Województwo dolnośląskie, gmina Stronie Śląskie, miejscowość Kletno. Teren
Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego.
Prowincja: Masyw Czeski, Podprowincja: Sudety z Przedgórzem Sudeckim, makroregion:
Sudety Wschodnie mezoregion: Masyw Śnieżnika
Prowincja: Górska, Środkowoeuropejska, Podprowincja: Hercyńsko-Sudecka, dział:
Sudety, okręg: Sudetów Wschodnich, piętro regla dolnego
Teren rezerwatu leży rozciąga się między ok. 730 a 980 m n.p.m.
Powierzchnia rezerwatu wynosi 89,05 ha, w tym 83,55 ha stanowią lasy natomiast 5,50 ha - nieczynne, zarastające częściowo kamieniołomy.
Dolina Kleśnicy, której fragment znajduje się w obrębie
rezerwatu, stanowi głębokie wcięcie dolinne w północne stoki masywu Śnieżnika.
Zbocza doliny zbudowane są z prekambryjskich oraz staropaleozoicznych
skał metamorficznych należących do tzw. serii
strońskiej i zapadających pod kątem 30-60º na wschód. 
Skały
serii strońskiej reprezentowane są przez łupki łyszczykowe
i gnejsy, w obrębie których występują
duże (o grubości do kilkuset metrów) soczewki
erlanów i marmurów
(w sensie geologicznym. Wśród tych ostatnich wyróżnia się marmury
kalcytowe i dolomitowe.
Skały te, średnio - i grubokrystaliczne o białej, żółtawej lub brązowawej barwie,
były przedmiotem eksploatacji w kilku kamieniołomach położonych na zboczach
doliny m.in. w okolicach otworów Jaskini Niedźwiedziej. Zbocza doliny pokryte
są w wielu miejscach czwartorzędowymi pokrywami gruzowymi.
Dolina Kleśnicy wcina się na głębokość około 200 m w otaczające wzniesienia. W obrębie soczewek marmurowych górnej części doliny rozwinęły się w trzeciorzędzie, w okresie wcinania się doliny, liczne formy krasowe. Obecnie formy i zjawiska krasowe w obrębie rezerwatu reprezentowane są przez: kilka jaskiń, których otwory (korytarze) odsłonięte zostały m.in. w kamieniołomach w trakcie eksploatacji marmurów, zagłębienia i lejki krasowe a także ponory oraz wywierzyska.
Największym i najciekawszym obiektem krasowym jest Jaskinia Niedźwiedzia, połączona z powierzchnią dwoma otworami, z których jeden odsłonięty został w kamieniołomie, drugi zaś - wykonany w ramach prac górniczych udostępniających jaskinię.
Jaskinia składa się z systemu korytarzy o łącznej długości 2230 m, rozwiniętych na trzech poziomach. Kierunek przebiegu korytarzy jaskini jest zgodny z systemami spękań marmurów, głównie NW-SE i WSW-ENE. Dolne piętro jaskini, które leży na poziomie współczesnego dna doliny Kleśnicy oraz poniżej niego, składa się głównie z korytarzy szczelinowych powstałych wzdłuż powierzchni ławic oraz spękań, a także sal na skrzyżowaniu korytarzy. W tym poziomie jaskiniowym wyróżnia się:
Piętro środkowe jaskini położone jest na wysokości otworów wejściowych i składa się z obszernych korytarzy oraz sal, w których występuje bogata szata naciekowa zbudowana z grubokrystalicznego kalcytu a także mleka wapiennego. Do największych i najbardziej atrakcyjnych pod względem form naciekowych należą: Sala Lwa, Sala Pałacowa, Korytarz Mis Martwicowych, Korytarz Człowieka Pierwotnego. Dno i ściany tych pustek pokryte są polewami naciekowymi o charakterze kaskad, kamiennych wodospadów, mis martwicowych, stalagmitów o różnych kształtach. Do unikatowych form powstających w jaskiniowych zbiornikach wodnych należą perły jaskiniowe, a także szczotki i "jeżyki" kalcytowe. Duże zróżnicowanie form reprezentują również stalaktyty, wśród których występują makarony a także formy kuliste i heliktyty.
