Województwo łódzkie, miasto Tomaszów Mazowiecki. Teren Pilczańsko-Radomszczańskiego
OchK.
Prowincja: Niż Środkowoeuropejski, podprowincja: Niziny Środkowopolskie, makroregion:
Wzniesienia Południowo-mazowieckie, mezoregion: Równina Piotrkowska.
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, dział: Bałtycki, poddział:
Pas Wyżyn Środkowych, kraina: Północne Wysoczyzny Brzeżne, Okręg Łódzko-Piotrkowski.
Powierzchnia rezerwatu leży na poziomie około 155-157 m n.p.m.
Powierzchnia rezerwatu wynosi 28,77 ha, w tym 6,3 ha stanowi powierzchnia zbiorników i cieków wodnych.
Rezerwat położony jest na niskim tarasie doliny rzeki
Pilicy. Taras ten zbudowany jest z wapieni
i margli górnej
jury, na których zalegają płaty czwartorzędowych
osadów lodowcowych, wodnolodowcowych
i rzecznych. W miejscu występowania Niebieskich
Źródeł osady czwartorzędowe mają niewielką miąższość, tak iż wypływ wód tego
wywierzyska następuje
bezpośrednio ze spękanych wapieni. Utwory górnojurajskie zalegają prawie płasko,
lekko pochylone są w kierunku południowo-wschodnim. Pocięte są jednak licznymi
szczelinami i uskokami o różnych kierunkach. Na południowy zachód od Niebieskich
Źródeł
zapadają pod pokrywę marglisto-ilastych skał dolnej kredy.
Utwory jurajskie wykazują zróżnicowaną przewodność dla wód podziemnych. Spękane
i skrasowiałe wapienie reprezentują ośrodek
skalny, w którym odbywa się szybki przepływ dużych ilości wód podziemnych. Natomiast
pakiety margli są słabo przepuszczalne i stanowią ekrany ograniczające od dołu
i od góry wodonośne warstwy wapieni, zaś w przypadku pionowego przesunięcia
warstw skalnych wzdłuż uskoku - mogą tamować dalszy przepływ wód. Zupełnie nieprzepuszczalne
dla wód są margle oraz iły kredowe występujące na południowy zachód od źródeł.
Występowanie Niebieskich Źródeł w strefie uskoków i w pobliżu granicy skał przepuszczalnych
i nieprzepuszczalnych dla wód, pozwala przypuszczać, że wywierzysko powstało
w wyniku zatamowania przepływu wód podziemnych w wapieniach i reprezentuje typ
źródeł uskokowych, tzw. wstępujących. Do wywierzyska w rezerwacie dopływają
wody opadające na powierzchnię terenu na południe i południowy wschód od Tomaszowa
Mazowieckiego. Badania wskaźnikowe stwierdziły,
że w Niebieskich Źródłach wypływają na przykład wody wpływające do lejów
krasowych zwanych Przepaść, znajdujących się koło wsi Wąwał.
Wypływ wód następuje w dwu - oddzielonych wyspą - miejscach na dnie nieregularnego jeziorka o głębokości 2,5 m. W miejscach wypływów dno niszy pokryte jest białym żwirkiem i piaskiem wapiennym, który pulsuje w miarę wydostawania się wody.
Obszar w otoczeniu źródeł jest płaski i w znacznej części podzielony na kilka mniejszych i większych wysp siecią sztucznych kanałów, w większości wykonanych w I połowie XX wieku. Obecnie odpływ ze źródeł odbywa się głównie zachodnim kanałem (stanowiącym być może naturalny odpływ), podczas gdy kanały środkowy i wschodni oraz dwa poprzeczne, ulegają stopniowemu spłycaniu i zarastaniu. Obszar rezerwatu od strony pobliskiej rzeki Pilicy oddzielony jest usypaną groblą.
Zapewne na terenie rezerwatu występują mady rzeczne lub/oraz gleby bagienne.
Wydajność źródeł ulegała od czasu pierwszych pomiarów stopniowemu zmniejszeniu. Na początku XX wieku wynosiła 220 l/sek, w połowie stulecia - 155-165 l/sek. Gwałtowny spadek wydajności Niebieskich Źródeł nastąpił latem 1961 r., co wiązało się z intensywnym poborem wód podziemnych w studniach odwierconych na północ od źródeł. W okresie 1963-1985 miesięczne średnie wydajności wód wahały się od 43 l/sek do 115 l/sek. Ostatnio, po dalszym ograniczeniu poboru wód w pobliskich studniach, wydajność wywierzyska wzrastała (w 1992 r średnia wydajność wyniosła 86,6 l/sek).
