Definicja i kryteria tworzenia

Tatrzański PN - Dolina Pięciu Stawów Polskich ze ŚwistówkiPark narodowy jest formą ochrony międzynarodową oraz polską, w obu przypadkach o najdłuższej tradycji prawnej. Ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. zalicza park narodowy (Pn) do szczególnych form ochrony przyrody (nowelizacja z 2000 r. usunęła wyróżnik "szczególnych"), współtworzących krajowy system obszarów chronionych (art. 13.2) precyzując jego cechy i zadania w art. 14. Jest to "...obszar chroniony, wyróżniający się szczególnymi wartościami naukowymi, przyrodniczymi, społecznymi, kulturowymi i wychowawczymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega całość przyrody oraz swoiste cechy krajobrazu" (art. 14.1), gdzie "wszelkie działania (...) przyporządkowane są ochronie przyrody i mają pierwszeństwo przed wszystkimi innymi działaniami" (art. 14.2) i gdzie "nadrzędnym celem (...) jest poznanie, zachowanie całości systemów przyrodniczych danego terenu, wraz z warunkami ich funkcjonowania, oraz odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody" (art. 14.3).

Powyższa, rozbudowana definicja z ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. jest efektem prawie 60-letniej ewolucji, jak się okazuje - wciąż nie zakończonej. Ta charakterystyka prawna jest też w miarę zgodna z aktualnie obowiązującą definicją międzynarodową, której ewolucja była jeszcze dłuższa. Istnieją również dodatkowe, pozaustawowe kryteria powoływania parków narodowych, nie będące z ustawą sprzeczne i do najważniejszych należy kryterium reprezentatywności dla krajowej przyrody.

Rozlewiska w Parku Narodowym ''Ujście Warty''Każdy park narodowy tworzony jest w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, publikowanego w Dzienniku Ustaw RP, a wszelkie zmiany wymagają wydania nowego rozporządzenia i publikacji w Dzienniku Ustaw. Rozporządzenie zawiera: datę wydania, podstawę prawną, nazwę parku, jego powierzchnię oraz szczegółowy przebieg granic obszaru zwartego oraz granic ewentualnych enklaw położonych poza nim, wykaz terenów Skarbu Państwa wyłączonych z jurysdykcji Parku, a ponadto informacje o rodzajach stosowanej ochrony i powierzchni oraz granicach otuliny, a na końcu - datę wejścia aktu w życie, a w przypadku nowelizacji - odwołanie poprzedniego rozporządzenia. Rozporządzenie zawiera też spis zakazów i ograniczeń wybranych z listy w art. 23a ustawy (rozporządzenia wydane przed nowelizacją odwołją się do art. 37) oraz określa sytuacje, w których te ograniczenia nie obowiązują.

Wokół parku obligatoryjnie tworzona jest otulina mająca chronić obszar od zagrożeń zewnętrznych (art 14.4-5). Ustawa określa też zasady udostępniania (art. 14.6) i tworzenia parku (art. 14.7-10), kwestie dotyczące zmian użytkowania gruntów w obrębie parku, sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego terenów w których skład wchodzi park i jego otulina oraz zwolnień z podatków terenów parku (art. 14.11-13). Ustawa zabezpiecza finansowanie działalności parku (art. 15) z budżetu Państwa.

Ustawa zawiera też inne, szczegółowe zapisy dotyczące funkcjonowania parków narodowych. Określa kompetencje dyrektora, który zarządza parkiem (art. 16) oraz realizuje na jego terenie kompetencje wojewody w dziedzinie ochrony przyrody (art. 9) mając jako wsparcie merytoryczne Radę Parku (art. 16. 4). Realizacją zadań parku zajmuje się Służba Parku o specjalnym statusie (art. 17 i 20), której wydzielona jednostka, Straż Parku, zajmuje się ochroną parku przed wszelkimi naruszeniami prawa, w tym także prawa ochrony przyrody (art. 18-19). Nadzór nad parkami narodowymi sprawuje minister właściwy ds. środowiska, za pośrednictwem Krajowego Zarządu Parków Narodowych (art. 21).

Nowelizacja ustawy o ochronie przyrody dokonana w 2000 r. wprowadziła szereg nowości: możliwość likwidacji parku lub zmniejszenia jego obszaru (art. 14.7a-b), konieczność uzyskania zgody samorządu lokalnego na utworzenie parku lub zmianę jego obszaru, ponadto zmieniła charakter organu doradczego dyrektora - do niedawna Rady Naukowej, złożonej głównie z przedstawicieli nauki, na Radę Parku (art. 16.4-4a), w której przedstawiciele nauki są tylko jedną z 5 grup zawodowych i społecznych. Nowelizacja wprowadziła też w parkach narodowych formalny, trzeci rodzaj ochrony - o. krajobrazową.

W ramach podpisanych przez Polską konwencji i porozumień międzynarodowych park narodowy może uzyskać status międzynarodowy (art. 33.1), np. rezerwatu biosfery lub obszaru RAMSAR, albo chronionego obszaru przygranicznego, może też zostać wpisany na Listę światowego dziedzictwa kultury i natury UNESCO.

Rys historyczny

Dzieje parków narodowych świecie

Park Narodowy Yellowstone (USA) na pocz. lat 20. XX w.Nazwa "park narodowy" jest dosłownym tłumaczeniem ang. określenia "national park". Pierwszym obiektem dla którego użyto jej użyto był Yellowstone National Park utworzony decyzją Kongresu Stanów Zjednoczonych Ameryki z dn. 1 marca 1872 r. "dla pożytku i radości narodu" ("the benefit and enjoyment of the people."), w unikalnie pięknej krainie na pograniczu stanów Wyoming, Idaho i Montana, o pow. 2.2 mln akrów (8877 km2). Dekret podpisał prezydent U. Grant. Park Narodowy Yosemite (USA)Objęty wcześniej ochroną w Kaliforni (1864 r.) rejon doliny Yosemite dopiero od 1890 r. stał się parkiem narodowym. Powstanie P. N. Yellowstone pociągnąło za sobą tworzenie kolejnych parków w USA (Yosemite, Sequoia - 1890, Mt Rainier - 1899) oraz pierwsze inicjatywy w innych krajach: Meksyku (Desierto de Los Leones -1876), Kanadzie (Banff - 1887), Australii (PN k. Sydney - 1879), a nawet Nowej Zelandii (Tongarino - 1894). Do 1900 r. państwa te posiadały już po kilka parków narodowych. Zainteresowanie tą ideą pojawia się też w Polsce.

W Ameryce Płd. pierwszy park utworzono w Argentynie (Nahuel Huapi - 1903) na obszarze darowanym państwu na ten cel przez wybitnego społecznika dr F. Moreno. Także w USA powstawały obiekty dzięki darowiznom prywatnym (np. J. Muir National Monument i Acadia NP). Pierwsze europejskie parki narodowe powstały w Szwecji (8 PN - 1909)Park Narodowy Sjofallet (Szwecja), utw. w 1909 r. i Szwajcarii (Engadin - 1914), a w Afryce - w Kongu Belgijskim (PN Alberta - 1925). W Japonii parki narodowe zaczęto tworzyć po 1931 r.

Wymieniono tu tylko obiekty formalnie uznane za parki narodowe; część z nich już wcześniej chroniono na innych zasadach (np. utw. dopiero w 1926 r. PN Krugera w Afryce był chroniony jako rezerwat od 1898 r.). (Leńkowa 1978). Na pocz. lat 20-tych USA posiadały już 19 parków narodowych, a Kanada 18 (Sokołowski 1923).

Początkowo parki narodowe tworzono w oparciu o nieprecyzyjną formułą "wzoru amerykańskiego" z Yellowstone. Dopiero w XX w. państwa zaczęły na własną rękę tworzyć prawo ochrony przyrody i przepisy ujednolicające kryteria tworzenia form ochrony prawnej, w tym parków narodowych. W Kanadzie takie przepisy powstały w 1911 r., w USA - w 1916 r. (utworzono specjalny urząd - National Park Service), w Japonii - w 1931 r., a w Polsce - w 1934 r.

W prawie międzynarodowym pojęcie parku narodowego, jego zadań i kryteriów tworzenia pojawia się po raz pierwszy w "Konwencji Londyńskiej" z 1933 r., a potem w "Konwencji Panamerykańskiej" (Waszyngton 1940). Pierwsza dotyczy Afryki, druga obu Ameryk, ale przyjęte w nich rozwiązania miały znaczenie ogólne. W 1948 r. powstaje IUCN, której jednym z zadań staje się uporządkowanie zasad tworzenia obszarów chronionych i prowadzenie ich światowego rejestru (powołano w tym celu specjalną komisję). Problem ten omawiano m. in. na I-ej Światowej Konferencji Parków Narodowych w Seattle (1962), jednak wypracowane stanowisko sprowadzało się do uznania wysokiej złożoności celów, jakim służyć mają parki narodowe, które od tzw. rezerwatów równoważnych różni niedostępność dla zwiedzania (Szczęsny 1982).

Widok z Tatr Zachodnich na KrywańWykonując polecenie XVII Sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych (1962 r.) IUCN opracowała pierwszą światową Listę parków narodowych i rezerwatów równoważnych. Listę tę odtąd co 5 lat aktualizowano i publikowano jako dokument oficjalny ONZ. Najnowsza lista, dostępna również w Internecie (http://www.unep-wcmc.org), zawiera dane z 1997 r. Następna powstanie w 2002 r.

Pierwszą ogólnie uznaną definicją parku narodowego wypracowano podczas obrad X Zgromadzenia Ogólnego IUCN z New Delhi (listopad 1969), którego Rezolucja nr 1, zaleca rządom państw przyjęcia nazwy park narodowy oraz jego definicji. Rezolucję nr 2 skierowano do ONZ by zatwierdziła nowy wykaz Parków Narodowych i Rezerwatów Przyrody ONZ (Gawłowska 1970).

