Rhododendron luteum Sweet (Rh. flavum)

Rodzina wrzosowate - Ericaceae

gatunek objęty ochroną ścisłą (patrz: zmiany)

Morfologia

Krzew o wysokości do 3 m, z silnie rozwiniętym systemem korzeniowym, płasko rozpostartym. Młode gałązki o korze barwy jasnoszarej, starsze z gładką i ciemniejszą, ulistnione skrętolegle. Liście w zarysie podługowato lancetowate, długości do 12 cm i szerokości 3,5 cm, całobrzegie, bez połysku, rzadko ogruczolone, krótkoogonkowe. Kwiaty wonne, o średnicy do 5 cm, pokryte gruczołowato włoskami, na szczytach gałązek tworzą 12-20-kwiatowe baldaszki. Działki kielicha krótkie, prawie do nasady rozcięte. Korona barwy żółtej, o kształcie dzwonkowatym, nieco grzbiecista, z długą rurką i najczęściej o 5, rzadko 6 lub 7 łatkach silnie odgiętych na zewnątrz. Pręciki o tej samej liczbie co łatki korony, z nitkami 4-6 cm długości, wystające ponad koronę i tak samo jak szyjka słupka wygięte ku górze. Zalążnia z 5 jajowatymi gruczołkami miodnikowy w nasadzie. Owocem elipsoidalna torebka długości ok. 2 cm o licznych, drobnych nasionach.

Rozmieszczenie ogólne

Centrum występowania gatunku to Kaukaz i Azja Mniejsza. W większych skupieniach występuje na Wołyniu (wschodnia część) i Polesiu (południowo-wschodnia część). Izolowane (reliktowe) stanowiska występujące poza głównym zasięgiem znajdują się w Austrii (południowo-wschodnie obrzeża Alp), w byłej Jugosławii (północno-zachodnia część) oraz w Polsce, gdzie przebiega północno-zachodnia granica zasięgu gatunku.

Rozmieszczenie w Polsce

Jest jednym z najrzadszych elementów flory Polski. Jedyne jego stanowisko znajduje się w Puszczy Sandomierskiej (rez. "Kołacznia" - Wola Zarczycka k. Leżajska). Najbliższe stanowisko położone jest na Wołyniu w odległości 330 km.

Stwierdzony w parkach narodowych:

Siedliska

W Puszczy Sandomierskiej rośnie na niewielkim piaszczystym pagórku. Pojedyncze osobniki występują w pobliskiej olszynie. Porasta piaszczyste i murszowe gleby, charakteryzujące się odczynem kwaśnym (pH 4,5-5,0).

Fitocenozy

Jest składnikiem boru sosnowego należącego do związku Dicrano-Pinion i olsu (związek Alnion glutinosae).

Biologia

Krzew. Okres kwitnienia przypada na maj. Kwiaty głównie zapylają motyle zmierzchnikowce długotrąbkowe, czasem pszczoły, a najczęściej furczak gołąbek Macroglossa stellatarum należący do rodziny zawisaków. Różanecznik ze stanowiska k. Leżajska kwitnie obficie i każdego roku ma owoce. Głównie rozmnaża się wegetatywnie, bowiem zbyt chłodny klimat stanowi barierę dla kiełkowania nasion. Jest rośliną trującą. Zawiera glikozydy (andromedotoksyna, arbutyna) i rododendrynę.

Wielkość populacji

Populację tworzy kilkadziesiąt osobników, na powierzchni około 0,1 ha.

Zagrożenie

Dawniej różanecznik na jedynym swym stanowisku był niszczony przez wykopywanie i przesadzanie go do ogródków, zrywanie kwitnących gałązek dla celów dekoracyjnych lub leczniczych. W wyniku wprowadzenia różnych form ochrony gatunku, jest on mniej narażony na niszczenie. Obecnie, zagrożenie może stanowić wzrost zacienienia stanowiska przez rosnące w pobliżu sosny. Efektem porażenia różanecznika przez grzyb Exobasidium discoideum, jest obecność na nim galasów. Gatunek w polskiej "czerwonej księdze" zaliczono do gatunków krytycznie zagrożonych (kategoria CR).