Na dnie tej części jaskini, pod warstwą naciekową występują osady jaskiniowe: żwiry i gruzy gliniaste, a także blokowiska zawaliskowe. Gruzy są przemyte przez wody płynące i częściowo przyniesione przez te wody do jaskini. Oprócz osadów prawie współczesnych wypełnienia te pochodzą z końcowego okresu ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego i zawierają liczne kopalne kości kręgowców. Wiek tych osadów określono na 15,5-11,5 tys. lat. Wśród kopalnych szczątków zwierzęcych większość stanowią kości wymarłego już niedźwiedzia jaskiniowego Ursus spelaeus. Spotyka się również kości drapieżników Carnivora, wymarłych gatunków lwa jaskiniowego Panthera spelaea i hieny jaskiniowej Crocuta spelea a także żyjących dzisiaj: wilka, lisa, kuny. Oprócz drapieżników oznaczono kości ssaków parzystokopytnych Articodactyla, gryzoni Rodentia, nietoperzy Chiroptera i owadożernych Insectivora, a ponadto napotkano kości ptaków.
Górne piętro jaskini, znane fragmentarycznie, reprezentowane jest przez kilka odcinków korytarzy występujących nad Salą Pałacową oraz Salą Szampańską i dostępnych kominami krasowymi.
Na zboczach doliny w obrębie rezerwatu występują płytkie, szkieletowe i porowate gleby, których struktura i skład chemiczny związany jest z wykształceniem podłoża. Na skałach węglanowych (marmurach, erlanach) mają one odczyn zasadowy lub obojętny, natomiast na podłożu gnejsów i łupków łyszczykowych - kwaśny.
Głównym ciekiem przepływającym przez teren rezerwatu jest potok Kleśnica (dopływ Morawki, uchodzącej do Białej Lądeckiej, dopływu Nysy Kłodzkiej). Znacznie mniejszym ciekiem spływającym z lewego zbocza doliny Kleśnicy jest Dziki Potok. Prawe zbocze doliny pozbawione jest powierzchniowych dopływów, bowiem cały spływ wód odbywa się systemem podziemnych kanałów krasowych (do których należy również Jaskinia Niedźwiedzia). Wody wpływają do systemu krasowego licznymi ponorami zlokalizowanymi w zagłębieniach w górnej części zbocza przy granicy wychodni marmurów (Wielki Lej, Biały Kamień), wypływają zaś w korycie Kleśnicy na dnie doliny. W samym korycie potoku Kleśnica występują odcinki ponorowe, w których częściowo lub całkowicie zanika powierzchniowy przepływ wód.
Badania wskaźnikowe pozwoliły na odtworzenie kierunków podziemnego przepływu wód w obrębie zboczy doliny i wykazały jednocześnie, że część wód opadowych zlewiska Kleśnicy przepływa drogami podziemnymi bezpośrednio do sąsiedniego zlewiska rzeki Velkej Moravy (znajdującej się już na terenie Republiki Czeskiej).
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Jaskinia znajduje
sięw płd. - wsch. części Regionu Sudeckiego (GS)
Piętro umiarkowanie chłodne
Specyficzny mikroklimat ma Jaskinia Niedźwiedzia stanowiąca główny element chroniony na terenie rezerwatu. Wyróżniono w niej dwie strefy mikroklimatyczne:
Prace adaptacyjne i następnie udostępnienie turystyczne jaskini spowodowało przesunięcie się podstrefy dynamiczno-przejściowej w kierunku wnętrza jaskini. Utrzymywanie warunków klimatycznych nie powodujących zniszczeń szaty naciekowej jaskini wymaga okresowego zamykania jej dla ruchu turystycznego.
Zbocza doliny Kleśnicy w obrębie rezerwatu leżą w obrębie regla dolnego i porośnięte są lasami z dominacją buka. Na obszarach o podłożu węglanowym (wychodnie marmurów) występuje głównie żyzna buczyna Dentario enneaphyllidis-Fagetum, natomiast na wychodniach krzemionkowych skał metamorficznych - uboższe zbiorowiska buczynowe, głównie Luzulo-Fagetum.
We florze występującej w dolinie Kleśnicy ciekawą grupę stanowią górskie gatunki charakterystyczne dla Karpat. Spośród nich dwa - sesleria tatrzańska Sesleria tatrae i przytulia nierównolistna Galium anisophyllon - mają w tym miejscu zachodnią granicę zasięgu, natomiast rzeżucha trójlistkowa Cardamine trifolia i omieg górski Doronicum austriacum znajdują się w pobliżu granicy zasięgu (pojawiając się jeszcze w Górach Orlickich). Do grupy roślin sudecko-karpackich należy tojad dzióbaty Aconitum variegatum. Wysokogórskie, alpejskie gatunki reprezentowane są przez tymotkę alpejską Phleum commutatum i prosienicznik jednogłówkowy Hypochoeris uniflora. Liczniejszą grupę stanowią rośliny subalpejskie, do których należą chronione: omieg górski Doronicum austriacum i ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum.