Dalszego sprecyzowania definicji parku narodowego dokonało w 1972 r. XI Zgromadzenie Ogólne IUCN w Banff (Ptaszycka 1998), a w tymże roku II Światowa Konferencja Parków Narodowych, odbywająca się w Yellowstone z okazji 100-lecia utworzenia pierwszego parku, zaproponowała specjalną klasyfikację Tatrzański PN - granitowe ściany w rejonie Zawraturezerwatów przyrody złożoną z 30 kategorii. (CEDIP-1990). Jest to okres Raportu U'Thanta oraz Konferencji Sztokholmskiej, które po raz pierwszy pokazały zagrożenia Planety, a więc i przyrody w sposób globalny i kompleksowy.

Niektóre parki narodowe zostają zakwalifikowane jako rezerwaty biosfery UNESCO, inne - na listę światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego UNESCO, bądź uzyskują status obszarów konwencji Ramsarskiej. W IUCN powstaje też kolejna, tym razem bardziej wszechstronna i rozbudowana klasyfikacja obszarów chronionych.

Postępująca degradacja środowiska, gwałtowny wzrost populacji ludzkiej oraz kurczenie się na całym świecie terenów niezagospodarowanych, przy równoczesnym rozrywaniu połączeń między ekosystemami, spowodowały konieczność dalszego rozwoju form ochrony i rozciągnięcia ich na mniej naturalne tereny oraz ekosystemy, a także na inne środowiska (zwł. wodne). Zmienia się też podejście do roli parków narodowych, co widać z dokumentów III Światowego Kongresu Parków Narodowych (Bali 1982). Na IV Światowym Wydmy w Słowińskim PNKongresie Parków Narodowych (Caracas, Wenezuela, 1992 r.) doszło do dalszego uszczegółowienia kryteriów jakie powinien spełniać park narodowy z listy IUCN-ONZ oraz inne rodzaje obszarów chronionych. Tą nową klasyfikację ostatecznie wprowadziło jako obowiązującą XIX Zgromadzenie Ogólne IUCN (Buenos Aires -1994). Wg niej parki narodowe powinny spełniać warunki kategorii II, jednak nie zawsze krajowa klasyfikacja określająca obiekt jako park narodowy znajduje uznanie IUCN.

Koncepcje traktowania obszarów chronionych jako współzależnej sieci powstały jeszcze w latach 60-tych, w tym i w Polsce (ESOCh), ale do pocz. lat 90-tych parki narodowe cechowało tradycyjne podejście do ochrony (konserwatorska ochrona ograniczona do własnego terytorium). Kolejne sesje Zgromadzenia Ogólnego IUCN oraz Komisji Parków Narodowych i Obszarów Chronionych IUCN (od 1996 r. Światowej Karkonoski PN - Mały Staw i Schronisko Samotnia, w dali ŚnieżkaKomisji Obszarów Chronionych - WCPA) coraz bardziej precyzowały kryteria jakim powinny odpowiadać parki narodowe oraz rozbudowywały kategoryzację obszarów chronionych, a równocześnie "otwierały" parki na świat zewnętrzny. Dopiero jednak Kongres w Caracas wprowadził istotne zmiany w podjęciu do roli obszarów chronionych jako elementów światowego systemu zachowania bioróżnorodności, wskazując także konieczność wypracowania zasad aktywnego współdziałania z lokalnymi społecznościami systemami gospodarczymi i polityką. Wyrazem tego stały się dokumenty: "Deklaracja z Caracas '92", program "Parki dla Życia", przyjęty ostatecznie przez XIX Zgromadzenie Ogólne IUCN w Buenos Aires (1994) "Plan działania" (również z Buenos Aires), a także dokumenty z Rio de Janeiro oraz kolejnych konferencji i sympozjów IUCN (np. w Albany, Australia - 1997). Te tendencje zapewne utrwali V Światowy Kongres Parków Narodowych (2002 r.).

W światowym systemie ochrony przyrody parki narodowe zajmują nadal centralne miejsce, jednak postrzeganie ich jako szczególnie dużych i silnych centrów bioróżnorodności każe widzieć w nich również główne elementy panglobalnej, spójnej sieci obszarów chronionych, którą tworzyć będą obiekty o różnej randze, a więc i o różnych reżimach ochronnych, jednak powiązane ze sobą w sposób umożliwiający przemieszczanie się genów i gatunków. Systemu, który w wielu miejscach trzeba restytuować, by owa komunikacja biologiczna była możliwa.

Pak Narodowy Kalabrii - Sila GrandePark Narodowy Kalabrii - AspromontePark Narodowy Słowackiego Raju

Ważnym dla funkcjonowania tego systemu jest uzyskanie akceptacji i pomocy rządów oraz wielkiego biznesu, a lokalnie - efektywny dialog ze społecznościami lokalnymi, żyjącymi na styku obszarów chronionych lub na ich terenie, gdyż bez powodzenia w tej dziedzinie może dojść do rozmycia się wielkiej idei, a w efekcie do zniszczenia biologicznego życia na Ziemi, a w każdym razie gatunków wyższych, w tym człowieka.

Parki narodowe w Polsce

Tatrzański PN - Morskie OkoWieść o powstaniu nowej formy ochrony przyrody, jaką był park narodowy zapewne trafiła do Polski szybko i najwyraźniej ideę tę od razu zrozumiano właściwie, gdyż już w 1888 r. pojawiła się pierwsza koncepcja stworzenia w Polsce (w Tatrach) obszaru chronionego "na wzór Parku Narodowego Yellowstone". Najwyraźniej jednak obcość słowa "park" skłaniała do szukania bardziej swojskiego odpowiednika i choć wspomniany artykuł zawiera określenia: "park, czyli ogród narodowy" oraz "park", a określenie "park narodowy" pojawia się tam również, to jednak autor za bardziej odpowiedni uważa termin "pomnik" (Tatry Polskie... 1888). Ale pomysł nie pojawił się w próżni, gdyż postulat ratowania lasów tatrzańskich pojawił się już w 1884 r., a utworzone TOTP w 1887 r. miało zbierać pieniądze na wykup Tatr z rąk prywatnych. Ostatecznie dużą część Tatr wykupił w 1889 r. hr. W. Zamoyski z przeznaczeniem na przyszły park (Paryski 1973).

Konkretną propozycją utworzenia odpowiedników parków narodowych zawierało przemówienie posła barona Juljana Brunickiego w Sejmie Krajowym we Lwowie w dn. 15.11.1910 r., który stwierdził, że należy utworzyć "dwie większe rezerwacye w górach naszych". Fakt, że mówił też o mniejszych i średnich "rezerwacyach" wskazuje, że chodziło mu o parki narodowe, zapewne w Tatrach i Czarnohorze. Żubry w Puszczy Białowieskiej (1914 r.)Także J. G. Pawlikowski w 1920 r. używa jeszcze pojęcia "wielki rezerwat" (Pawlikowski 1920) w odróżnieniu od małych rezerwatów, które oznaczały to samo, co obecnie. W. Szafer w tymże roku pisze o Puszczy Białowieskiej jako o miejscu, gdzie należy utworzyć "park natury" (Szafer 1920). Można sądzić, iż nie chciano wtedy wprowadzać dezorientującego nadmiaru pojęć zupełnie nowych, a jeśli już, to nawiązujące do pojęć znanych. Zapewne było sporo wątpliwości nim termin dosłownie przetłumaczony z jęz. angielskiego, przyjął się ostatecznie. Jednak w 1923 r. prof. S. Sokołowski prezentując projekt ochrony Tatr używa już jednoznacznie terminu "park narodowy" (Sokołowski 1923). Równocześnie od 1920 r. funkcjonowała komisja do spraw ochrony Tatr, która z czasem stała się formalnym ciałem PROP ds. utworzenia tam parku narodowego.

Zalecenie utworzenia pogranicznych parków narodowych w Tatrach, Pieninach i na Babiej Górze zawiera tzw. "Protokół Krakowski" (a. "p. jaworzyński") z 1924 r., oraz ustalenia dokonane między PAU i Czeską Akademią Nauk w 1925 r.

Formalną podstawę dla tworzenia parków narodowych w Polsce stworzyła Ustawa o ochronie przyrody z 1934 r., jednak pierwsze parki powstały już wcześniej, a ich tworzenie poprzedziły działania nieformalne. W 1921 r. powstaje w Puszczy Białowieskiej jednostka specjalna powołana przez Naczelną Dyrekcję Lasów Państwowych o nazwie "Nadleśnictwo Rezerwat", co jest początkiem historii Białowieskiego Parku Narodowego. Utworzenie w 1921 r. w Pieninach prywatnego rezerwatu "Zamek Czorsztyn" uważa się za początek tworzenia Pienińskiego Parku Narodowego. Oba obiekty powołano formalnie w 1932 r. mocą Rozporządzeń Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych (MP nr 123 poz. 156 i MP nr 183 poz. 219, jako tzw. jednostki administracyjne szczególne jednak część autorów nie uważa tego za formalny akt utworzenia Pieniński PN - widok z Sokolicy na zach. część Przełomu Pienińskiego i grzbiet Małych Pieninparku narodowego, a Ustawa o ochronie przyrody z 1934 r. nie zaktualizowała tych rozporządzeń, ale być może nie było wtedy takiej praktyki. Także trzeci z przedwojennych parków (Tatrzański) nie został utworzony w oparciu o ustawę, lecz mocą Zarz. MRiRR z dn. 26.06.1939 r. (MP nr 154, poz. 365) jako jednostka administracyjna szczególna pod nazwą "Park Przyrody w Tatrach" i - na razie - na części planowanych obszarów. Wykorzystanie delegacji ustawy nie było możliwe wobec braku wymaganej przez tę ustawę opinii Państwowej Rady Ochrony Przyrody - wtedy zdymisjonowanej.

