Definicja

Dział systematyki roślin, za nim budynek dawnego obserwatorium ŚniadeckichOgrody botaniczne są obiektami gromadzącymi żywe okazy flory rodzimej i obcej o udokumentowanym pochodzeniu i w określony sposób uporządkowane (w formie tzw. kolekcji). Podlegają one prawnej ochronie z mocy ustawy o ochronie przyrody, która w art. 46.1 określa cel istnienia ogrodów botanicznych ("Gatunki roślin... zagrożonych wyginięciem w stanie naturalnym, utrzymywane w ogrodach.... botanicznych... podlegają ochronie w celu zachowania różnorodności biologicznej."). Wg art. 2a. 6 znowelizowanej ustawy ogród botaniczny jest to: "...wydzielony, odpowiednio wyposażony, zagospodarowany i urządzony teren, będący miejscem uprawy roślin różnych stref klimatycznych i środowisk życia lub roślin określonego rodzaju oraz związanej z tym działalności naukowo-badawczej, dydaktyczno-wychowawczej, popularyzatorskiej i rekreacyjnej, ". Pozostałe zagadnienia dotyczące ogrodów są zawarte w art. 46.1-8, art. 46.11 i art. 59.1.6 ustawy. Ustawa zawiera też zapisy dotyczące banków genów, definiując je w art. 2a. 1.

Staw w ArboretumOdmianą ogrodu botanicznego jest arboretum, albo ogród (park) dendrologiczny, gdzie hodowane są tylko gatunki drzewiaste i krzewiaste. Określenie to używane jest też do tej części ogrodu botanicznego, w której hodowane są gatunki drzewiaste.

Ogrody botaniczne i arboreta podlegają zwykle placówkom naukowym, np. uniwersytetom, rzadziej innym instytucjom, z zasady posiadają jednak formalny nadzór naukowy.

Cele i zadania oraz kryteria tworzenia

Główne cele istnienia ogrodów określa definicja ustawowa, lecz wymaga ona uszczegółowienia i uzupełnienia w rozbiciu na kilka grup zagadnień: Robinia akacjowa

Nie wszystkie ogrody tworzono od razu jako botaniczne, w przypadku dawnych ogrodów był to często proces adaptacji istniejącego ogrodu ozdobnego (parku) przez któregoś z kolejnych właścicieli, przez wzbogacenie gatunkowe flory i pogrupowanie roślin zgodnie z obowiązującymi zasadami. Taki rodowód mają np. ogrody dendrologiczne w Gołuchowie i Kórniku.

Zarys dziejów

Ogrody botaniczne we współczesnym rozumieniu, czyli gromadzące kolekcje roślin z różnych regionów świata dla celów badawczych i dydaktycznych zaczęto tworzyć w czasach renesansu, jednak istnieją dane, że już w starożytnym Egipcie (ok. 1450 p.n.e.) istniał odpowiednik takiego ogrodu, gdzie hodowano, zapewne dla celów użytkowych, liczne, obce florze Egiptu rośliny. Ogród botaniczny istniał też w IV w. p.n.e. w starożytnych Atenach gdzie założył go Arystoteles, a po jego śmierci zajmował się nim Teofrast z Eresos, prowadząc badania roślin, co jest uważane za początek naukowej botaniki. W Aleksandrii, w III w. p.n.e. Grecy założyli ogród botaniczny, gdzie zgromadzili gatunki roślin z całego, znanego sobie świata. Także pierwsze ogrody dendrologiczne są przypisywane Grekom. (Łukasiewicz 1987).

Otoczenie zamku KórnikW czasach nowożytnych protoplastami ogrodów botanicznych były przyklasztorne ogródki zielarskie, a więc o wyraźnym celu użytkowym. Za pierwsze nowożytne ogrody botaniczne uważa się ogrody w Salerno (zał. w 1309 r.) i w Wenecji (zał. w 1333 r.), natomiast wyraźny rozwój nastąpił w XVI w., dzięki wyprawom odkrywczym, które sprowadzały do Europy liczne sadzonki i nasiona gatunków egzotycznych. Rozwijały się kolekcje roślinne i rosły powierzchnie samych ogrodów, które zaczęły odgrywać podstawową rolę jako warsztat naukowy biologów, walnie przyczyniając się do rozwoju tych nauk. Rozwijały się też same ogrody, w których zaczęto wyodrębniać kolekcje roślinne oparte o zasady systematyki. W miarę rozwoju wiedzy w ogrodowych kolekcjach wyodrębniano kolejne działy, takie jak grupy ekologiczne, naturalne zbiorowiska roślinne, rośliny chronione, z czasem powstały też szklarnie, a problem użyteczności gospodarczej prowadzonych hodowli nabierał znaczenia. Początkowo ogrody były tworzone przez botaników, którzy organizując kolekcje roślinne nie przywiązywali wagi do estetyki i funkcjonalności ogrodów, dopiero w XIX w., kiedy zaczęła rosnąć ich funkcja społeczna, do ich organizowania włączono planistów i z czasem ogrody stały się tym, czym są obecnie - urzekająco pięknymi dziełami ogrodniczymi, pełniącymi ważne funkcje naukowe. Masowy rozwój ogrodów nastąpił w XX w., a z racji wzrostu ich powierzchni oraz roli społecznej, zmieniały się też sposoby eksponowania roślin. Poszczególne gatunki wysadzane są w dużych skupieniach, odtwarzane są układy zbliżone do naturalnych, w czym pomaga mała architektura, sztuczne skałki, zbiorniki wodne, etc. Nie tracąc nic ze swojego naukowego i dydaktycznego charakteru ogrody botaniczne stały się wiałymi parkami wypoczynkowymi, o wybitnych walorach krajobrazowych.

