (zwłaszcza górnictwa).

Oprócz wymienionych wyżej przykładów bezpośredniego lub pośredniego wpływu człowieka na poszczególne gatunki i zbiorowiska roślinne, przyczyną zniszczenia i przekształcenia szaty roślinnej na dużą skalę jest rozwój urbanizacji, przemysłu oraz budownictwa drogowego i wodnego. Proces wymierania gatunków jest spowodowany głównie oddziaływaniami pośrednimi przez zmiany warunków siedliskowych, a tylko w niewielkim stopniu jest wynikiem bezpośredniego niszczenia gatunków. Najbardziej zagrożone wyginięciem, zarówno przez oddziaływania bezpośrednie jak i pośrednie, są gatunki rzadkie.

Przykłady zagrożenia gatunków, związanych z różnymi typami siedlisk i reprezentujących różne grupy ekologiczne, podano poniżej:

• Sasanka słowacka Pulsatilla alpina - bardzo rzadka roślina górska, zagrożona bezpośrednio wskutek wykopywania i przesadzania do ogródków przydomowych.
• Obuwik pospolity Cypripedium calceolus - gatunek prześwietlonych lasów liściastych i ich obrzeży, zagrożony wskutek niewłaściwej gospodarki leśnej oraz wzrostu zacienienia. Zagrożony również bezpośrednio przez zrywanie do celów dekoracyjnych oraz wykopywanie do ogrodów.
• Kruszczyk drobnolistny Epipactis microphylla - bardzo rzadki gatunek lasów bukowych, zagrożony przez kolekcjonerów, a także narażony na deptanie na jednym z jego kilku stanowisk.
• Kotewka orzech wodny Trapa natans - gatunek związany ze starorzeczami i stawami rybnymi, ginący wskutek likwidowania starorzeczy, ich zarastania i wypłycania, zanieczyszczenia wód oraz intensywnego, gospodarczego użytkowania stawów w związku z hodowlą ryb.
• Lobelia jeziorna Lobelia dortmanna - rzadki gatunek wodny, zagrożony wskutek zanieczyszczenia i eutrofizacji jezior, presji turystycznej i gospodarczego użytkowania jezior.
• Malina moroszka Rubus chamaemorus - gatunek torfowisk wysokich i borów bagiennych, zagrożony głównie z powodu eksploatacji torfowisk.
• Pierwiosnek omączony Primula farinosa - roślina eutroficznych torfowisk niskich, ginąca z powodu osuszania i niszczenia jej siedlisk.
• Szachownica kostkowata Fritillaria meleagris - roślina wilgotnych łąk, zagrożona wskutek intensyfikacji gospodarki łąkowej, osuszania jej siedlisk oraz zamianę na pola uprawne lub zalewanie i zamianę na stawy rybne.
• Szafran spiski Crocus scepusiensis - gatunek związany z biotopami łąk kośnych, wycofujący się na skutek zaniechania tradycyjnych form gospodarki łąkowo-pastwiskowej na polanach.
• Len włochaty Linum hirsutum - roślina muraw kserotermicznych, zagrożona wskutek ich zaorywania lub zalesiania, jak również przez sukcesję krzewów i drzew, prowadzącą do zarastania muraw.
• Wiśnia karłowata Prunus fruticosa - gatunek ciepłolubnych zarośli, zagrożony wskutek procesu krzyżowania się z uprawianą wiśnią pospolitą Prunus cerasus.

Problematyka ochrony gatunków zagrożonych, zarówno flory, jak i fauny, jest treścią właściwego ustawodawstwa, a dla bilansowania aktualnej sytuacji powołano instytucję tzw. "Czerwonych List" i "Czerwonych Ksiąg".

Dane statystyczne

Z ogólnej liczby 2300 gatunków roślin naczyniowych występujących w Polsce, 230 gatunków (tj. 10%) podlega ochronie prawnej w oparciu o Rozp. MOŚZNiL z 1995 r. (w tym 213 gatunków ściśle chronionych i 17 częściowo chronionych). Spośród 1655 gatunków porostów, 275 gatunków (tj. 16%) jest objętych ochroną (w tym 274 gatunki ściśle chronione i 1 częściowo chroniony). Wszystkie tj. ok. 4000 gatunków grzybów wielkoowocnikowych występujących w Polsce, podlegają ochronie (w tym 25 gatunków pod ochroną ścisłą, a pozostałe częściowo chronione).