Przed wybuchem II wojny światowej istniały więc faktycznie 3 parki narodowe, choć literatura podaje więcej. Był to efekt zabiegów propagandowych PROP i jej członków oraz szeregu działań nieformalnych, mających doprowadzić do powstania kolejnych parków narodowych: Wielkopolskiego, Świętokrzyskiego, Babiogórskiego, Czarnohorskiego i Poleskiego. Np. dwujęzyczna broszura PROP "Parki narodowe w Polsce" (W. Szafer 1929) wymienia parki: w Tatrach, w Pieninach, w Białowieży i na Czarnohorze oraz projektowane lub w trakcie realizacji: na Babiej Górze i w Górach Świętokrzyskich. W fundamentalnym, przed II wojną św., opracowaniu "Skarby Przyrody" W. Szafer pisze już o 6 parkach.

Po II wojnie światowej powołano wszystkie "przedwojenne" parki jako obiekty nowe, na mocy nowych rozporządzeń, ale de facto było to usankcjonowanie poprzedniego stanu prawnego, choć w szerszych granicach. Jako pierwszy utworzono Białowieski PN (1947), jeszcze w oparciu o ustawę z 1934 r., następne - w oparciu o ustawy z 1949 r. i z 1991 r.

Świętokrzyski PN - gołoborze po płn. stronie Łysej GóryParki do lat końca lat 80-tych podlegały administracji leśnej i były zarządzane w podobny sposób jak lasy. Widać to z "Instrukcji o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody" wydanej w 1962 r. przez Zarząd Ochrony Przyrody MLiPD. Potrzeba zmian, sygnalizowane na fali odnowy w 1980 r., zaowocowała pierwszym efektem w 1985 r., kiedy to na mocy porozumienia między ministrami Rolnictwa, Leśnictwa i Gosp. Żywnościowej oraz Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych część kompetencji związanych z parkami została przekazana resortowi ochrony środowiska. Był to dziwoląg formalno-prawny, któremu ostateczny koniec położyło przejęcie zarządzania leśnictwem przez ministra ochrony środowiska w 1989 r. Rok wcześniej natomiast powstał Krajowy Zarząd Parków Narodowych - jednostka koordynująca i nadzorcza nad parkami, której formalny byt zapewniła w art. 21 nowa ustawa o ochronie przyrody z 1991 r., co ostatecznie uporządkowało sprawy organizacyjne.

Wielkopolski PN - mgły nad Jez. GóreckimUstawa wprowadziła też w art. 14.9 pojęcie obowiązkowego opracowywania planu ochrony parku, do czego wydano w 1994 r. nową, obszerną instrukcję. Ponadto nałożyła na ustawodawcę obowiązek nowelizacji rozporządzeń RM o parkach narodowych oraz utworzenia otulin, zobowiązała też też w art. 14.10 do przekazania w zarząd parków wszystkich, położonych w ich granicach, nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa. Jednak ten porządkujący sytuację zapis nie został zrealizowany. U kresu stulecia Polska posiadała 22 parki narodowe, co stanowiło 0,98% powierzchni kraju oraz uzasadnione plany utworzenia kilku następnych obiektów.

Lata 90-te okazały się drugą po latach 50-tych dekadą z punktu widzenia intensywności tworzenia i powiększania parków narodowych , jednak zaczęły się też ujawniać narastające od lat konflikty, których kolejne władze nie umiały lub nie chciały rozwiązywać.

Stan ilościowy

Parki narodowe na świecie

Rozwój ilościowy i powierzchniowy parków w dziejach

Do 1900 r. powstało w obu Amerykach i Australii kilkanaście parków narodowych. Spis MBOP z 1931 r. podaje już (Szafer 1932) 105 obiektów, z tego w Europie - 35, Azji - 14, Afryce - 3, Ameryce Płn. - 36 (z Hawajami), Ameryce Płd. - 2, Australii z Tasmanią - 7 i Nowej Zelandii - 8. Kryteria ich tworzenia były niejednorodne - np. powierzchnia wahała się od 26 ha (Rumskulla - Szwecja) do 2.201.500 ha (PN Krugera - Transwal w Afryce). Nie są to dane kompletne, gdyż nie podają np. Meksyku, posiadającego już kilka parków, a liczne rezerwaty japońskie, mimo spełniania norm nie miały statusu PN (Szafer 1932).

Park Narodowy Yellowstone"Lista parków narodowych i obszarów chronionych ONZ z 1985" podaje 1050 obiektów kat. II. (Okołów - PNiRP 2/1988). Ostatnie lata cechuje szczególnie wysoka dynamika wzrostu liczby i powierzchni obszarów chronionych, także kat. II . Zmiany w systemie klasyfikacji obszarów chronionych przyjęte w 1992 r. spowodowały proces weryfikacji dotychczasowych list i przesunięcia wielu obszarów do innych kategorii. Równocześnie wiele obszarów sklasyfikowanych przez IUCN jako kategoria II nie ma lokalnej nazwy "park narodowy", co czyni wszystkie porównania liczby parków narodowych mało precyzyjnymi.

Ważniejsze parki narodowe świata

Według danych WCMC (Analysis...) w 1997 r. na świecie istniało 2233 obszary kat. II, czyli odpowiadających kryteriom parku narodowego. Łączna powierzchnia tych obszarów wynosiła 3.994,440 km2. Stanowi to El Capitan w Parku Narodowym Yosemite17,51% liczby wszystkich obszarów klasyfikowanych jako kat. I-VI oraz 30,25% ich powierzchni. Jest to 0,78% powierzchni łącznej Ziemi. Średnia powierzchnia obszaru kat. II wynosiła 1.788 km2. Wynika to z wielkości parków afrykańskich i amerykańskich i zdecydowanie przekracza powierzchnię przeciętną.

Największym parkiem narodowym świata jest utw. w 1974 r. duński, ale nie zaliczany do Europy, Park Narodowy Grenlandii (97.200.000 ha), Park Narodowy Krugera (1926) w RPA ma 1.962.362 ha, kanadyjski Wood Buffalo (1922) - 4.480.200, a - również kanadyjskie, zaliczone też do kat. II, Polar Bear (2,408,700 ha) i Mitlenatch Island Provincial Park (155 ha) władze tego państwa określają jako "Provincial Park".

Kanada wykazująca 34 parki narodowe posiada 1046 obszarów kat. II (Green, Paine 1997), z tego wiele o powierzchniach niewiele przekraczających 1000 ha w przypadku lądu, a 100 ha w przypadku wysp. Najbardziej popularny afrykański park narodowy - Serengeti (Tanzania) liczy 1.476.300 ha. Największy park narodowy Agrentyny to Nahuel Huapi o pow. 294.970 ha. Australijski Kakadu o pow. 1.910.656 ha, mimo posiadania kat. II IUCN nosi nazwę Commonwealth National Park, parkiem narodowym jest natomiast Gregory NP o pow. 1.288.173 ha, a ogromny (1.349.251 ha) Park Narodowy Lake Eyre to wg IUCN kat. Ia, czyli ścisły rezerwat przyrody. Rosyjski park narodowy Yugyd Va ma 1.891.701 ha, znany nepalski Sagarmatha NP - 114.800 ha i jest 3-Park Narodowy Abruzzówkrotnie mniejszy od największego parku Nepalu - Shey-Phoksundo NP. Największy włoski park narodowy - Pollino IUCN zaliczyła do kat. V, podobnie jak drugi co do wielkości park narodowy Francji - Cevennes. Największy fiński park narodowy to Lemmenjoki (286,000 ha), największy norweski - Hardangervidda (342,200 ha), największy szwedzki - Padjelanta (198,400 ha). Austriacki park narodowy Hohe Tauern (178,773 ha) zaliczono do V kat., podobnie niemieckie Schleswig-Holsteinisches Wattenmeer (285,000 ha) i Unteres Odertal (9,500 ha). Ten ostatni, tworzy kompleks transgraniczny z polskim Parkiem Krajobrazowym Dolnej Odry. Kategorię V posiada też Wigierski Park Narodowy i Ojcowski (wg 1997 UN List).

Dodatkowe reżimy ochronne

Ponadto 60 parków narodowych posiadało dodatkowo samodzielny status Rezerwatu Biosfery UNESCO (liczba ta nie uwzględnia obszarów większych, w których skład wchodzą parki narodowe - np. w Polsce MRB "Karpaty Wschodnie"), 18 parków znajdowało się na liście cennych terenów wodno-błotnych chronionych konwencją Ramsarską, a 65 miało status zabytków Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego. Ponadto 171 obszarów kat. II, w większości używających nazwy "park narodowy" funkcjonuje jako obiekty transgraniczne. (zob.: Polska).

Parki narodowe w Europie

Rozwój ilościowy i powierzchniowy

Park Narodowy AbruzzówPierwsze europejskie parki narodowe powstały w Szwecji (1909) i powołano ich wtedy 8, po nich utworzono Szwajcarski Park Narodowy w Engadynie (1914). W 1931 r. było już 35 obiektów (Austria - 1, Czechosłowacja - 1, Francja - 1, Finlandia - 11, Hiszpania - 2, Niemcy - 1, Szwajcaria - 1, Szwecja - 14 i Włochy - 3). Szereg parków było też w stadium projektowym (m. in. kilka polskich i czechosłowacki park w TANAP - SłowacjaTatrach).

Łącznie w Europie (część Federacji Rosyjskiej do południka 600E i bez zach. części Kazachstanu) wg danych WCMC znajduje się 215 obszarów kat. II, co nie zawsze odpowiada używanemu nazewnictwu. Powierzchnia łączna tych obszarów (b. Rosji) wynosięa 86.522 km2, co daje (bez Svalbardu) przeciętną powierzchnię obiektu ok. 326,2 km2 (32.625 ha).

Park Narodowy Małej FatryNie posiadają obszarów kategorii II (IUCN-UN): Andorra, Belgia, Dania, Lichtenstein, Luksemburg, Malta, Monaco, Mołdawia, Szwajcaria i Wielka Brytania, mimo, iż np. Szwajcarski Park Narodowy należy do najstarszych w Europie, a Wlk. Brytania posiada 11 obiektów używających oficjalnie nazwy "park narodowy" (sklasyfikowanych przez IUCN jako kat. V). W Europie było w 1997 r. (IUCN) 261 obiektów używających nazwy park narodowy, z czego tylko 211 sklasyfikowanych w tej kategorii przez IUCN. Największą część powierzchni kraju zajmują parki narodowe w Republice Słowackiej.

