Pod nazwą Puszcza Białowieska rozumiemy jednostkę regionalną niższego rzędu, w skład której, obok właściwego kompleksu leśnego wchodzą odlesione doliny rzeczne, polany osadnicze, wsie, pola, łąki i szlaki komunikacyjne położone wewnątrz niego. Puszcza Białowieska w historycznych granicach, wraz z Puszczą Swisłocką i Ladzką, stanowi kompleks leśny i jedną jednostkę przyrodniczą w skrócie nazwaną: Puszcza Białowieska. Zajmuje ona obszar ok. 147.000 ha, z czego na polską część Puszczy przypada 60.000 ha, w tym obszar Białowieskiego Parku Narodowego wynosi 10.502 ha.

Wbrew utartym poglądom Puszcza Białowieska nie jest największym kompleksem leśnym na niżu. Większa od niej jest Puszcza Kurpiowska (1800 km²) i Bory Tucholskie (1300 km²). Gdy weźmiemy pod uwagę tylko polską część Puszczy większa od niej jest Puszcza Augustowska, Puszcza Nadnotecka, Puszcza Piska i Puszcza Świętokrzyska.

Niezwykłość Puszczy Białowieskiej tkwi nie tyle w wielkości zajmowanego obszaru, co w stanie zachowania szaty roślinnej, świata zwierzęcego, gleb, rzeźby terenu, stosunków wodnych i naturalnego krajobrazu, mimo, że od niepamiętnych czasów gospodarował w niej człowiek.

Puszcza Białowieska, mimo bogactwa gatunków zarówno w świecie zwierzęcym (ok. 10000 gatunków), jak i w świecie roślinnym (ok. 4800 gatunków) nie zawiera endemitów. W szacie roślinnej jak i w świecie zwierzęcym Puszczy zaznacza się przejściowość, wyrażająca się w nagromadzeniu we florze i roślinności oraz w faunie licznych elementów geograficznych tak wschodnich jak i zachodnich, a także południowych i północnych. Puszcza Białowieska leży przy północno-wschodniej granicy zasięgu dębu bezszypułkowego. Tu osiąga absolutny kres występowania bluszcz. Do Polski Północnowschodniej dochodzi z północnej Europy zasięg świerka, u którego południowo-zachodniej granicy leży Puszcza Białowieska. Spotykamy tu także relikty z epoki lodowcowej np. brzozę niską i zimoziół północny a wśród zbiorowisk roślinnych relikt z cieplejszego okresu klimatycznego: świetlistą dąbrowę.

W Puszczy Białowieskiej występuje 26 gatunków drzew; z iglastych: świerk, sosna i jodła zwyczajna na jednym stanowisku w Uroczysku Cisówka. Cis występował tutaj jeszcze w XX w., ale wyginął. Wśród licznych drzew liściastych występują dwa gatunki dębu: szypułkowy i bezszypułkowy; trzy gatunki brzóz: brodawkowata, omszona i karpacka; trzy gatunki wiązów: górski, polny i szypułkowy; trzy gatunki wierzb: biała, krucha i iwa oraz grab, lipa drobnolistna, klon zwyczajny, olsza czarna, osika, jesion, czeremcha, jarzębina, topola czarna.

Chociaż Puszcza Białowieska, wskutek wielowiekowej gospodarki człowieka, nie jest już lasem pierwotnym, jest ona jednak najbardziej zbliżona do naturalnego lasu niżowego, jaki panował niegdyś w Europie. Występuje tutaj 25 zbiorowisk leśnych naturalnych i 9 zbiorowisk nieleśnych, a półnaturalnych -51.

W ochronie Puszczy Białowieskiej są stosowane wszystkie najważniejsze formy ochrony przyrody, a więc: park narodowy, rezerwaty (ścisłe i podlegające częściowej ochronie), ostoje zwierząt, a także ochrona gatunkowa roślin i zwierząt. Głównym obiektem ochrony przyrody jest Białowieski Park Narodowy, w którym Rezerwat Ścisły podlega całkowitej ochronie (4.747 ha). Funkcję uzupełniającą spełnia sieć rezerwatów w Puszczy Białowieskiej, (22 rezerwaty).