Woda wypływająca ze źródeł wykazuje stosunkowo niewielką mineralizację i twardość. Jej temperatura jest mniej więcej stała i wynosi około 9ºC. Ostatnio pojawiają się w jej składzie ślady zanieczyszczeń związanych z kwaśnymi deszczami i nawożeniem pól, tym niemniej nadal wody Niebieskich Źródeł można zaliczyć do bardzo czystych o wysokiej jakości.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Rezerwat
znajduje się w obrębie Subregionu Łódzkiego (PŁ)
,
przy granicy Regionu Mazowiecko-Podlaskiego (K).
Szata roślinna rezerwatu ulegała w XX wieku znacznym przemianom związanym ze zmianami sposobu użytkowania obszaru wokół Niebieskich Źródeł. Obszar ten, obejmujący porośnięte olszą torfowisko, częściowo zaś łąki, w okresie międzywojennym zmieniono na teren parkowy wprowadzając wiele obcych gatunków roślin. Dopiero od połowy XX wieku zbiorowiska roślinne kształtują się w sposób naturalny. Obecnie obszar rezerwatu porasta las reprezentujący zespoły olsu i łęgu jesionowo-olszowego. Miejscami występują płaty sosen, zaś wzdłuż południowo-wschodniej granicy obiektu ciągnie się pas suchego boru sosnowego porastającego obszar położony na południowy wschód od rezerwatu.
W zbiornikach i ciekach wodnych występują zbiorowiska roślin wodnych, zaś na ich brzegach szuwary przybrzeżne. Na polankach śródleśnych występują zbiorowiska łąkowe.
Obecnie we florze naczyniowej rezerwatu występuje około 400 gatunków roślin naczyniowych, w tym 60 - 75% (dane wg różnych źródeł) stanowią gatunki rodzime. Wśród drzewostanów dominuje olsza czarna, w mniejszej ilości występują topole białe, płatami zaś sosna. Kilka gatunków wierzb występuje zarówno w piętrze drzew jak i krzewów. Spośród krzewów i krzewinek obok gatunków charakterystycznych dla zbiorowisk bagienno-łęgowych - kruszyny, kaliny, derenia - występują typowe dla suchych siedlisk borowych: jałowiec, jarzębina, borówka, a także wprowadzone sztucznie kosodrzewina Pinus mugo, cis Taxus baccata, oraz różanecznik żółty Rhododendron luteum. Gatunkami prawnie chronionymi naturalnego pochodzenia, występującymi na terenie rezerwatu są listera jajowata Listera ovata i kukułka (storczyk) plamista Dactylorhiza maculata.
Wśród roślin brzegów kanałów wodnych, runa leśnego i polan liczną gatunkowo grupę reprezentują trawy (37 gatunków), turzyce (26 gatunków) i złożone (33 gatunki). Do wyróżniających się wielkością traw należą manna mielec i trzcina pospolita.
Charakterystycznymi
roślinami naczyniowymi tego obszaru są ponadto czermień błotna, kosaciec żółty,
bobrek trójlistny. Jedną z najpiękniejszych roślin kwiatowych rezerwatu jest
goździk siny, posadzony tu w okresie urządzania parku. Do gatunków rzadkich
zaliczyć należy - poza wymienionymi już roślinami chronionymi - wierzbę czarniawą,
rzeżuchę niecierpkową i turówkę wonną.
Wśród siedmiu gatunków paproci rosnących na terenie rezerwatu do najciekawszych należą nasięźrzał pospolity oraz narecznica grzebieniasta.
W zbiornikach wodnych występuje kilka gatunków roślin wodnych, wśród których najbardziej pospolita jest moczarka kanadyjska tworząca podwodne "łąki" na dnach zbiorników i cieków. W wodach występuje też szereg gatunków glonów, w tym rzadki krasnorost - trzęśla Batrachospermum moniliforme.
Zwierzętami, których obecność jest na pierwszy rzut oka zauważalna w otoczeniu Niebieskich Źródeł są ptaki reprezentowane przez 75 gatunków, w znacznej części objętych prawną ochrona gatunkową. 35 gatunków ptaków posiada na terenie rezerwatu miejsca lęgowe. Wśród ptaków wodnych zamieszkujących stale rezerwat najliczniejsza jest kaczka krzyżówka, powszechnie występują jednak również łyska, cyraneczka (wszystkie trzy nie objęte ochroną gatunkową) i kurka wodna. Obszar źródliskowy o mniej więcej stałej temperaturze wody, która nigdy nie spada poniżej 0ºC i nie zamarza, jest zimą odwiedzany przez duże stada różnych gat. kaczek. Oprócz wymienionych już ptaków czasem zimują na terenie rezerwatu perkozy rdzawoszyje i wodniki.