Dodatkowe reżimy ochronne

Park Narodowy Słowackiego RajuPonadto 9 obszarów kat. II posiadało dodatkowo samodzielny status Rezerwatu Biosfery UNESCO (liczba ta nie uwzględnia obszarów większych, w których skład wchodzą parki narodowe - np. MRB "Wschodnie Karpaty" oraz Parku Narodowego Płn.-Wsch. Grenlandii, zaliczanego do Ameryki Płn.), 4 obiekty znajdowało się na liście obszarów wodno-błotnych chronionych konwencją Ramsarską a 5 miało status zabytków Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego. Ponadto 48 obszarów kat. II, w większości używających nazwy "park narodowy" funkcjonuje jako obiekty transgraniczne (w tym Polska - 6 PN).

Parki narodowe w Polsce

Rozwój ilościowy i powierzchniowy

Jakkolwiek idea tworzenia parków narodowych należy w Polsce do najstarszych w świecie, a nazwy "park narodowy" używano dla kilku obiektów już od 1930 r., formalne utworzenie pierwszego parku narodowego w oparciu o ustawą nastąpiło dopiero w 1947 r. Leśno-jeziorny krajobraz Drawieńskiego PNKolejne parki tworzono już w oparciu o ustawę z 1949 r., kiedy to sformalizowano stan wszystkich przedwojennych obiektów określanych jako parki narodowe. Największa dynamika tworzenie PN w Polsce wzrostu liczby parków miała miejsce w latach 50-tych (8) oraz - nieco mniejsza - w latach 90-tych, by w 1996 r. osiągnąć liczbę 22. W kolejnych latach miały miejsce tylko powiększenia obszarów parków istniejących i tworzenie wokół nich otulin, a ostatniego powiększenia dokonano w 1999 r. w Bieszczadzkim Parku Narodowym. W 2001 r. zupełnie nieoczekiwanie powołano kolejny park - Ujście Warty. Wg stanu na 31.12.2001 r. powierzchnia łączna polskich parków narodowych wynosiła 314.450 ha (dane KZPN), co stanowi 1,006% powierzchni kraju (bez otulin). powierzchnie PN i ich otulin PN i ich otuliny przyrost PN w Polsce po II wojnie św. powoływanie PN w Polsce

Program dalszego rozwoju parków narodowych zakłada zarówno tworzenie nowych obiektów, jak i powiększanie istniejących, ponadto w przypadku parków Tatrzańskiego i Słowińskiego czeka na realizacją ustawowy obowiązek wyznaczenia otuliny. PN Gór Stołowych - Szczelińce: Wielki i MałyPlanuje się utworzenie parków: Turnickiego (wsch. część Pogórza Karpackiego na terenie PK Gór Słonnych i części PK Pogórza Przemyskiego), Mazurskiego (część terenu Mazurskiego PK) i Jurajskiego (Jura Krakowsko-Wieluńska k. Częstochowy). Istniały też plany utworzenia PN Puszczy Bukowej k. Szczecina (teren obecnego Szczecińskiego PK), Suwalskiego PN (obecnie PK) i PN Torfowisk Orawskich (na płd.-zach. od Nowego Targu). Wbrew pozorom nie ma w tym przesady, gdyż, mimo dokonanych przez człowieka zniszczeń, walory i stan zachowania polskiej przyrody są wciąż bardzo wysokie, zwłaszcza w porównaniu z większością państw Europy Zach., z którymi mamy współtworzyć ekologiczne sieci ECONET i Natura 2000.

Dodatkowe reżimy ochronne

Prawie wszystkie polskie parki narodowe są klasyfikowane w kategorii II (parki narodowe) na liście ONZ i IUCN, a ze względu na szczególne walory przyrodnicze lub usytuowanie niektóre z nich posiadają sformalizowany międzynarodowy status: Rezerwatów Biosfery, Woliński PN - buczyna pomorskaTransgranicznych Obszarów Chronionych oraz obiektów objętych konwencjami: o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego lub o ochronie obszarów wodno-błotnych ("Konwencja Ramsar"). Parków nadmorskich dotyczy Konwencja Helsińska, zalecająca tworzenie brzeżno-morskich obszarów chronionych oraz ochronę pasa lądowego i morskiego wzdłuż linii brzegowej Bałtyku. Jak dotąd status taki posiada 1 park. Niektóre z polskich parków narodowych podlegają więcej niż jednej kategorii międzynarodowej. Część parków posiada też bilateralne umowy partnerskie z zagranicznymi parkami narodowymi.

Zasady ochrony i użytkowania

Rodzaje ochrony przyrody w parkach narodowych

Na terenie parku narodowego ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. przewidywała 2 rodzaje ochrony przyrody: ścisłą i częściową, których definicje nie uległy istotniejszym zmianom. Od 1988 r. pozaustawowo wprowadzono dodatkowo ochronę krajobrazową, która stała się formalnym zapisem w znowelizowanej w 2001 r. ustawie (art. 2a.5, 41.4 oraz 14.13, 23a.2.4, 23a.4), a której pełne wyjaśnienie wymaga sięgnięcia do art. 3. 50 ustawy Prawo ochrony środowiska z 2001 r. Pieniński PN - chryzantema Zawadzkiego na Sokolicy.Definicja tak rozumiana odbiega od zapisu z 1994 r. zawartego w poradniku dla opracowujących plany ochrony, gdzie zdefiniowano wszystkie 3 rodzaje ochrony:

"§ 7. Celem ochrony ścisłej jest wyłącznie ochrona przebiegu naturalnych procesów przyrodniczych. Ochrona ścisła polega na całkowitym zaniechaniu ingerencji człowieka.

§ 8. Ochrona częściowa oznacza możliwość ingerencji człowieka w zachodzące procesy przyrodnicze w celu utrzymania określonego stanu ekosystemu lub pokierowanie procesami przyrodniczymi w pożądanym kierunku.

§ 9. Ochrona krajobrazowa dopuszcza osadnictwo lub gospodarcze użytkowanie gruntów na obszarze chronionym, a jej celem jest utrzymanie regionalnych cech krajobrazu lub kształtowanie przyszłych krajobrazów o pożądanych właściwościach ekologicznych lub estetycznych". (Plany... 1994).
PN w Polsce - rodzaje ochrony w% pow.

Ewolucja rozwiązań ochronnych

Pierwsze przedwojenne akty utworzenia parków narodowych (1932) nie zawierały zapisów dot. celów i zasad ochrony przyrody, odwołując się do odrębnych przepisów, które miały powstać w przyszłości. Lakoniczne zapisy zawierała też ustawa o ochronie przyrody z 1934 r. (art. 9-10), jednak umożliwiły one umieszczenie w rozp. z 1939 r. o utworzeniu "Parku Przyrody w Tatrach" konkretnych sformułowań: "§ 1. 2. Zadaniem parku przyrody w Tatrach (...) jest utrzymanie tatrzańskiej flory i fauny oraz ochrona wszelkich innych tworów przyrody, których zachowanie leży w interesie publicznym ze względów naukowych, estetycznych, historycznych, pamiątkowych lub ze względu na swoiste cechy krajobrazu." Cele te miały być realizowane poprzez Białowieski PN - złomy i wykroty w lesie naturalnym w zbiorowisku grądowyminwentaryzację zasobów przyrody, własne badania naukowe, także w porozumieniu z zewnętrznymi placówkami, regulowanie wstępu do Parku oraz ograniczenie użytkowania leśnego. Zbliżona do art. 37 współczesnej ustawy jest też lista ograniczeń, natomiast brak rozróżnienia rodzajów ochrony przyrody, choć pojęcia te były już znane. W rozporządzeniu z 1947 r. dot. utworzenia (ponownie) Białowieskiego PN pojawia się pojęcie ochrony ścisłej, a w rozporz. z 1954 r. dotyczącym utworzenia Tatrzańskiego PN, wyróżnia się już ochroną ścisłą (rezerwaty ścisłe) i częściową (rezerwaty częściowe) oraz definiuje obie, jednak głównie z punktu widzenia zasad funkcjonowania lasu. § 3. 1. tegoż rozporządzenia podkreśla bezwzględny priorytet ochrony przyrody nad innymi działaniami na terenie Parku. Takie same sformułowania zawierają inne rozporządzenia z tego okresu o utworzeniu parków narodowych.

Przez wiele lat po II wojnie światowej na zasadach ochrony przyrody w parkach narodowych (podobnie jak w rezerwatach przyrody) ciążyło wyraźnie podejście leśne, z czasem unormowane przez obowiązującą od 1962 r. "Instrukcję..." ministerstwa leśnictwa, dotyczącą postępowania w parkach narodowych i opartą o zasady gospodarowania w lasach. Roztoczański PN - stawy "Echo" w ZwierzyńcuFakt istnienia w parkach narodowych innych ekosystemów oraz przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, a co za tym idzie - potrzeby określenia zasad ich ochrony - potraktowano marginalnie. Był to efekt wieloletniego podporządkowania parków administracji leśnej, co jednak miało też dobre strony, gdyż schowane w cieniu lasów gospodarczych parki narodowe były mniej poddane presji politycznej. Trwał też bez zmian podział terenów parków na strefy ochrony ścisłej i częściowej, co np. w przypadku Ojcowskiego PN nie odpowiadało rzeczywistości, gdyż w centrum parku znajdowała się miejscowość o niewątpliwie dużych walorach zabytkowych, jednak normalnie funkcjonująca i chcąca się dalej rozwijać poza margines dopuszczony przez rozporządzenie o utw. parku z 1956 r. Jednak wykraczające poza ochroną czynną zaakceptowanie w tym rozporządzeniu prowadzenia działalności gospodarczej, wynikającej z użytkowania terenów rolnych było zapowiedzią wprowadzenia w przyszłości ochrony krajobrazowej.

