gatunek objęty ochroną ścisłą
Delikatna
roślina o wysokości do 15 cm. Jej cienkie, prawie nitkowate, pełzające pędy
do 1 m długości, tworzą darnie, nad którymi wznoszą się pokryte włoskami łodyżki
kwiatowe. Liście ustawione naprzeciwlegle, okrągławe lub jajowate, o brzegach
karbowanych, nagie, z wierzchu ciemnozielone, od spodu niebieskawe, długości
5-15 mm, nagle ściągnięte w krótki, orzęsiony ogonek.
Na wzniesionej, wyprostowanej szypułce o długości 4-8 cm osadzone są 2 (rzadko
do 4) zwisające, wonne kwiaty. Kielich złożony z 5 lancetowatych, krótkich,
pokrytych gruczołkami działek. Korona znacznie dłuższa od kielicha, lilioworóżowa
lub biała, z ciemniejszymi prążkami wewnątrz, dzwonkowata, 8-10 mm długości,
z 5 ząbkami. Pręciki 4, dwusilne. Nasiona długości ok. 1,5 mm. 
Gatunek o zasięgu cyrkumborealnym, obejmującym północną Europę i północną Azję aż po Kamczatkę i Japonię, północną Mongolię oraz północne Chiny. Ponadto rośnie na Kaukazie, w południowej Grenlandii i w Ameryce Północnej, gdzie oprócz odmiany typowej, występują jeszcze dwie inne odmiany. Przez Polskę przebiega południowa granica zasięgu w Europie, a na południe od niej występują tylko nieliczne rozproszone stanowiska w górach Francji, Szwajcarii, Włoch, Jugosławii, Austrii, Słowacji, Polski i Rumunii.
Występuje głównie w Polsce północnej, stając się coraz rzadszy ku południowi.
Znany jest z ponad 150 stanowisk na niżu oraz z kilku w Sudetach i Tatrach.
Najwyżej stwierdzony na Kobylarzu (Tatry Zachodnie) na wys. 1450 m n.p.m. 
Stwierdzony w parkach narodowych: 
Występuje w lasach, głównie szpilkowych, na miejscach umiarkowanie ocienionych, na ubogich, słabo wilgotnych, bardzo kwaśnych lub kwaśnych bielicach oraz glebach bielicowych i brunatnych wytworzonych z piasków luźnych lub słabogliniastych.
Gatunek
charakterystyczny dla acidofilnych borów świerkowych, sosnowych, jodłowych i
mieszanych (klasa Vaccinio-Piceetea), regionalnie
związany z nadmorskim borem bażynowym Empetro nigri-Pinetum.
Ponadto trafia się niekiedy w grądzie Tilio-Carpinetum.
Zimozielona krzewinka. Na niżu kwitnie od końca maja do czerwca, a w górach w lipcu i sierpniu. Rozmnaża się najczęściej wegetatywnie, rzadko generatywnie.
Rośnie w dużych płatach o powierzchni kilkuset m2. Liczebność populacji zależy od stosunków świetlnych w runie lasu oraz od warunków atmosferycznych i może zmieniać się z roku na rok. W latach z panującą suszą, płaty zimoziołu bardzo zmniejszają się, aż do całkowitego zaniku, podczas gdy w latach wilgotnych wyraźnie powiększają się.
Zagrożeniem są zarówno naturalne procesy wymierania populacji jak i wspomniane powyżej oraz gospodarcze użytkowanie lasów (zwłaszcza wycinanie, zręby itp). Zimoziół tracąc stanowiska naturalne, równocześnie jednak rozprzestrzenia się na nowe stanowiska (np. w sztucznych monokulturach sosnowych).
Od 1983 r. objęty jest ścisłą ochroną gatunkową, a ponadto dodatkowo chroniony w większości parków narodowych na niżu oraz w 2 parkach górskich (Tatrzańskim i Karkonoskim) oraz w niektórych rezerwatach (np. Piaski Brzustowskie koło Ćmielowa, Las Klasztorny koło Leżajska).