Chronione gatunki roślin naczyniowych reprezentują pod względem jednostek systematycznych 54 rodziny (na 134 rodziny występujące w Polsce).

Wśród chronionych roślin naczyniowych zaledwie 17 gatunków jest częstych lub bardzo częstych w Polsce. Są to głównie gatunki objęte częściową ochroną (10 gatunków). Najliczniejszą grupę wśród chronionych roślin naczyniowych stanowią gatunki rzadkie, których liczba stanowisk w naszym kraju nie przekracza 10. Takich gatunków jest 98, wszystkie objęte ochroną ścisłą.

Gatunki chronione reprezentują szerokie spectrum ekologiczne. Największy udział mają gatunki łąkowe (19,4%), muraw kserotermicznych (12,2%), torfowisk (10,8%) oraz lasów liściastych (10,5%). Dalsze miejsca zajmują przedstawiciele ciepłolubnych lasów i zarośli (7,8%), górskich muraw naskalnych (7,8%), ziołorośli i traworośli (7,8%), borów szpilkowych (7,2%) oraz łęgów i olsów (4,4%).

Powyższe liczby uległy w 2001 r. zmianie w związku z nowelizacją rozporz. o ochronie gatunkowej.

Relacje pomiędzy listą roślin chronionych a "czerwoną listą" gatunków zagrożonych

Z porównania liczby gatunków prawnie chronionych i zagrożonych wynika, że na 230 gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną prawną z mocy Rozp. MOŚZNiL z 1995 r., 101 znajduje się na "czerwonej liście", w tej liczbie 7 gatunków wymarłych (Ex), 17 gatunków wymierających (E), 63 gatunki narażone na wymarcie (V) oraz 14 gatunków rzadkich (R). Pozostałych 129 gatunków prawnie chronionych (tj. przeszło połowa), nie jest aktualnie zagrożonych. Umieszczenie ich jednak na liście roślin prawnie chronionych pozwala zapobiec ich ewentualnemu zagrożeniu w przyszłości. Wartości te uległy zmianie.

Dalsza analiza listy gatunków prawnie chronionych i "czerwonej listy" pokazuje niezbicie, że gatunków zagrożonych jest znacznie więcej niż gatunków chronionych. Na "czerwonej liście" roślin zagrożonych (1992) znajduje się bowiem 418 gatunków roślin naczyniowych (tj. 19% flory), 136 gatunków mchów (20%), 50 gatunków wątrobowców (20%), 602 gatunki porostów (37, 6%), 1013 gatunków grzybów wielkoowocnikowych (25%), 88 gatunków śluzowców (44%) oraz 256 gatunków glonów. To, że tylko część gatunków z "czerwonej listy" znajduje się na liście roślin prawnie chronionych, wynika stąd, że inny jest cel każdej z tych list. W rozporządzeniu o ochronie gatunkowej roślin umieszczono - jak już powiedziano - gatunki z różnych względów atrakcyjne i użyteczne dla człowieka i z tego powodu zagrożone bezpośrednio niszczeniem. Natomiast zdecydowana większość gatunków z "czerwonej listy" to rośliny nie wzbudzające większego zainteresowania ogółu, znane zwykle jedynie profesjonalnym botanikom. W przeciwieństwie do gatunków objętych prawną ochroną gatunkową, źródłem zagrożenia dla roślin z "czerwonych list" są głównie zmiany warunków siedliskowych lub niszczenie całych biotopów, stąd zakaz zrywania czy wykopywania nie zabezpieczy ich bytu. Dla tych gatunków najbardziej skuteczna jest ochrona w rezerwatach przyrody i parkach narodowych.