W 1994 roku powołano Leśny Kompleks Promocyjny (LKP) "Puszcza Białowieska", którego głównym zadaniem jest prowadzenie gospodarki leśnej w taki sposób, by zapewnić zachowanie jego różnorodności i przywrócenie naturalnego puszczańskiego charakteru tym partiom lasu, które uległy zniekształceniu. Ta forma gospodarowania ma służyć praktyce leśnictwa w regionie i w kraju. Obszar LKP "Puszcza Białowieska" został podzielony na dwie strefy. Strefa pierwsza, około 14.000 ha, jest położona w sąsiedztwie Białowieskiego Parku Narodowego, w której czyni się próby odtworzenia naturalnej struktury i składu drzewostanu. Strefa druga obejmuje pozostałe lasy i ma służyć wielostronnej gospodarce leśnej. Ośrodek Edukacji Leśnej, umieszczony w przedwojennej siedzibie Nadleśnictwa "Jagiellońskie", opracował szereg ścieżek dydaktycznych a także przygotował do potrzeb turystycznych kolejkę leśną Hajnówka-Topiło.

Za pomniki przyrody uznaje się w Puszczy drzewa o dużych rozmiarach, np. dęby o średnicy ponad 120 cm, podczas gdy gdzie indziej - 100 cm. Najokazalszy pomnik przyrody w Puszczy to "Car Dąb" (wysokość drzewa 41 m, średnica 204 cm, obwód 640 cm). Obecnie jako pomniki przyrody uznanych jest - poza obszarem rezerwatu ścisłego Białowieskiego PN - ponad 1100 drzew.

Obok pomnikowych drzew w Puszczy również podlegają ochronie takie obiekty jak głazy narzutowe. Jeśli ich obwód przekracza 6 m są zaliczane do pomników przyrody. Są to przeważnie bloki granitowe o bardzo różnych kształtach np. kształt budynku o szczytowym dachu. Jeden z głazów w rejonie wsi Krzyże oznacza geometryczny środek Puszczy Białowieskiej, obok którego przebiegają szlaki turystyczne.

Wyjątkowość Puszczy tkwi w tym, że właśnie tutaj zachowały się nizinne lasy naturalnego pochodzenia o cechach lasu pierwotnego, prawdziwie puszczańskiego. Wraz z nim zachował się największy ssak europejskiego kontynentu - żubr, który jest symbolem Puszczy i zwierzęciem herbowym Białowieskiego Parku Narodowego. Z Puszczą Białowieską łączą się łowy królewskie, ale także dzieje ochrony przyrody. To właśnie w tej Puszczy powstał pierwszy polski park narodowy. Tutaj także polscy uczeni przywrócili puszczy wolne stada żubrów.

Park jest dobrze przygotowany do zadań edukacyjnych oraz zwiedzania. Są liczne znakowane trasy przebiegające przez najpiękniejsze puszczańskie lasy i rzeki. W Białowieży zorganizowano Muzeum Przyrodniczo-Leśne, Ośrodek Edukacji Przyrodniczej oraz Ośrodek Edukacji Leśnej, które dysponują dobrze przeszkolonymi przewodnikami, oprowadzającymi po trasach nieoznakowanych i niedostępnych dla indywidualnego zwiedzania.

W sieci ECONET-PL park znajduje się na terenie obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym nr 29M, w sieci CORINE jest to ostoja przyrody nr 195 (Puszcza Białowieska). Według klasyfikacji obszarów chronionych IUCN park posiada kategorię II. Jest Międzynarodowym Rezerwatem Biosfery oraz zabytkiem z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO, od 1992 r. jako obiekt międzynarodowy - polsko-białoruski, ponadto posiada Dyplom Europy przyznany przez Radę Europy i jest członkiem Federacji EUROPARC.

Więcej informacji w opisie szczegółowym >>>