Inną ciekawą grupę roślin reprezentują gatunki zachodnie i północne nie sięgające Karpat, np: przytulia szorstkoowockowa Galium pumilum i świetlik wątły Euphrasia micrantha (sporadyczny w Karpatach). Z kolei do roślin ciepłolubnych, południowoeuropejskich należą: irga zwyczajna Cotoneaster integerrimus i kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens.
Specyfiką obszaru rezerwatu jest występowanie roślin kalcyfilnych związanych z glebami utworzonymi na wychodniach marmurów i erlanów oraz roślin acidofilnych rosnących na podłożu łupków łyszczykowych i gnejsów. Reprezentantami tych pierwszych mogą być: wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, kruszczyk szerokolistny Epipactis latifolia, szczyr trwały Mercurialis perennis, żankiel zwyczajny Sanicula europaea, czyściec leśny Stachys sylvatica, podczas gdy do drugiej grupy należy pszeniec leśny Melampyrum sylvaticum.
Specyficzne warunki mikrośrodowiska jaskiniowego (ciemność, wysoka wilgotnośći mała zmienność temperatury) powodują występowanie w nim charakterystycznej fauny troglobiontów (stygobiontów) i troglofili. W Jaskini Niedźwiedziej stosunkowo często spotykane są w większości troglokseniczne gatunki owadów: muchówek Diptera, chruścików Trichptera i owadów bezskrzydłych Apterygogena. Ilość gatunków i osobników tych owadów wzrastała w okresie łatwego dostępu do jaskini z zewnątrz (np. w czasie prac udostępniających). Spośród nich jedynie gatunek owada bezskrzydłego Schaefferia emuncronata można uznać za troglobionta. W wodach jaskini występuje stygobiontyczny, pozbawiony oczu gatunek kiełża Amphipoda - studniczek Niphargus tatrensis.
Charakterystycznymi ssakami odwiedzającymi jaskinie są nietoperze, które wykorzystują je jako miejsca okresowego wypoczynku oraz snu zimowego. W Jaskini Niedźwiedziej zarejestrowano obecność nocka dużego Myotis myotis, mopka Barbastella barbastellus, nocka rudego Myotis daubentoni i gacka wielkoucha Plecotus auritus, ostatnio też nocka Bechsteina Myotis bechsteini.
Z wychodniami skał marmurowych na terenie rezerwatu (w otoczeniu otworu Jaskini Niedźwiedziej) związane jest występowanie ślimaków z rodzin świdrzyków, przeźrotkowatych i szklarkowatych a także rzadkiego gatunku pajęczaka kosarza Ischyropsalis hellwigi hellwigi, którego pokarmem są ślimaki.
Obszar rezerwatu jest fragmentem doliny potoku górskiego, która głęboko rozcina północne stoki masywu Śnieżnika - drugiego pod względem wys. szczytu Sudetów. Na terenie rezerwatu, poza śladami eksploatacji marmurów (nieczynnymi kamieniołomami), drogą oraz zabudowaniami i urządzeniami związanymi z udostępnieniem turystycznym rezerwatu (pawilon wejściowy, parking, pawilon turystyczny, pawilon administracyjny), nie występują inne, wyraźne ślady działalności człowieka. Rezerwat znajduje się w granicach Śnieżnickiego Parku Krajobrazowego.
Celem rezerwatu jest zachowanie i udostępnienie edukacyjne jednej z najciekawszych pod względem naukowym i najatrakcyjniejszych pod względem estetycznym jaskiń na terenie Polski wraz z jej naturalnym otoczeniem.
Jaskinię zwiedzać można wyłącznie z przewodnikiem, zgodnie z lokalnym regulaminem zwiedzania. Ponadto obowiązują zasady określone w art. 23a ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (przed nowelizacją - art. 37).