W zaroślach i lesie gnieżdżą się lub okresowo przebywają ptaki nie związane ze środowiskiem wodnym, w tym: szpaki, zięby, piecuszki, trznadle, kukułki, wilgi, słowiki i zimorodki. Te ostatnie spędzają tu zimę.
W wodach zbiorników i cieków rezerwatu stwierdzono 9 gatunków pospolitych ryb. Ssaki reprezentowane są przez 12 gatunków niewielkich zwierząt zamieszkujących rezerwat, wśród których przeważają małe gryzonie, w tym głównie nornica ruda. Tereny te odwiedzane są również przez większe zwierzęta: łasicę i lisa.
Interesująca jest wodna fauna bezkręgowa, wśród której występują gatunki rzadkie na terenie Polski. Przywra Gorgodera microovata i wodopójka Tiphus bullatus nie są znane z innych stanowisk w kraju. Do zwierząt rzadkich w Polsce lub w jej części niżowej, bądź też mających w rezerwacie granicę swego zasięgu należą jeszcze cztery gatunki chruścików, dwa pluskwiaki i małż groszówka malutka.
Obszar
rezerwatu stanowi fragment niziny nadrzecznej. Jego powierzchnia została częściowo
przekształcona poprzez wykonanie kanałów odpływowych, grobli oraz dróg dojściowych
do źródeł, zgodnie z wcześniejszymi koncepcjami ich zagospodarowania. Stopniowo
jednak, w miarę naturalnej sukcesji roślinności, teren ten nabiera naturalnego
charakteru.
Celem rezerwatu jest zachowanie i udostępnienie naukowo-dydaktyczne unikatowego na terenie nizin polskich wywierzyska a także związanych z nim bogatych zbiorowisk roślinnych oraz zwierzęcych, zwłaszcza ptaków wodnych i bezkręgowej fauny wodnej.
Brak odrębnego regulaminu, obowiązują zasady określone w art. 23a ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (przed nowelizacją art. 37).
Brak.
Rezerwat jest udostępniony drogą spacerową biegnącą wzdłuż głównego, zachodniego kanału. Droga ta doprowadza do zachodniego wypływu "Niebieskich Źródeł", który można obserwować spoza ogrodzenia na brzegu jeziorka z wywierzyskiem.
Dojazd w okolice rezerwatu autobusami komunikacji miejskiej w Tomaszowie Mazowieckim (przystanek autobusu miejskiego znajduje się przy wejściu do rezerwatu).
Niebieskie Źródła opisywane były w literaturze krajoznawczej już w połowie XIX wieku. Obok przyjętej obecnie nazwy wywierzysko określane było wówczas również mianem "Błękitnych Źródeł", "Modrych Wód" lub "Modrego Stoku". Na początku XX wieku pojawiły się propozycje ich ochrony rezerwatowej publikowane m. in. w czasopismach "Ochrona Przyrody" (1921) oraz "Zabytki Przyrody Nieożywionej" (1933). Jednak do połowy XX wieku konkurowały one z innymi koncepcjami zagospodarowania obszaru, z których najważniejsze to ujęcie źródeł na potrzeby komunalne miasta Łodzi oraz urządzenie parku w rejonie "Niebieskich Źródeł".
W ramach realizacji tej ostatniej koncepcji wykopano niektóre kanały odpływowe, przygotowano drogę do źródeł, usunięto część dawnej roślinności wprowadzając nowe gatunki a także kilkakrotnie budowano (nie istniejące obecnie) pomosty i kładki, które umożliwiały dostęp do źródeł i ich otoczenia.
Obserwacje wydajności źródeł prowadzone są prawie od początku XX wieku, zaś od lat sześćdziesiątych wykonuje się je w sposób systematyczny. W połowie lat dziewięćdziesiątych przeprowadzono oczyszczenie zbiorników źródłowych oraz prace porządkowe w obrębie szaty roślinnej.
Głównym i bardzo realnym zagrożeniem wartości przyrodniczych rezerwatu jest zanik źródła lub znaczne zmniejszenie jego wydajności. Zjawisko to może być spowodowane lokalnym sczerpywaniem wód w pobliskich studniach, ewentualnie regionalnym obniżaniem się zwierciadła wód podziemnych. Oczywiste zagrożenie dla czystości wód oraz obecności zbiorowisk roślinnych i fauny stanowią: zanieczyszczenie wód (podziemnych i powierzchniowych), powietrza oraz powierzchni terenu, wykonywanie prac ziemnych na terenie i w sąsiedztwie rezerwatu, niszczenie roślin i zwierząt.