Źródła informacji

Syntetyczne naukowe i popularno-naukowe opracowania problemowe dotyczące ochrony gatunkowej

• Kwiatkowska A. 1978. Podstawy ochrony gatunkowej roślin. W: Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. T. I. Red. W. Michaiłow, K. Zabierowski. PWN, Warszawa - Kraków, s. 317-356.
• Okołów C. 1998. Chronione gatunki roślin i zwierząt w polskich parkach narodowych. Wyd. Krajowy Zarząd Parków Narodowych i Białowieski Park Narodowy, Warszawa-Białowieża, s. 80.
• Olaczek R. 1983. O współczesnym rozumieniu ochrony gatunkowej roślin. Przyr. Pol. 11: 3-6.
• Olaczek R. 1998. Przyroda Polski pod ochroną. Liga Ochrony Przyrody, Warszawa.
• Piękoś-Mirkowa H. 1990. Ochrona gatunkowa w Polsce - stan, funkcjonowanie, potrzeby. W: Obszarowa i gatunkowa ochrony przyrody w Polsce południowej - funkcje, waloryzacja, perspektywy. Red. K. Klimek. Studia Naturae, Suplement: 141-167.

Naukowe i popularno-naukowe opracowania monograficzne dotyczące ochrony gatunkowej i roślin chronionych oraz atlasy z podobiznami i opisami roślin chronionych

• Dzwonkowski R. J. 1998. Rośliny chronione w Polsce. Część I-III. Nowa Era, Warszawa.
• Kostyniuk M., Marczek E. 1961. Nasze rośliny chronione. PWN, Wrocław, s. 199.
• Nawara Z., Sendecki P. 1999. Rośliny chronione w Polsce. Muza S. A, Warszawa, s. 207.
• Polakowski B. 1995. Rośliny chronione. Atlas. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, s. 185.
• Szafer W. 1958. Chronione w Polsce gatunki roślin. ZOP PAN, Kraków, Wyd. popularnonaukowe 14: 1-108.
• Świejkowski L. 1956. Ochrona roślin w Polsce. Spół. Wyd. Artystycznych i Użytkowych "Poziom", Łódź, s. 392.
• Walas J. 1973. Atlas roślin chronionych. LOP, Warszawa, s. 197.

Kolorowe plansze (dydakt.) roślin chronionych

• Olaczek R. 1992. Rośliny chronione w Polsce. Wydawnictwo ZG LOP, Warszawa.

• Anioł-Kwiatkowska J., Kwiatkowski S., Berdowski W. 1993. Rośliny lecznicze. Atlas. Wyd. Arkady, Warszawa, s. 327.
• Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z., Ivor Mihá l. 1992. Kwiaty Tatr. Wyd. "Karpaty" A. Łączyński, Kraków.
• Piękoś-Mirkowa H., Mirek Z. 2000. Rośliny gór polskich. Wyd. "Muza", s. 247.
• Szwedler I., Sobkowiak M. 1998. Rośliny. Spotkania z przyrodą. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
• Szwedler I., Sobkowiak M. 1999. Rośliny chronione w Polsce. Spotkania z przyrodą. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa, s. 95.

Atlasy rozmieszczenia roślin chronionych w Polsce i inne atlasy rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce

• Browicz K. i in. 1963-1979. Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. Zakład Dendrologii i Arboretum Kórnickie PAN, Poznań.
• Zając A., Zając M. (red.). 1997. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych chronionych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 101.

• Chrońmy Przyrodę Ojczystą. Ochrona Przyrody.
• Przyroda Polska.

• prof. dr hab. Halina Piękoś-Mirkowa - Instytut Ochrony Przyrody PAN;
• rozdział "Ochrona porostów" - dr Urszula Bielczyk - Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN.

230 gatunków gatunków roślin chronionych (wg rozporz. z 1995 r.).

Liczby te różnią się nieco w różnych źródłach. Wynika to z faktu, że rozporządzenie Ministra nie podaje ani pełnej listy gatunków ani konkretnej ich liczby, lecz w kilku przypadkach wymienia całe rodziny (np. storczykowate - Orchidaceae) lub rodzaje (np. goździk - Dianthus). W zależności od węższych lub szerszych ujęć taksonomicznych lub też uwzględnienia nowo znalezionych gatunków, pojawiają się niewielkie różnice liczbowe.

Ostatnie rozporzadzenie

W okresie omawianym w opracowaniu (do 31.12. 2000 r.) było to ostatnie rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin. Zostało ono znowelizowane w październiku 2001 r.