Współpraca międzynarodowa ogrodów botanicznych jest tak stara jak same ogrody, a w 1954 r. założone zostało Międzynarodowego Stowarzyszenia Ogrodów Botanicznych (International Association of Botanic Gardens). W Polsce koordynacją działalności Ogrodów zajmuje się utw. w 1973 r. Komisja Ogrodów Botanicznych i Arboretów przy Komitecie Botaniki PAN. Przy Polskim towarzystwie Botanicznym od tegoż roku działa Sekcja Ogrodów Botanicznych i Arboretów, której organem jest "Biuletyn Ogrodów Botanicznych, Muzeów i Zbiorów", ukazujący się od 1991 r. jako samodzielne pismo (rocznik), wcześniej, tj. od 1953 r., był działem innych pism naukowych wydawanych przez P.T.B.: "Acta Societatis Botanicorum Poloniae", a następnie "Wiadomości Botanicznych".

Od 1997 r. istnieje też Polskie Towarzystwo Ogrodów Botanicznych z siedzibą przy Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Członkiem może zostać osoba zajmująca się zawodowo lub prywatnie kolekcjami roślinnymi.

Ciałem decydującym o działalności ogrodów botanicznych i arboretów jest Rada Ogrodów Botanicznych i Arboretów, złożona z dyrektorów wszystkich placówek zajmujących się gromadzeniem kolekcji roślinnych i mających naukowy charakter. Rada, która powstała ok. 30 lat temu jako komisja przy Komitecie Botaniki PAN, obecnie jest ciałem niezależym; wybiera ze swojego grona przewodniczącego i zajmuje się programowaniem działalności wszyskich placówek, ustalaniem priorytetów, koordynowaniem współpracy, badań naukowych, organizowaniem konferencji oraz inspirowaniem i wspieraniem działań na rzecz tworzenia nowych ogrodów botanicznych i arbotetów.

Ogrody botaniczne na ziemiach Polski pojawiły się stosunkowo wcześnie, jednak podobnie jak w reszcie Europy miały początkowo cel użytkowy; chodziło o hodowlę roślin dla celów leczniczych. W XVI w. istniał we Wrocławiu prywatny ogród botaniczny Wawrzyńca Scholtza lekarza i uczonego, a w XVII w. w Gdańsku powstał również prywatny ogród botanika gdańskiego Jakuba Breyna. W 1718 r. wybitny gdański botanik Jakub T. Klein zakłada tamże ogród botaniczny. Liczne gatunki egzotyczne znajdowały się w ogrodach królewskich w Warszawie oraz w niewielkim ogrodzie botanicznym w Golubiu, który założyła księżniczka Anna Wazówna. W 1776 r. powstaje ogród botaniczny w Grodnie, a w 1782 r. przy uniwersytecie w Wilnie. Ogrody te nie dotrwały do naszych czasów. Przetrwał jedynie, założony w 1783 r., ogród Uniwersytetu Krakowskiego, czyli dzisiejszy Ogród Botaniczny UJ. Niewiele młodsze są ogrody we Wrocławiu (1811) i w Warszawie (1818 r.). Młodsze są natomiast ogrody dendrologiczne, tworzone głównie z istniejących już wcześniej parków pałacowych lub dworskich.

