Puszcze i ich dzieje

W rozumieniu przyrodniczym jest to las ukształtowany w drodze doboru naturalnego i ewolucji wyłącznie przez przyrodę, bez udziału człowieka (Marszałek 1999). Określenie "puszcza" (łac. desertum) pochodzi od słowa "pustać", które w dawnych czasach oznaczało obszary bezludne, głównie nieprzebyte lasy i bory (Zaręba 1981). Osady ludzkie znajdowały się na ich peryferiach lub poza nimi. Niegdyś pokrywały one przeważającą część terenów Polski. Z czasem określenie "puszcza" stało się tożsame z wielkimi, zwartymi kompleksami leśnymi, głównie pierwotnymi, potem pojęcie ewoluowało do współczesnej wersji, oznaczającej duży obszar leśny, niekoniecznie całkowicie zalesiony, jednak raczej nie użytkowany rolniczo i wyraźnie odgraniczający się od otoczenia. Lasy terenów określanych dziś jako puszcze są już zwykle przekształcone przez gospodarkę człowieka, jednak w wielu wypadkach zachowały znaczne walory przyrodnicze oraz historyczne nazwy puszcz i to nie tylko te, które są nadal wielkimi obszarami leśnymi, ale również takie, które zostały silnie rozczłonkowane lub drastycznie okrojone. Czasem ewoluowały też nazwy i np. dawna, wielka Puszcza Rodomska nie istnieje, a jej ocalałe fragmenty to m.in. wciąż spore, ale odległe od siebie kompleksy leśne, też noszące nazwę puszcz: Puszcza Stromecka i Puszcza Kozienicka. Określenie puszcza nie jest pojęciem prawnym i dziś funkcjonuje jako określenie, a często także jako pisana z dużej litery nazwa geograficzna, czasem funkcjonującą zamiennie z nazwami "Lasy... " lub "Bory... " (np. Bory Tucholskie). Część puszcz ma charakter transgraniczny i tylko w części znajduje się na terenie Polski (np. P. Wkrzańska, P. Romincka, P. Białowieska, kompleksy określane łącznie jako P. Karpacka, i in.).

Z dawnego, puszczańskiego charakteru kraju pozostały w wielu, bezleśnych dziś miejscach, nazwy wskazujące, że niegdyś był tu wielki las (np. Puszcza Mariańska, która przetrwała głównie w nazwie miejscowości). Większość z dzisiejszych puszcz to lasy znacznie przekształcone przez gospodarkę człowieka z punktu widzenia składu gatunkowego drzewostanów, pocięte siecią dróg, uprawami rolnymi, zabudową, etc., jednak na mapie rozmieszczenia lasów w Polsce wciąż widnieje szereg wielkich i dużych kompleksów leśnych, będących resztkami dawnych puszcz i zachowujących ich nazwy. Nazwy poszczególnych puszcz najczęściej wywodziły się od miejscowości, w których mieściły się ich administracje (Mała Encykl. Leśna 1991).

Literatura wymienia znacznie ponad 60 współcześnie istniejących większych obszarów leśnych określanych jako puszcze (a. "Lasy...", "Bory..."), będących pozostałością dawnych, wielkich puszcz, choć często ich obecne rozmiary są - w porównaniu z dawnymi - nikłe. Wielka niegdyś Puszcza Niepołomicka, łącząca się niegdyś z ogromną wtedy Puszczą Sandomierską, jest dziś niewielkim kompleksem leśnym, złożonym z kilku leżących obok siebie obszarów, o łącznej powierzchni nieco przekraczającej 100 km². Nadal jest to jednak teren przyrodniczo cenny, od lat przewidywany jako park krajobrazowy, na którego terenie znajduje się 6 rezerwatów przyrody (m. in. Lipówka) oraz pomnikowe stanowisko brzozy niskiej.

Większość dawnych puszcz objęto w całości lub w części różnymi formami prawnej ochrony przyrody. Na ich terenach znajdują się parki narodowe (np. w części Puszczy Białowieskiej), liczne parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu oraz znaczna część polskich rezerwatów przyrody. W ostatnich latach właśnie na terenie najcenniejszych puszcz utworzono pierwszych 11 Leśnych Kompleksów Promocyjnych (w planach utworzenie kolejnych 7 LKP, głównie na terenach d. puszcz). Z terenami puszcz związanych jest też znaczna część obszarów węzłowych i korytarzy ekologicznych sieci ECONET-PL.

Dawne puszcze mają często bogatą, barwną i dramatyczną historię, poświęcono im wiałe dzieła literackie (np. opisy świętokrzyskiej Puszczy Jodłowej S. Żeromskiego), malarskie i muzyczne, są też atrakcyjnym terenem rekreacji i różnych form turystyki.

Ochrona puszcz w Polsce

Źródła informacji

• Mała Encyklopedia Leśna. 1991. Wyd. II zmienione. PWN, Warszawa.
• Zaręba R. 1981. Puszcze, bory i lasy Polski. PWRiL, Warszawa.
• Marszałek T. 1999. Nasze dziedzictwo leśne. Fundacja "Rozwój SGGW", Warszawa.

Opracowanie

inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Krakowie.