Znaczna część środkowego piętra Jaskini Niedźwiedziej jest przystosowana do zwiedzania i udostępniona turystycznie. Zwiedzanie odbywa się w grupach z przewodnikiem. W ramach prac adaptacyjnych wykonano sztuczny przekop (sztolnię) łączącą jaskinię z powierzchnią, poszerzono niektóre przejścia, wybudowano chodnik, schody i mostki oraz wykonano instalacje oświetleniową. Zainstalowano również urządzenia monitorujące mikroklimat jaskini. Wejście do jaskini znajduje się w pawilonie, w którym zlokalizowano ekspozycję muzealną.
Jaskinię zwiedza się stałą trasą z przewodnikiem, a w pawilonie wejściowym znajduje się wprowadzająca w problematykę ekspozycja muzealna, prezentująca zjawiska krasowe i przyrodę rezerwatu (w tym współczesną faunę jaskini) oraz rezultaty badań naukowych, zwłaszcza paleontologicznych prowadzonych w Jaskini Niedźwiedziej. Stanowiska ekspozycyjne znajdują się też we wnętrzu jaskini.
Przy wejściu do Jaskini Niedźwiedziej znajduje się również początek ścieżki dydaktycznej prezentującej przyrodę powierzchni rezerwatu "Jaskinia Niedźwiedzia". Doliną Kleśnicy, przez teren rezerwatu biegnie również szlak turystyczny na Śnieżnik.
Dojazd do okolic jaskini od strony Stronia Śląskiego. Parking dla autokarów i samochodów osobowych znajduje się w dolinie Kleśnicy około 1,5 km poniżej wejścia do jaskini. Tu też znajduje się przystanek PKS (trasa Stronie Śląskie-Kletno).
Otwór Jaskini Niedźwiedziej został odsłonięty w 1966 r. w ścianie świeżo założonego kamieniołomu marmurów Kletno III. W tym samym roku zespół geografów i grotołazów z Wrocławia spenetrował środkowe piętro jaskini (korytarze o łącznej długości około 400 m) dokonując odkryć namulisk z kopalnymi kośćmi kręgowców. W następnych latach kontynuowano eksplorację speleologiczną odkrywając do 1972 r. większą część obecnie znanej jaskini (około 1800 m). Prowadzono również szczegółowe pomiary geodezyjne oraz badania naukowe w jaskini: geologiczne (opis namulisk), paleontologiczne, geomorfologiczne (w tym współczesnych ruchów masywu), klimatologiczne a także biologiczne (obserwacje fauny jaskini). Ponadto w obrębie rezerwatu w otoczeniu jaskini prowadzono badania geomorfologiczne i hydrologiczne, prace geofizyczne (poszukiwanie pustek jaskiniowych w podłożu), obserwacje meteorologiczne oraz badania szaty roślinnej.
Od połowy lat siedemdziesiątych jaskinia była przygotowywana do udostępnienia turystycznego. Otwarcie jaskini dla turystów nastąpiło w 1983 r. W pawilonie wejściowym do jaskini urządzono ekspozycję muzealną.
Od 1975 r. działa Naukowy Komitet Opiekuńczy Jaskini Niedźwiedziej powołany z inicjatywy Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Jaskinia chroniona była początkowo jako pomnik przyrody nieożywionej. następnie zaś znalazła się w granicach rezerwatu przyrody utworzonego w 1977 r. Ochrona jaskini wiązała się z przerwaniem eksploatacji kamioniołomu marmurów Kletno III a następnie również innych pobliskich kamieniołomów.
Wojewódzki Konserwator Przyrody we Wrocławiu. Urząd Miasta i Gminy Stronie Śląskie.
Głównym zagrożeniem wartości przyrodniczych rezerwatu była eksploatacja marmurów w pobliskich, nieczynnych obecnie kamieniołomach. Powodowała ona ruchy mas skalnych na zboczu doliny obserwowane jako niewielkie przesunięcia w korytarzach Jaskini Niedźwiedziej. Obecnie (po zaniechaniu wydobycia) największe zagrożenie może stwarzać zmiana warunków klimatycznych i hydrologicznych w systemie krasowym, do którego należy jaskinia, spowodowana np. zbyt dużym ruchem turystycznym i spotęgowana znacznymi wahaniami meteorologicznymi (np. suszą). W związku z tym zagrożeniem w jaskini prowadzone są stałe pomiary klimatyczne. Na terenie rezerwatu zlokalizowana jest również stacja monitoringu środowiska o znaczeniu ogólnopolskim.