Stan ilościowy

Na świecie istnieje bardzo duża liczba ogrodów botanicznych i arboretów, często znacznych obszarowo i o niezwykle bogatych ilościowo i jakościowo kolekcjach roślin. Najbardziej znanym jest Królewski Ogród Botaniczny Kew pod Londynem (132 ha), wśród innych znanych i dużych ogrodów europejskich należy wymienić ogród w Berlin-Dahlem (42 ha), w Göteborgu (150 ha) i w Moskwie (360 ha). Wielkie ogrody Azji to pekiński (500 ha) i ogród w Kalkucie (109 ha), w Australii - Perth (378 ha), w Afryce (Płd.) - Kirstenbosch (552,8 ha), w Ameryce Płd. - Sao Paulo (240 ha) (za: Łukasiewicz 1987). Duża liczba ogrodów botanicznych i arboretów znajduje się w Kanadzie i USA (np. katalog ogrodów botanicznych i arboretów na terenie miasta Nowy Jork wymienia 8 obiektów, bez uwzględnienia New York Botanical Garden, który zaliczony jest do Bronxu (http://www.botanique.com). wg danych z 1959 r. w całej Europie było ok. 300 ogrodów botanicznych (Majdecki 1978), jednak później tworzono kolejne obiekty i powiększano istniejące.

Staw w KórnikuW porównaniu z innymi państwami Polska posiada stosunkowo mało ogrodów botanicznych, zarówno w przeliczeniu na liczbę mieszkańców jak i na powierzchnię kraju. Małe są też powierzchnie poszczególnych obiektów. Łącznie posiadamy ok. 25 ogrodów botanicznych i arboretów, kilka jest w budowie lub rozbudowie (Olaczek 1998), jednak różna kwalifikacja poszczególnych obiektów utrudnia bilans ilościowy i powierzchniowy. Dopiero w ostatnich latach zaczęto tworzyć obiekty duże obszarowo (np. CZRB PAN w Powsinie), jednak wcześniejsze plany stworzenia większej sieci takich obiektów utknęły w miejscu z braku funduszy. Poniższe zestawienie podaje tylko ważniejsze obiekty.

Poniższa lista nie jest pełna, a ponadto należy dodać, że mimo trudności makroekonomicznych tworzone są nowe ogrody botaniczne, co wskazuje na nośność idei i rzeczywistość potrzeby istnienia takich placówek. Ostatnio, po wieloletnich staraniach, powstały ogrody w Mikołowie i w Cieszynie, trwają też zabiegi o utworzenie ogrodu botanicznego w Gdańsku.

Ważniejsze ogrody botaniczne i arboreta w Polsce mapa ogrodów botaniczne i arboretów w Polsce ważniejsze ogrody botaniczne i arboreta w Polsce

Zróżnicowanie

Pszonak pieniński w arboretum bolestraszyckimWiększość polskich ogrodów botanicznych gromadzi zróżnicowane kolekcje gatunków rodzimych i obcych należących do możliwie różnych grup systematycznych i regionów geograficznych, co wynika z pełnienia przez nie różnorodnych zadań. Arboretum w Kórniku - alejaJednak są też placówki wyspecjalizowane, takie jak Ogród Botaniczny IHAR w Bydgoszczy, zajmujący się w hodowlą i badaniem różnych gatunków traw, Ogród Botaniczny UMCS w Lublinie, gromadzący m.in. florę azjatycką, czy Górski Ogród Botaniczny IOP PAN im. Mariana Raciborskiego w Zakopanem, gromadzący florę Tatr i Podtatrza.
Zróżnicowane są też arboreta i np. obiekt w Kórniku zachowuje wciąż piękno parku, a obiekt w Rogowie jest typową placówką doświadczalną. Obiektem szczególnym jest LBG w Kostrzycy, przy którym jest arboretum i placówka badawcza, ale którego podstawowym zadaniem jest gromadzenie materiału genetycznego w formie wyselekcjonowanych nasion najwyższej jakości określonych gatunków i odmian drzew.

Szczególnie dynamicznie rozwijającą się placowką jest Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej PAN w Powsinie (Warszawa), który posiada bogatą i ciekawą ofertę edukacyjną, organizuje liczne konferencje krajowe i międzynarodowe, wydaje ogólnopolski biuletyn poświęcowy ogrodom botanicznym oraz wykorzystuje zbiory i działalność statutową Ogrodu jako główny czynnik szerzej zakrojonej działalności kulturalnej. Ogród posiada m.in. bank nasion z bardzo bogatą kolekcją odmian żyta oraz ok. 30 gatunkami rzadkimi i ginącymi. Do najciekawszych kolekcji roślinnych ogrodu należą: kolekcja starych odmian jabłoni, k. rododendronów, k. drzew iglastych, k. róż, k. bylin oraz rozbudowywane obecnie alpinarium. Ciekawą inicjatywą jest też dział prezentujący możliwości i rozwiązania w dziedzinie urządzania działek ogrodniczych dla osób niepełnosprawnych.

Zasady użytkowania

Ogród Botaniczny w Krakowie - pnie dębów wydobyte z koryta WisłyW zasadzie wszystkie ogrody botaniczne i arboreta realizują czynnie główne funkcje: hodowlaną, badawczą, udostępnianie do zwiedzania i inne formy popularyzacji, jednak zakresy tych działań są różne w różnych obiektach. Do realizacji tych zadań służy odpowiednia infrastruktura na którą składa się odpowiednio przygotowana gleba o właściwościach dostosowanych dla konkretnych grup roślin, mała architektura, skałki, zbiorniki wodne, ponadto szklarnie, pracownie badawcze, zaplecze gospodarczo-biurowe, a często też zaplecze wystawowe i umożliwiające prowadzenie wykładów i projekcję filmów.