Ojcowski PN - ochrona czynna - odsłanianie roślinności kserotermicznejKonserwatywne podejście do zarządzania parkami narodowymi oraz ich swoista izolacja miała miejsce także na Zachodzie, a nowe prądy pojawiły się dopiero w latach 70-tych (Konf. w Yellowstone), co z czasem doprowadziło do zmian poglądów na sposób ochrony przyrody w parkach narodowych także w Polsce. Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. oraz głąboka nowelizacja ustawy o ochronie przyrody w 1991 r. dokonały stopniowej reorientacji w kierunku całościowego podejścia do przyrody i równorządnego traktowania wszystkich jej elementów. Ustawa rozbudowała obszernie definicję parku oraz zapisy towarzyszące (art.13-22), a w art. 14.9 wprowadziła obowiązek opracowywania dla parków planów ochrony. Problematykę planów ochrony znacznie rozszerzyła nowelizacja z lat 2000-2001 (art.13a-b).

Plany ochrony

Plan ochrony parku miał stać się podstawowym dokumentem parku, zatwierdzanym przez ministra, do którego ustaleń musiały był dostosowywane plany zagospodarowania przestrzennego gmin, na których terenie znajdował się dany park. W 1994 r. ukazał się dokument pn.: "Plany ochrony parków narodowych", zatwierdzony do tymczasowego użytku decyzją Ministra OŞZNiL nr 30 z dn. 20.12.1993 r. Zastąpił on zupełnie zdezaktualizowaną "Instrukcję..." z 1962 r., która koncentrowała się wyłącznie na problematyce leśnej i to postrzeganej gospodarczo. "Plany... " wprowadziły obowiązek ochrony i równorzędnego traktowania wszystkich elementów przyrody parku, z przyrodą nieożywioną włącznie oraz jego walorów kulturowych, dla których należy sporządzić odrębne inwentaryzacje i właściwe dla ich indywidualnej specyfiki plany ochrony. O rodzaju Pieniński PN - umiarkowanie sucha łąka pienińskazastosowanej ochrony i sposobach jej realizacji decydować musiał wybór celu nadrzędnego: czy chcemy chronić stan ekosystemu, czy zachodzące w nim procesy. Długo dominował pogląd drugi, w tym w poważnych, międzynarodowych gremiach (Okołów 1993). Doświadczenia wskazywały, że najlepsza jest elastyczność dostosowana do każdej sytuacji indywidualnie, a sztywne stanowiska o bezwzględnej i wszędzie wyższości ochrony ścisłej nie są właściwe, gdyż obok bezsprzecznie niezwykle cennego i ważnego Białowieskiego PN, gdzie powinno się chronić naturalne procesy w rezerwacie ścisłym, są też obiekty takie jak Pieniński PN, gdzie ogromna różnorodność gatunkowa półnaturalnych ekosystemów, np. łąkowych, jest efektem różnych form ekstensywnego użytkowania. Bez tej kontroli na owe łąki powróciłby las, co w tym wypadku byłoby sprzeczne z celem ochrony, który w tych częściach parku zakłada utrzymanie owych łąk.

Gorczański PN - Hala Długa od wsch.Opracowywanie planów ochrony było procesem długotrwałym, wymagającym zespołowej pracy wielu specjalistów i do dziś (2001) nie wszystkie parki posiadają ten dokument, bądący podstawą wszystkich działań w parku (zarówno ochrony jak i udostępniania). Każdy plan jest opracowaniem indywidualnym i unikatowym, podobnie jak nie ma dwóch identycznych parków. Plany dokonały istotnej zmiany w podejściu do działań ochronnych, nie bez znaczenia był też spory napływ młodej kadry do parków, wnoszącej nowe prądy i dobre przygotowanie ekologiczne oraz światowe tendencje w zakresie ochrony przyrody.

Znowelizowana ustawa poświęca planom ochrony 2 obszerne artykuły (art. 13a i 13b), precyzując ich cele, zasady opracowywania oraz pozycją prawną.

Współczesny park narodowy

Wielkopolski PN - obszar ochrony ścisłej "Trzcielińskie Bagno"Główne cele parku narodowego, określone niegdyś w New Delhi, pozostały aktualne, jednak w miarę upływu czasu ich pojemność znaczeniowa wzbogacała się o nowe treści. Równocześnie zmieniał się na niekorzyść stan przyrody w skali globalnej i lokalnej, co nie pozostawało bez wpływu na przyrodę parków, znajdującą się pod coraz wiąkszą presją zanieczyszczeń antropogenicznych oraz różnych ludzkich interesów. Z opóźnieniem te problemy docierały i do nas. Celem parków narodowych jest nadal przede wszystkim (art. 14.2) zachowywanie szczególnie wartościowych fragmentów rodzimej przyrody i odtwarzanie jej zniekszałconych ogniw, a dopiero w dalszej kolejności działalność badawcza i udostępnianie dla dydaktyki i zwiedzania.

Współczesny polski park narodowy mało przypomina obiekt z lat 50-tych, żyjący w izolacji od reszty świata, zagrożony głównie niesionymi przez wiatry zanieczyszczeniami przemysłowymi początków powojennej industrializacji. Współczesny park jest nie tylko obszarem przyrodniczym, ale i instytucją naukową oraz edukacyjną, coraz lepiej wyposażoną, utrzymującą kontakt z placówkami naukowymi i parkami narodowymi w kraju, a także na świecie. Większość polskich parków jest poddana potężnej presji turystyki i rekreacji oraz naciskom różnych grup interesów i jest bardziej zagrożona w swym bycie niż kiedykolwiek dotąd. W przeciwieństwie do innych form ochrony przyrody parki narodowe są jednolicie zarządzane, posiadają stosunkowo liczny i wysoko wykwalifikowany personel oraz jasno sprecyzowane zadania i ustawowe priorytety (plany ochrony).

Park Narodowy AbruzzówEuropejskie parki narodowe są zwykle mniejsze od parków innych kontynentów i są często zlokalizowane na terenach silnie zurbanizowanych. Dotyczy to również Polski, gdzie w wielu wypadkach występuje bezpośredni kontakt stref o najwyższych walorach przyrodniczych (gdzie, zgodnie z art. 14. 2-3 ustawy o ochronie przyrody, funkcje ochronne muszą być uwzględniane przed wszystkimi innymi funkcjami) z obszarami silnie zurbanizowanymi (miasto, a nawet zakłady przemysłowe), bez niezbędnych stref buforowych o stopniowo malejącym reżimie ochronnym. Istnienie takiego strefowania, sugerowanego też przez IUCN minimalizuje oddziaływanie strefy zurbanizowanej, w której priorytetem są potrzeby człowieka, przy czym bezpośrednie otoczenie parku (obligatoryjna ustawowo otulina) powinno chronić także antropogeniczne walory kulturowe.

Ochrona i badania

Określenie "narodowy" zasadnie sugeruje iż określany tak podmiot stanowi najwyższe dobro Narodu Polskiego (czy jakiegokolwiek innego) i jako takie powinno był zachowane w najlepszym stanie także dla przyszłych pokoleń i utrzymywane staraniem administracji Państwa oraz jego budżetu, a także podlegać opiece wszystkich obywateli, podobnie jak Muzeum Narodowe, czy Biblioteka Narodowa. Obenie w Polsce posiadamy 23 obiekty przyrodnicze o statusie "parków narodowych". Rozważana jest od lat możliwość uznania za parki narodowe kilku dalszych obszarów o unikatowej wartości przyrodniczej w skali kraju lub (i) świata; liczba takich miejsc jest wszakże ograniczona. O trafności polskich kwalifikacji świadczy fakt przyznania przez IUCN większości polskich parków narodowych międzynarodowej kategorii II (park narodowy), której np. nie posiada żaden z tzw. parków narodowych Wielkiej Brytanii.

Ojcowski PN - leśna powierzchnia doświadczalnaSystematyczne dokumentowanie stanu przyrody oraz badanie dynamiki i kierunku zachodzących tam procesów przyrodniczych, zarówno naturalnych, jak i antropogenicznych, należy do najważniejszych zadań parku narodowego. Szczególna wartość tych badań polega na możliwości prowadzenia ich w możliwie najbardziej naturalnych ekosystemach i warunkach. Badania powinny był prowadzone w oparciu o stabilny, wieloletni program z elementami monitoringu opartego o sieć stałych punktów pomiarowych i powierzchni badawczych. Wyniki badań powinny był gromadzone przez park, czemu między m. in. służą własne placówki badawcze, istniejące obecnie przy każdym niemal parku. Ich wyposażenie aparaturowe oraz możliwości są dość zróżnicowane, ale przeważnie poniżej wymagań, jakie narzuca współczesna ochrona przyrody. Pieniński PN - powierzchnia badawcza na jednej z łąkPrawie wszystkie parki posiadają biblioteki fachowe, które łącznie dysponują blisko 100 tys. woluminów (dane KZPN). 15 parków posiada muzea; niektóre posiadają także naukowe kolekcje przyrodnicze, a 6 parków wydaje naukowe czasopisma lub wydawnictwa seryjne (łącznie 7 tytułów ). Dorobek działalności naukowej wspomaga w istotny sposób działalność edukacyjną parków. W ostatnich latach na znaczeniu zyskuje współpraca między parkami krajowymi oraz zagranicznymi, wspomagana przez międzynarodowe organizacje zrzeszające parki narodowe, które m. in.organizują staże naukowe na zasadzie wymiany pracowników między parkami.

Edukacja

Współczesna działalność edukacyjna parków narodowych musi być skierowana zarówno do odwiedzających park, zróżnicowanych z punktu widzenia zasobu wiedzy przyrodniczej grup i osób indywidualnych, jak i do społeczności lokalnych, żyjących wokół parku, stałego dokształcania potrzebują także etatowi pracownicy parku.

