Definicja

Brodaczka zwyczajnaPorosty, albo grzyby zlichenizowane, są organizmami samożywnymi powstałymi w wyniku ścisłego współżycia (symbiozy) dwóch zupełnie odmiennych organizmów: grzybów (głównie z klasy workowców) i glonów (najczęściej zielenic). Oba komponenty w pełni integrują się, tworząc zupełnie nową jakość biologiczną, która pod względem prawie wszystkich cech niepodobna jest do wolno żyjących partnerów symbiozy. Proces powstawania tej symbiozy określa się terminem lichenizacja. Porosty mają postać wolno rosnących plech, które kolonizują niesprzyjające dla roślin siedliska, takie jak np. skały, piaski. Ciało porostów, zwane plechą stanowią strzępki grzyba, wśród których rozmieszczone są komórki glonu. Różne gatunki porostów osiągają różne wielkości plech - od milimetrowych po kilkumetrowe, jakie tworzy np. brodaczka najdłuższa Usnea longissima.

Ze względu na kształt plechy wyróżniamy 4 główne formy morfologiczne porostów: o plesze skorupiastej, np. czasznik modrozielony Icmadophila ericetorum, łuseczkowej, np. paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce scalaris, listkowatej, np pawężnica rozłożysta Peltigera horizontalis i krzaczkowatej, np. chróścik inkrustowany Stereocaulon incrustatum.

Łączna liczba taksonów dochodzi do 13,5 tys., w Polsce występuje ich ok. 1800.

Porosty, mimo, iż nie zaliczane obecnie do królestwa roślin, w przepisach prawnych dotyczących ochrony gatunkowej nadal traktowane są jako rośliny.

Znaczenie porostów

Porosty, podobnie jak wszystkie inne organizmy są ważnym elementem wielu ekosystemów, zwłaszcza lądowych. Odgrywają dużą rolę np. w kształtowaniu mikroklimatu leśnego, zwłaszcza utrzymywaniu równomiernej wilgotności środowiska. Nazywane są pionierami życia - jako pierwsze zasiedlają ekstremalne siedliska (wydmy, skały). Ich strzępki przenikają do kilku centymetrów w głąb skały i za pomocą kwasów porostowych rozkładają ją. Twardy substrat powoli ulega rozdrobnieniu i wraz z fragmentami plech porostów stanowi podłoże dla osiedlania się roślin.

Płucnica islandzkaPorosty są potrawą i kryjówką dla wielu zwierząt bezkręgowych i kręgowych; dla reniferów stanowią podstawowe pożywienie w zimie. Spożywane są również przez ludzi. Biblijna manna to najprawdopodobniej porost misecznica jadalna. Plechy płucnic lub chrobotków są ważnym dodatkiem do mąki i kaszy w wielu rejonach Laponii. Natomiast w Japonii przysmakiem jest kruszownica jadalna nazywana tam "iwatake".

Niektóre związki zawarte w porostach mają znaczenie lecznicze i są wykorzystywane w medycynie. Ekstrakt z płucnicy islandzkiej na przykład stosowany jest do produkcji różnych preparatów przeciw kaszlowi.

Pewne gatunki porostów mają zastosowanie w produkcji naturalnych barwników, a także lakmusu, inne są składnikiem perfum lub dezodorantów. Chrobotek alpejski używany jest do ozdobnych wiązanek, wieńców, a także "drzewek" w makietach architektonicznych.

Współcześnie porosty stały się najbardziej znane jako wskaźniki czystości powietrza.

Lichenoindykacja

Jest to biomonitoring przy wykorzystaniu porostów. Porosty, przede wszystkim nadrzewne, przejawiają właściwości bioindykacyjne. Najczęściej wykorzystywane są w monitoringu powietrza jako bardzo czułe wskaźniki (bioindykatory) jego stanu. Na terenach uprzemysłowionych i zurbanizowanych służą do wyznaczania stref skażenia środowiska i wykreślania map lichenoindykacyjnych. Porosty rosnące na liściach wiecznie zielonych drzew są czułymi bioindykatorami lasów tropikalnych. Pewne gatunki porostów są także wskaźnikami obecności metali ciężkich w podłożu.