Rośliny są zwykle pogrupowane w tradycyjne działy problemowe (kolekcje). Większość rośnie na otwartej przestrzeni, część - w szklarniach. Najbardziej typowe działy to: systematyki (rośliny rosną pogrupowane w rodzaje i rodziny), biologii roślin, roślin użytkowych (m.in. leczniczych), roślin ozdobnych, wodnych i błotnych oraz skalnych i górskich. Wymienione działy zwykle tworzą mniej lub bardziej regularne poletka poprzedzielane siecią alejek, a rośliny zaopatrzone są w tabliczki podające nazwę oraz miejsce pochodzenia. Arboretum Ogrodu Botanicznego w KrakowieGatunki egzotyczne trzymane są w szklarniach, w odpowiednich warunkach mikroklimatycznych, a drzewa i krzewy zwykle tworzą wyodrębnione arboretum. Tego typu podział prezentuje opis Ogrodu Botanicznegu UJ w Krakowie. Nowsze podejście do organizacji kolekcji to tworzenie układów geograficznych, prezentujących regionami florę różnych części świata oraz komponowanie w miarę kompletnych zbiorowisk roślinnych.

Zwiedzanie ogrodów odbywa się w wyznaczonych, stałych godzinach dnia, wg określonego regulaminu, a opłata za wstęp ma zwykle charakter symboliczny. Dla wygody zwiedzających wzdłuż alejek znajdują się liczne ławki jeszcze bardziej upodobniające ogród botaniczny do parku miejskiego.

Zagrożenia

Są nimi zjawiska naturalne i antropogeniczne. Naturalne, takie jak silne mrozy, gwałtowne wichury, powodzie i susze, powodują zniszczenie poszczególnych okazów lub kolekcji gatunków mających i tak obniżoną odporność wskutek życia w obcym środowisku. Niezwykle dramatyczne były skutki gwałtownej wichury, jaka nawiedziła w 1987 r. Królewski Ogród Botaniczny Kew pod Londynem. Zjawiska takie występują także w Polsce.

Zagrożenia antropogeniczne to skutki zanieczyszczenia powietrza, wody i gleb przed lokalne i odległe źródła przemysłowe i komunalne, ponadto obniżenie lustra wód podziemnych i bezpośrednia presja ludzka, głównie wandalizm.

Charakterystyki wybranych obiektów

Źródła informacji

Zobacz także

Opracowanie

inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Krakowie.

Przypisy

Przed nowelizacją prawa ochrony przyrody wprowadzoną ustawami z dn. 7.12.2000 r. i 27.07.2001 r. problematykę ogrodów botanicznych regulowały 2 ustawy: o ochronie przyrody, która określała je (art. 46) jako placówki przyczyniające się do "zachowania gatunków fauny i flory zagrożonych wyginięciem w stanie naturalnym" oraz o ochronie i kształtowaniu środowiska, zaliczająca ogrody botaniczne i arboreta do metod ochrony świata roślinnego i w (art. 36) uznająca je za obiekty chronione ze względu na pełnienie przez nie ważnej roli społecznej, dydaktycznej, wychowawczo-kulturalnej, naukowej i gospodarczej. Uzupełnieniem było Rozp. MAGTiOŚ z dn. 5.09.1980 r., które zawierało regulacje szczegółowe, w tym definicję:

''§ 1. 1. Przez "ogród botaniczny" rozumie się:

1. wydzielony teren o naturalnych w miarę możliwości warunkach fizjograficznych, hydrologicznych i glebowych, odpowiednio zagospodarowany i urządzony, który:

    a) stanowi miejsce uprawy roślin różnych stref klimatycznych i środowiska życia oraz związanej z tym działalności naukowo-badawczej. dydaktycznej i popularyzatorskiej,

    b) jest wyposażony w obiekty budowlane i urządzenia niezbędne do prowadzenia działalności określonej pod lit. a),

2. wydzielony teren tworzący ogród o charakterze specjalistycznym do uprawy określonych rodzajów roślin (drzew, roślin leczniczych, roślin rolniczych i innych) do celów naukowo-badawczych i dydaktycznych".

Zgodnie z art. 36.1a. uchylonej ustawy ooikś "Ochronie podlegają również tereny przewidziane w planach zagospodarowania przestrzennego pod rozbudowę istniejących lub budowę nowych ogrodów botanicznych i zoologicznych". (przepis ten zastąpiono art. 46.2 znowelizowanej ustawy o ochronie przyrody).