Ochrona

Podlegał ścisłej ochronie gatunkowej. Stanowisko w Woli Zarczyckiej, które prof. M. Raciborski już w 1910 r. podał jako wymagające ochrony i o którym w latach 20. parokrotnie pisał prof. W. Szafer, zostało objęte w 1948 r. ochroną jako zabytek, na mocy zarządzenia wojewody rzeszowskiego. Od 1957 r. funkcjonuje jako ścisły rezerwat o nazwie "Kołacznia" na powierzchni 0,10 ha i ogrodzony siatką drucianą. Gatunek, w zachodniej części Polski, często uprawiany jako krzew ozdobny w ogrodach i parkach.

W wykazie gatunków chronionych załączonym do nowego rozporządzenia o ochronie gat. roślin z 2001 r. nie został wymieniony.

Ważniejsze piśmiennictwo

• Kostyniuk M., Marczek E. 1961. Nasze rośliny chronione. Wrocławskie Tow. Nauk., s. 202.
• Macko S. 1929 -1930. Badania nad geograficznym rozmieszczeniem i biologią azalii pontyjskiej w Polsce. Rozpr. Wydz. Mat. - Przyr. Dz. B, 69: 1-29.
• Macko S. 1951. Zielina czyli azalia pontyjska (Azalea pontica L. = Rhododendron flavum Don.). Chroń. Przyr. Ojcz. 7, 5/6: 3-12.
• Piękoś-Mirkowa H. 1978. Dramatyczne losy azalii pontyjskiej. Kwiaty, 4: 6-7.
• Raciborski M. 1909. Azalea pontica in Sandomierer Wald und ihre Parasiten. Bull. int. Acad. Sc. Cl. Biol. 7: 385-391.
• Sychowa M. 1962. Rozmieszczenie geograficzne różanecznika żółtego w świetle najnowszych badań. Wiad. Bot. 6, 1: 73-75.
• Szkudlarz P. 1995. Aktualny stan populacji azalii pontyjskiej Rhododendron luteum w Woli Zarczyckiej koło Leżajska. Chroń. Przyr. Ojcz. 51, 1: 91-96.
• Szydełko L. 1956. Z rezerwatu azalii pontyjskiej w Woli Zarczyckiej pod Leżajskiem. Chroń. Przyr. Ojcz. 12, 1: 50.
• Świeboda M. 1970. Stan rezerwatu różanecznika żółtego w Woli Zarczyckiej w 60-lecie jego utworzenia. Chroń. Przyr. Ojcz. 26, 4: 53-55.
• Zarzycki K. 1993. Rhododendron luteum Sweet (R. flavum G. Donfil.) - różanecznik żółty. W: Polska Czerwona Księga Roślin. Red. K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Inst. Ochrony Przyr. PAN, Kraków, s. 141-142.
• Zarzycki K. 2001. Rhododendron luteum Sweet (R. flavum G. Donfil.) - różanecznik żółty. W: Polska Czerwona Księga Roślin. Red. R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki. Inst. Bot. im. W. Szafera, PAN, Inst. Ochrony Przyr. PAN, Kraków, s. 281-283.

Zobacz także

• ochrona gatunkowa - wprowadzenie
• gatunki zagrożone ("Czerwone księgi", "czerwone listy", gatunki specjalnej troski)
• rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin z 1995 r.

Opracowanie

• prof. dr hab. Halina Piękoś-Mirek - Instytut Ochrony Przyrody PAN
• prof. dr hab. Zbigniew Mirek - Instytut Botaniki PAN
• mapa występowania gatunku wykonana wg materiałów Autorów.

<<< lista gatunków >>>