Poleski PN - ścieżka przyrodnicza "Spławy"Parki narodowe zawsze służyły poznawaniu przyrody przez odwiedzających je, ale rola ta zyskała na znaczeniu szczególnie w ostatnich dziesięcioleciach, kiedy to wzrost tempa życia coraz bardziej odrywa człowieka od przyrody, co skutkuje nieznajomością jej potrzeb oraz ograniczeń, a w konsekwencji niewłaściwymi, niszczącymi przyrodę zachowaniami codziennymi oraz błędnymi dla przyrody decyzjami. Często wycieczka do parku narodowego jest jedynym lub jednym z niewielu Ojcowski PN - tablica informacyjna na ścieżce dydaktycznejkontaktów z prawdziwą przyrodą i ważne jest nie tylko właściwe zachowanie w samym parku, ale także wykorzystanie tego kontaktu dla przekazania wiedzy stanowięcej niezbędny składnik ogólnego wykształcenia każdego obywatela. Służyć temu ma zarówno odpowiednia informacja towarzysząca zwiedzającemu od samego wejścia na teren parku jak i odpowiednia organizacja zwiedzania uwzględniająca zarówno potrzeby turysty indywidualnego jak i grupy z przewodnikiem; nie mniej ważne są aktywne formy edukacji prowadzone przez park.

Informacja dostępna przy wejściach na teren parku powinna był jak najszersza i najprzystępniejsza, a same wejście wyraźnie zaakcentowane w terenie, np. w formie bramy utrzymanej w regionalnym stylu z tablicami informacyjnymi lub pawilonu, gdzie dostępne są materiały informacyjnePieniński PN - przy wszystkich wejściach na szlaki Parku znajdują się pawilony, punkt sprzedaży wydawnictw dostosowanych do różnych grup odbiorców oraz innych materiałów informacyjnych i pamiątkarskich, wystawa przyrodnicza lub innych eksponatów związanych z parkiem, a czasem także miejsce odpoczynku.
Przykładem takiej organizacji jest Pieniński PN gdzie przy wszystkich wejściach do parku zbudowano pawilony informacyjno-usługowe. Odpowiednia informacja powinna był dostępna także wewnątrz parku (tablice informacyjne, mapy, etc.), którego wszystkie dopuszczone do zwiedzania trasy powinny był starannie oznakowane.

Roztoczański PN - Ośrodek Edukacyjno-MuzealnyWiększość parków posiada już muzea przyrodnicze, gdzie znajdują się stałe ekspozycje. O możliwościach wykorzystania ekspozycji muzealnych frekwencja w muzeach PN liczba odwiedzających muzea PN świadczą wyniki Pienińskiego PN (ekspozycje odwiedza prawie 400 tys. osób, czyli ponad 55% zwiedzających park) oraz Poleskiego PN, gdzie z ekspozycjami zapoznaje się 93% odwiedzających, jednak łączna ich liczba była ponad 100-krotnie mniejsza niż w Pieninach. Wg danych KZPN w 1999 r. muzea parków Ojcowski PN - ekspozycja stała w Muzeum im. Władysława Szaferanarodowych zwiedziło łącznie 784,9 tys. osób (zaledwie 8,6% wszystkich odwiedzających parki).

Odrębną formą edukacji stanowią konkretne działania podejmowane przez sam park i jego służby, skierowane zarówno do przyjezdnych (np. grupy szkolne), którzy takiego kontaktu szukają, jak i do ludności miejscowej. Dla tych grup przygotowuje się specjalne programy edukacyjne, często wielozajęcPoleski PN - młodzież ze szkoły w Urszulinie wypuszcza w na wolność małe żółwie błotneiowe cykle, które prowadzą wyspecjalizowani w działalności edukacyjnej pracownicy parku, zarówno w terenie jak i w pomieszczeniach działających przy parkach Ośrodkach Edukacyjnych (wg stanu na 31.12.2000 r. było już 13 takich obiektów Baza edukacyjna w parkach narodowych).
W 2000 r. Bieszczadzki PN i Kampinoski PN zorganizowały po ponad 1000 różnych imprez dydaktycznych, a wszystkie parki wykazały zorganizowanie 3896 imprez edukacyjnych (o prawie 20% więcej niż rok wcześniej). Dla potrzeb edukacyjnych przygotowywane są Pieniński PN - tablica informacyjna podkreśla międzynarodowość Parkuspecjalne ścieżki dydaktyczne, które najczęściej prowadzone są po odpowiednio wybranych fragmentach zwykłych tras zwiedzania, jednak dodatkowe informacje w terenie (tablice i oznakowanie) oraz specjalne miniprzewodniki poszerzają możliwości poznawcze. Takie ścieżki można zwiedzać samemu, lub pod kierunkiem pracownika parku (lub pracownika Ośrodka Edukacyjnego), zwracającego uwagę na zjawiska rzadko dostrzegane przez zwiedzających, zarówno przyjezdnych z daleka, jak i mieszkających obok parku. Wg danych z 2000 r. funkcjonowało 68 ścieżek dydaktycznych w 19 parkach. Ta forma edukacji ma sporo cech ekoturystyki, którą parki preferują.

Wydawnictwo seryjne Wolińskiego PNJedna z pierwszych monografii parków narodowychW parkach, prócz licznych publikacji naukowych, wydawanych jest coraz więcej publikacji popularnych i popularno-naukowych o dobrym poziomie merytorycznym i bardzo starannej poligrafii, ukazuje się też kilka popularnonaukowych i popularnych czasopism. Pojawiają się też pierwsze materiały multimedialne - filmy video oraz płyty CD ROM.

"Parkowa" edukacja społeczności lokalnej dotyczyła dotąd przede wszystkim szkół. Ale najważniejszy dla parków zaczyna być problem edukowanie dorosłych, a zwłaszcza lokalnych liderów samorządowych i gospodarczych, gdyż od ich postawy bardzo często zależy w ogóle istnienie parków. Wśród tej grupy, poziom wiedzy o przyrodzie jest "Nasza Biebrza", wydawana przez dyrekcję Parku, jest adresowana głównie do młodzieżyniekiedy najniższy. Zrozumienie wpływu różnych sposobów i rozmiarów użytkowania terenów parków na stan ich przyrody, a w efekcie na ich atrakcyjność dla zwiedzających, zapoznanie się ze światowymi tendencjami w organizacji ochrony i udostąpniania obszarów chronionych, a także kierunkami rozwijania się specjalistycznej turystyki na Zachodzie, może mieć istotne znaczenie w podejmowaniu lokalnych decyzji oraz ustosunkowywaniu się do różnych nacisków społecznych. Nie jest to problem tylko polski, o czym świadczą dokumenty Kongresu z Caracas oraz zaproponowany tam Plan Działania.

Zwiedzanie

Ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. w art. 14. 6 stwierdza, że park narodowy jest udostępniany do zwiedzania, co nie jest równoznaczne z turystyką, rozumianą w Polsce bardzo szeroko (od rekreacji i licznych dziedzin sportu po specjalistyczne krajoznawstwo, dziś utożsamiane z ekoturystyką). Istota tego zapisu nie uległa zmianie po nowelizacji ustawy, natomiast w art. 14. 6a sprecyzowano zapisy dotyczące opłat za zwiedzanie i korzystanie z infrastruktury. Tatrzański PN - niewielkie schronisko na Hali Kondratowej swoją skalą i architekturą doskonale wpisuje się w krajobraz TatrCelem zwiedzania parku jest przede wszystkim poszerzanie wiedzy, a element regeneracji sił jest ważny, ale na dalszym planie. Dlatego preferencje form zwiedzania dotyczą tych dziedzin, które zawierają elementy poznawcze a inne formy są dopuszczalne tylko wtedy, jeśli nie szkodzą przyrodzie (art. 14.1). Definicja międzynarodowa dopuszcza wprawdzie turystykę i rekreację, ale z podobnym zastrzeżenie jak polska ustawa. Dlatego też wszelka infrastruktura powinna być na terenie parku zminimalizowana, by umożliwić zwiedzanie, ale nie stanowić dodatkowego obciążenia dla środowiska. Pieniński PN - "poczekalnia" pod Trzema Koronami - w sezonie czeka się tu parę godzin by wejść na galeryjkę szczytowąW rzeczywistości większość polskich parków narodowych, ze względu na swoje walory z punktu widzenia sportu i rekreacji, a także samej turystyki, jest zadeptywana przez tłumy znacznie przekraczające chłonność tych terenów natężenie ruchu turystycznego w polskich PN. Tendencja ta ma charakter rosnący ruch turystyczny w PN i wprowadzenie w części parków opłat za zwiedzanie, które miało był też formą reglamentacji liczby zwiedzających do poziomu bezpiecznego dla przyrody, okazało sięmało skuteczne. W ostatnich latach liczba odwiedzających parki znów zaczęła rosnąć. Również liczba urządzeń, określanych jako turystyczne, przekracza potrzeby prawdziwej turystyki . Wg stanu z dn. 31.12.1999 r. w 22 parkach narodowych było: 46 schronisk (z tego część o standardzie hotelowym), 21 domów wczasowych, 62 kempingi i pola biwakowe, Woliński PN - wybrzeże klifowe w rejonie Świdnej Kępy139 schronów przeciwdeszczowych, 4 stadiony, 9 kolejek linowych, 15 wyciągów narciarskich, 6 narciarskich tras wyczynowych, 61,3 km nartostrad, 2.504 km szlaków turystycznych (GUS 2000). Zestawienie nie podaje dróg jezdnych, parkingów, linii energetycznych, etc. infrastruktury, służącej w rzeczywistości rekreacji, nie turystyce. Spora część szlaków przechodzi przez teren rezerwatów ścisłych i nie są to trasy używane sporadycznie (np. w TPN cały teren powyżej piętra kosówki jest objęty ochroną ścisłą, a wiele tamtejszych szlaków należy do tak intensywnie użytkowanych, że często dochodzi na nich do "korków").