Zagrożenia porostów

W ciągu ostatnich czterdziestu lat różnorodna działalność gospodarcza człowieka spowodowała daleko idące, niekorzystne zmiany środowiska przyrodniczego, a więc i siedlisk porostów. Doprowadziło to do postępującego wymierania przedstawicieli tej grupy. Większa, niż wśród innych organizmów wrażliwość porostów na negatywne oddziaływanie człowieka jest związana z ich właściwościami biologicznymi: skomplikowanym sposobem rozmnażania, powolnym wzrostem przy jednoczesnej długowieczności, brakiem zdolności magazynowania wody i usuwania nadmiaru pochłoniętych substancji, w tym toksycznych, selektywnością w doborze siedlisk. Z powodu wymienionych, a także innych specyficznych cech ich biologii, porosty znalazły się w grupie najbardziej zagrożonych organizmów.

Granicznik płucnikSpośród czynników eliminujących porosty za najważniejsze uważa się zanieczyszczenie powietrza i wód, niszczenie starych drzewostanów, chemizację rolnictwa, eksploatację skał, urbanizację, czy wreszcie masową turystykę. Główną przyczynę zagrożenia stanowią emisje przemysłowe, a najbardziej zmieniona i zniszczona jest szata porostowa dużych miast.

Wymieranie porostów w zastraszającym tempie zarejestrowano w ostatnich latach na obszarach całych regionów i kontynentów, w tym również w naszym kraju.

Próby liczbowego ujęcia zagrożenia porostów zawiera "Czerwona lista porostów zagrożonych w Polsce" (Cieśliński, Czyżewska, Fabiszewski 1992), gdzie w różnych kategoriach zagrożenia, zdefiniowanych przez IUCN, umieszczono aż 602 taksony, co stanowi ponad 37% wszystkich gatunków znanych z Polski. Do kategorii wymarłych (Ex) zaliczono 60 gatunków, do wymierających (E) - 180 gatunków, do narażonych (V) - 120 gatunków, do gatunków o nieokreślonym zagrożeniu (I) - 115 gatunków oraz do rzadkich (R) - 127 gatunków. Spośród 44 gatunków brodaczek podawanych z obszaru Polski, 2 gatunki należą do wymarłych, 38 - do wymierających, 3 - do narażonych. Z rodzaju włostek około 85% to gatunki wymarłe lub wymierające.

Ochrona porostów

Porosty, mimo, iż jako symbionty grzybów (królestwo Fungi) i glonów (królestwo Protista) nie zaliczają się do królestwa roślin, nadal są chronione z mocy Rozporządzenia MOŚZNiL w sprawie ochrony gatunkowej roślin z r. 1995 (Dz. U. Rz. P. Nr 41, poz. 214), gdzie wymieniono jako objętych ochroną ścisłą 218 gatunków porostów z 49 rodzin, z czego większość to duże gatunki z listkowatych i krzaczkowatych. W kategorii ochrony częściowej wymieniony jest tylko porost płucnica islandzka Cetraria islandica. Rozporz. zostało znowelizowane w 2001 r.

Chrobotek alpejskiRealizacja zapisu o ochronie gatunkowej porostów nie jest zadaniem łatwym. Dla przykładu nie jest możliwa ochrona chrobotków niszczonych podczas wyrębu lasu, jest jednak możliwe preferowanie takiego sposobu pozyskiwania drewna, by proces niszczenia runa ograniczony był do minimum. W przypadku porostów najlepszą i często jedyną formą ochrony stanowi ochrona właściwych im siedlisk.

Charakterystyki wybranych gatunków

rodzina brodaczkowatych:

rodzina chrobotkowatych:

rodzina granicznikowatych:

rodzina tarczownicowatych:

Źródła informacji

Źródła informacji

Opracowanie