Equisetum telmateia Ehrh. (E. maximum)

Rodzina skrzypowate - Equisetaceae

gatunek objęty ochroną ścisłą

Morfologia

Roślina o kłączu z długimi podziemnymi rozłogami. Wykształca 2 typy pędów: płonne i zarodnikowe. Pędy płonne grube, 0,5-1,5 m wysokości, zielone o jasnych międzywęźlach, o podłużnych żeberkach, a w środku szeroki kanał, obficie rozgałęzione. Liście zrośnięte w pochewkę obejmującą łodygę, w okółkach, na górze z 20-40 brunatnymi, szczeciniastymi ząbkami. Pędy zarodnikowe grube, wysokości do 50 cm, bezzieleniowe, z pochwami brązowawymi, nieco rozdęte, z ciemnobrunatnymi, wąskolancetowatymi ząbkami, szczeciniasto zakończonymi. Pojedynczy kłos na szczycie pędu, powstały z tarczowatych liści zarodnionośnych. Na spodniej stronie liści po kilka zarodni.

Rozmieszczenie ogólne

Europa, Kaukaz, Azja Mniejsza, północno-zachodnia Afryka, Azory, Madera oraz zachodnia część Ameryki Północnej. W Polsce gatunek osiąga wschodnią granicę zwartego zasięgu.

Rozmieszczenie w Polsce

Jest gatunkiem podgórskim. Dość częsty w niższych położeniach Sudetów i Karpat, natomiast dość rzadki na niżu (zachodnia, środkowa i północna część).

Stwierdzony w parkach narodowych:

Siedliska

Preferuje miejsca ocienione, wilgotne, wzdłuż rzek i potoków oraz przy źródliskach. Rośnie na glebach mokrych, eutroficznych, zawierających dużo próchnicy, o odczynie pH słabo kwaśnym do zasadowego (mady próchniczne), gleby torfowych torfowisk niskich i gleby gruntowo-glejowe).

Fitocenozy

Gatunek charakterystyczny dla eutroficznych lasów łęgowych (związek Alno-Padion). Wyjątkowo występuje w innych zbiorowiskach np. w grądzieTilio-Carpinetum, w eutroficznej młace Valeriano-Caricetum flavae, w ziołoroślach (związek Filipendulo-Petasition).

Biologia

Bylina. Zarodniki dojrzewają w kwietniu. Po obumarciu pędów zarodnikowych rozwijają się pędy płonne. Roślina zawiera alkaloidy, saponiny oraz krzemionkę.

Wielkość populacji

Populacje zwykle złożone są z setek osobników, tworzących łany, pokrywające znaczną powierzchnię (np. na Pomorzu Zachodnim pod Lubiechowem Dolnym zwarty łan skrzypu olbrzymiego zajmuje ok. 0,5 ha).

Zagrożenie

Głównym źródłem zagrożeniem dla gatunku jest niszczenie lasów łęgowych w wyniku regulacji rzek, osuszanie mokrych łąk oraz obszarów źródliskowych. Zauważa się, że wraz z utratą stanowisk naturalnych, gatunek zajmuje siedliska synantropijne (wilgotne pola, skarpy kolejowe itp).

Ochrona

Gatunek objęty ścisłą ochroną od 1983 r. Część stanowisk jest położona w obszarach chronionych: parkach narodowych i rezerwatach.

Ważniejsze piśmiennictwo

• Bróż E., Przemyski A. 1993. Stanowiska skrzypu olbrzymiego Equisetum telmateia w Górach Świętokrzyskich. Chroń. Przyr. Ojcz. 49, 1: 78-82.
• Celiński F., Filipek M. 1960. Występowanie skrzypu olbrzymiego (Equisetum maximum  LAM.) pod Lubiechowem Dolnym (pow. Chojna Odrzańska). Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 6: 277-281.
• Ćwikliński E. 1983. Stanowisko skrzypu olbrzymiego Equisetum maximum na terenach Pomorza Zachodniego. Chroń. Przyr. Ojcz. 39, 5: 72-76.
• Gabryś B. 1986. Skrzyp olbrzymi Equisetum maximum Lam. i jego występowanie w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Wszechświat, 87, 6: 137-138.
• Kaliszewski I., Kaźmierczak B. 1992. Stanowisko skrzypu olbrzymiego Equisetum maximum w województwie płockim. Chroń. Przyr. Ojcz. 48, 2: 98-100.
• Nowaczyk Cz. 1967. Nowe w Wielkopolsce stanowisko skrzypu olbrzymiego (Equisetum maximum Lam.) pod Bąblinem nad Wartą. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. 20: 139-142.

Zobacz także

• ochrona gatunkowa - wprowadzenie
• gatunki zagrożone ("Czerwone księgi", "czerwone listy", gatunki specjalnej troski)
• rozporządzenie o ochronie gatunkowej roślin z 1995 r. oraz jego nowelizacja

Opracowanie

• prof. dr hab. Halina Piękoś-Mirek - Instytut Ochrony Przyrody PAN
• prof. dr hab. Zbigniew Mirek - Instytut Botaniki PAN
• mapa występowania gatunku wykonana wg materiałów Autorów.

<<< lista gatunków >>>