Pieniński PN - jesienny spływ Przełomem DunajcaŚrodowiska ochroniarskie i same parki narodowe popierają prawidłowo organizowaną turystykę ekologiczną, gdyż służy ona poznaniu, a operując małymi grupami jest generalnie mniej uciążliwa dla przyrody. Powinna być również atrakcyjniejsza ekonomicznie dla żyjących z turystyki miejscowości wokół parków, ponieważ angażując więcej osób do obsługi, zwiększa ich dochody i zatrudnienie. Jednak wciąż dominuje rekreacja i to ona dyktuje ilościowe rozmiary i sposób użytkowania terenów parków narodowych, zaś zapis ustawowy o priorytecie bezpieczeństwa przyrody jest coraz mniej respektowany.
gęstośc szlaków turystycznych w PN natężenie ruchu turystycznego

Zróżnicowanie

Bieszczadzki PN - Połoniny: Caryńska i WetlińskaPierwsze parki narodowe utworzono w Polsce w miejscach o przyrodzie unikalnej pod wzglądem wartości (osobliwości) i zachowania, z czasem uznano za celowe, zgodnie z międzynarodowymi tendencjami, stworzyć reprezentację wszystkich regionów fizyczno-geograficznych Polski i charakterystycznej dla nich przyrody, o ile tylko istniały w tych regionach obszary wybitnie cenne i o dobrze zachowanych, naturalnych ekosystemach. Położenie Polski w strefie ścierania się wpływów klimatu kontynentalnego, borealnego, atlantyckiego i śródziemnomorskiego oraz na styku kilku działów geobotanicznych, było czynnikiem dodatkowo różnicującym i wzbogacającym przyrodę oraz uzasadniającym tworzenie kolejnych parków.

Tak powstała sieć parków narodowych obejmująca jak dotąd 23 obiekty: 2 parki nadmorskie (Słowiński PN i Woliński PN), 4 parki pojezierzy (Wigierski PN, Drawieński PN, Wielkopolski PN i PN "Ujście Warty"), 4 parki nizinne (Białowieski PN, Biebrzański PN, Poleski PN i Kampinoski PN), 2 parki wyżynne (Roztoczański PN i Ojcowski PN), 3 parki gór starych (Świętokrzyski PN, PN Gór Stołowych i Karkonoski PN) oraz 6 parków gór młodych, albo karpackich (Bieszczadzki PN, Magurski PN, Pieniński PN, Gorczański PN, Tatrzański PN i Babiogórski PN), reprezentujących wszystkie, ważniejsze typy grup górskich PN wg głównych regionów geograficznych. Różnice między obiektami w obrębie poszczególnych grup są duże i widoczne nawet gołym okiem (np. między nadmorskimi: Wolińskim PN z klifowym brzegiem i wiałymi lasami bukowymi, a Słowińskim PN z ruchomymi wydmami). ruch turystyczny w PN zespoły roślinne i gatunki chronione

PN Borów Tucholskich - Jez. Gacno Wielkie z kwitnącą lobelią jeziornąRóżnorodność polskich parków narodowych wynika z pierwotnych warunków przyrodniczych i ich naturalnego zróżnicowania (geologia, rzeźba, klimat, warunki hydrologiczne i glebowe, kraina geobotaniczna, etc.), z unikalności ekosystemów, ze stopnia zachowania ich naturalności, z rozmiarów poszczególnych obiektów, etc. Pod względem wielkości wyróżnia się Biebrzański PN, pod względem zachowania naturalnych ekosystemów i ich unikalności - Białowieski PN, z punktu widzenia różnorodności przyrodniczej - Tatrzański PN.walory przyrodnicze PN zespoły roślinne i gatunki chronione walory przyrodnicze polskich PN waloryzacja przyrodnicza polskich PN

Słowiński PN - mierzeja Łebska (po lewej - jez. Łebsko, po prawej - morze)Przy naturalnej, wysokiej różnorodności biologicznej Polski parki narodowe wg stanu z 1992 r. (Denisiuk 1992) gromadziły większość zespołów roślinnych (317 z ok. 400 notowanych wówczas w Polsce), 155 gat. roślin objętych całkowitą ochroną udział chronionych gat. roślin, grzybów i porostów w PN w ogólnej liczbie gat. chron., oraz prawie wszystkie gatunki chronionej fauny. Zapewne dane z utworzonych po 1992 r. 5 kolejnych parków narodowych wzbogaciłyby przytoczone zestawienie. Niejedno odkrycie przyniosą też systematyczne badania i inwentaryzacje przyrody prowadzone w starszych parkach.

Zagrożenia

Parki narodowe są obiektami stosunkowo dużymi obszarowo, gdzie ze względu na najwyższą wartość przyrody, obowiązują ograniczenia działalności i wymogi dotyczące stanu środowiska wciąż, niestety, niezrozumiałe dla części społeczeństwa, co jest przyczyną różnych nieporozumień i konfliktów. Generalnie zagrożenia i czynniki degradujące dzieli się na 2 kategorie (Lubczyński 1988): wewnętrzne, czyli zależne od parku, które - przynajmniej teoretycznie - jest on w stanie ograniczać oraz zewnętrzne, czyli niezależne od parku, nawet jeśli zjawiska będące ich przyczyną, występują na terenie parku. Generalnie, parki narodowe są terenami, gdzie najsilniej daje znać o sobie sprzeczność interesów wszystkich zainteresowanych stron. Zmienia się też hierarchia zagrożeń.

PN Borów Tucholskich - odnowienia naturalne sosnyDo czynników wewnętrznych można dziś w pełni zaliczyć tylko sposób realizacji zadań ochrony, a tylko w małym stopniu sprawy stosunków własnościowych na terenie parku oraz turystyki, uważanych wcześniej (Lubczyński 1988) za wewnętrzne. Realizacja zadań ochronnych powinna był obecnie regulowana szczegółowymi zapisami w Planie ochrony. Wcześniej obowiązywały, nie zawsze zasadne, priorytety leśne, a i same kierunki gospodarowania w lasach parków nie były właściwie ukierunkowane. W parkach tworzonych na terenach, na których prowadzono wcześniej normalną gospodarkę leśną, znajdowały się w mniejszej lub większej części sztuczne drzewostany, wymagające wieloletniego przebudowywania unaturalniającego. Błędy ochrony miały m. in. wpływ na wzrost zagrożenia szkodnikami, choć czynnikiem dodatkowo osłabiającym ekosystemy były skażenia powietrza lokalne oraz dalekiego zasięgu, a także inne oddziaływania (np. obniżenie lustra wód podziemnych).

Ojcowski PN - w dolinie znajduja się pola i łąki użytkowane gospodarczoPoważny problem stanowiły i stanowią prywatne własności na terenach parku, tereny prywatne w PN udział terenów prywatnych w PN zwłaszcza w sytuacji, gdy są one rozrzucone w postaci małych skrawków na znacznym obszarze, a przepisy prawne zobowiązują do zapewnienia określonych służebności (np. swobodnego dojazdu). Są to tereny rolne, leśne, zabudowane, stawy rybackie, etc. Po 1990 r. tereny parków narodowych zaczęły być postrzegane jako miejsca rozwoju dochodowej rekreacji, więc szanse na zamiany lub wykup zmalały, zwłaszcza w sytuacji ciągłych trudności budżetu państwa i braku konsekwentnej polityki. Prócz własności prywatnych problemem są tereny państwowe w innej jurysdykcji niż park (np. PKP, obecnie sprywatyzowane) oraz drogi jezdne i in. obiekty, gdzie warunki użytkowania dyktuje inny gestor Tatrzański PN - szałasy na Polanie Chochołowskieji mogą był one sprzeczne z celami ochrony przyrody. Zakwalifikowanie tych wszystkich terenów jako objętych ochroną krajobrazową tworzy prawne ograniczenia w możliwościach wpływania na sposób użytkowania. Dodatkowo, pojawiły się silne naciski, by w nowelizacji ustawy o ochronie przyrody stworzyć prawną możliwość wyłączenia tych terenów z parków narodowych. Co gorsza niekiedy zarówno parki istniejące, jak i planowane, są - wbrew oczywistym faktom - postrzegane przez ludność miejscową jako swego rodzaju zagrożenie ich bytu.

Ojcowski PN - weekend w Ojcowie - samochody parkują nawet na szosie uniemożliwiając wszelki ruchŹle rozumiana turystyka staje się obecnie najpoważniejszym czynnikiem degradującym parki narodowe. Choć, teoretycznie, jej kształt zależy od dyrekcji parków (podobnie jak kształt udostępniania w ogóle), to jednak możliwości faktycznego wpływania parków na tę sferę systematycznie maleją, zwłaszcza w sytuacji zaangażowania się samorządów lokalnych, które w wiąkszości postrzegają parki jako teren swojej ekspansji gospodarczej oraz wobec poparcia ze strony polityków i administracji najwyższego szczebla (np. projekt Zimowej Olimpiady w 2006 r. w Tatrach). Parki w założeniu są przeznaczone dla turystyki poznawczej (albo: krajoznawczej), czyli mają równolegle uczyć przyrody i Tatrzański PN - do Morskiego Oka "tramwajem" konnym lub pieszo asfaltem, ale to nie jest turystykaregenerować siły organizmu, ale w praktyce zdominowane są przez tzw. rekreację, która ma charakter masowy i duże wymagania pod względem niszczącej przyrodę infrastruktury usługowej. Odrębną kwestią jest sport, mający silne związki z biznesem i jeszcze większe - w związku z tym - wymogi infrastrukturalne (np. ogromna skala planowanych urządzeń w TPN, związanych z Olimpiadą Zimową 2006).

Parki już dziś posiadają na swoim terenie Tatrzański PN - kolejka do wyciągu krzesełkowegoznaczną infrastrukturę sportowo-turystyczno-rekreacyjną , na której kształt mają niekiedy minimalny wpływ, nawet jeśli jej użytkowanie powoduje duże szkody w przyrodzie. Nierealne jest sprowadzenie liczby odwiedzających najbardziej popularne parki do rozmiarów bezpiecznych dla przyrody (chłonność przyrodnicza) , a działania informacyjne, ścieżki dydaktyczne i oferta specjalnych usług z zakresu tzw. turystyki ekologicznej może objąć stosunkowo niewielką liczbą odwiedzających. Paradoksem jest fakt, że z form Tatrzański PN - hotel górski na Kalatówkach z lat 30.tych nie korzystają często nawet wycieczki szkolne. Szkody powodowane przez całość oddziaływań zaliczonych do kategorii "turystyka" są łatwo dostrzegalne: zniszczenia i synantropizacja flory i fauny, silne zanieczyszczenie wód, zaśmiecenie, szybka destrukcja szlaków, nawet umocnionych oraz ich otoczenia, hałas i szeroko rozumiany wandalizm, etc. Wszelkie ograniczenia, np. okresowe wyłączania szlaków z powodu koniecznego remontu, czy próby ograniczeń Gorczański PN - nadmierny ruch turystyczny powoduje niszczenie szlakuliczby zwiedzających z powodu ochrony gatunkowej wywołują masowe i wrogie reakcje społeczeństwa. Traci na tym prawdziwa turystyka, gdyż nierealne staje się "przeżywanie piękna dzikiej przyrody", bądące jednym z jej głównych celów. Blisko tych zagadnień znajduje się kłusownictwo, obecne także w parkach narodowych, a szczególnie szkodliwe dla gatunków rzadkich i zagrożonych (np. kozica i świstak).

Do głównych zagrożeń zewnątrznych tradycyjnie zalicza się wszelkie emisje przemysłowe dalekiego zasięgu, które w ostatnich latach uległy, co prawda, znacznemu osłabieniu, ale ich groźba wciąż jest znacząca. Ich niszczące oddziaływanie na ekosystemy było niekiedy najważniejszym czynnikiem przekształcającym przyrodę parku np. w Karkonoskim PN, gdzie pod wpływem skażenia tlenkami siarki zniszczeniu uległa znaczna część lasów górnego regla. Podobne zjawiska obserwowano także w Tatrzańskim PN i Świętokrzyskim PN oraz w innych. Otoczenie Tatrzańskiego PN - degradujące krajobraz rozproszenie zabudowyWysoce uciążliwe są też lokalne emisje zanieczyszczeń z miejscowości bezpośrednio otaczających park; ich oddziaływanie sumuje się często z emisjami dalekimi (np. oddziaływanie aglomeracji zakopiańskiej na Tatry). Osłabienie drzewostanów w wyniku tych oddziaływań powoduje często spadek ich odporności, a w efekcie wzrost szkód wywołanych przez szkodniki owadzie pierwotne (brudnica mniszka, zasnuja wysokogórska) i wtórne (kornik drukarz i in.). Park nie ma najczęściej żadnego wpływu na rozwój miejscowości w swoim otoczeniu, choć ten rozwój zazwyczaj ma swoje źródło w atrakcyjności parku i czerpie z tego dochody.
Efektem rozwoju aglomeracji wokół parków jest zwykle wzrost rozmaitych zagrożeń antropogenicznych dla parku. Same miejscowości położone na terenach przylegających do parków, mają stałą tendencją rozbudowywania się w kierunku parku, a w wielu wypadkach wkraczają na jego teren. Otoczenie Białowieskiego PN - zbiornik w SiemianówceRozwój urbanizacji wokół parków coraz bardziej odcina je od innych nie zdegradowanych terenów przyrodniczych powodując równocześnie zanik łączących je korytarzy ekologicznych, i tak uniemożliwia ruch gatunków i genów stając się przyczyną degradacji przyrodniczej izolowanych obiektów. Drogi jezdne na terenie parków są źródłem spalin, a przykład Łysej Polany w Tatrzańskim PN (przejście graniczne), czy doliny Prądnika w Ojcowskim PN pokazuje powagą problemu . Użytkowanie rolnicze gruntów w parkach i w strefie ich zlewni wpływa na zanieczyszczenie cieków wodnych oraz przyspieszenie procesów eutrofizacyjnych w jeziorach (np. jez. Łebsko w Słowińskim PN). Na przyrodę parków mają też wpływ (choć nie od razu widoczny) wielkie inwestycje realizowane poza ich granicami, np. zbiorniki wodne w Czorsztynie k. Pienińskiego PN i w Siemianówce k. Białowieskiego PN.

Liczba problemów jest znacznie większa, jednak najpoważniejsze wiążą się obecnie z planami rozwojowymi samorządów terenowych, dla których park jest często podstawowym terenem planowanych inwestycji rekreacyjnych i innych tzw. zyskownych inwestycji. Obecna linia dialogu między parkiem a samorządem, przy kompetencjach jakie dała ustawa z 1998 r. oraz nowelizacja z 2000 r. sprowadza się do kolejnych ustępstw przynoszących de facto coraz większe szkody i przyrodzie i społeczeństwu (z lokalną społecznością włącznie). Gubiona jest w tym wszystkim świadomość odpowiedzialności państwa za dziedzictwo przyrodnicze. Nie jest rozumiany fakt, że w dziedzinie ochrony przyrody (i nie tylko) sprzeczność między interesami jednostki i samorządu lokalnego, a interesem państwa ma charakter naturalny i że rezygnacja z odpowiednich reżimów ochronnych jest niedopuszczalna, natomiast adekwatne formy pomocy i takież regulacje prawne (np. dotyczące rekompensat) - konieczne. Racji tego dowodzi fakt niewykonania ustawowego obowiązku (art. 14.10) przekazania w zarząd parków wszystkich położonych w ich granicach nieruchomości bądących własnością Skarbu Państwa.

Świętokrzyski PN - łąka pod szczytem Św. Krzyża, widoczna wieża stacji nadawczej TVW efekcie, parki są często postrzegane wrogo przez lokalne społeczności, co ułatwia tworzenie się ruchów "antyparkowych" i podejmowanie działań nie tylko na rzecz uzyskania konkretnych korzyści pozaustawowych, ale wręcz do prób likwidacji parków narodowych w ogóle, gdyż żadna ekologiczna oferta nie bądzie tak kusząca jak to, co może zaoferował krótkowzrocznie rozumiany biznes.

Tymczasem przyroda odbiera wszelkie negatywne oddziaływania łącznie, synergicznie, co szybko prowadzi do przekroczenia granicznych obciążeń i przekroczenia w wielu parkach odporności ekosystemów, ulegających w konsekwencji niekorzystnym przekształceniom lub wymieraniu. Na granicy Pienińskiego PN - protest organizacji ekolgicznych przeciw budowie zapory w Czorsztynie na pocz. lat 90.Pojawiający się czasem argument, że powstaje w ten sposób nowa jakość, której badanie daje również ważne doświadczenia nauce, jest nietrafny, gdyż celem parków jest przede wszystkim zachowanie przyrody naturalnej i przebiegu procesów naturalnych, typowych dla ekosystemów nie przekształconych.

Problemy parków narodowych są szczególnie dobitnym podsumowaniem skutków "rozwoju" współczesnej cywilizacji: globalnego niszczenia biosfery spowodowanego konsumpcyjno-roszczeniowym stosunkiem do życia.

Charakterystyki parków

Żródła informacji

Publikacje

Wydawnictwa ciągłe i czasopisma

Strony internetowe

Zobacz także

Przypisy

Definicje i kryteria tworzenia; zarządzanie i zadania PN

Definicje międzynarodowe

Historyczne

Od utworzenia Parku Narodowego Yellowstone do Kongresu w Caracas kryteria tworzenia i zadania parku narodowego nieustannie ewoluowały, poczynając od biernej ochrony własnego terytorium po globalną sieć ochrony bioróżnorodności.

Park Narodowy Yellowstone (sytuacja z pocz. XX w.)

"Cały ten olbrzymi obszar jest nietykalny; ustanowiono osobną i liczną straż dla dozoru i czuwania nad całością Parku, surowe przepisy dla zwiedzających zabraniają najmniejszych uszkodzeń, nawet zrywanie kwiatów nie jest dozwolone.

Koszta utrzymania służby, sprawującej nadzór nad całością i nietykalnością Parku, wynosiły w r. 1912, 2 miljony dolarów.

¨Łatwo zrozumieć, jaki nieopisany urok posiadać musi ten czarowny zakątek ziemi, w którym człowiek cywilizowany zetknął się może z przyrodą pierwotną, niezmienioną i niczem niesplamioną, jakie niewyczerpane źródło twórczości znajdzie tam malarz i poeta, jakie mnóstwo tematów nastręczy uczonemu badanie życia roślin i zwierząt w jego zasadniczych i pierwotnych objawach. Aby podkreślić patrjotyczne znaczenie tego obszaru, nadano mu nazwę "Parku Narodowego". Nazwa ta ma oznaczać, że Park nie jest własnością prywatną, ani państwową, lecz własnością n a r o d u. Określenie bowiem pewnego dobra jako dobra n a r o d o w e g o, uwydatnia wyraźnie jego idealną wartość przeznaczenie, w przeciwieństwie do określenia dobra jako s p o ł e c z n e g o, które zaznacza, że dany przedmiot posiada głównie wartość realną użytkową. (...)

W ten sposób i "Park narodowy" bądzie miał przeznaczenie wyłącznie intelektualne i zdala od niego odsuniętą być musi myśl o jakimkolwiek użytkowaniu lub eksploatacji dla celów korzyści lub interesu. (Sokołowski 1923)

Definicja parku narodowego z 1969 r. (New Delhi)

Parkiem narodowym jest odpowiednio rozległy obszar:

  1. który obejmuje jeden lub wiele ekosystemów wcale lub mało przekształconych przez eksploatację i działalność ludzką, gdzie gatunki roślinne i zwierzęce, układy geomorfologiczne i środowiska przedstawiają szczególną wartość z punku widzenia naukowego, wychowawczego i rekreacyjnego, oraz w którym występują krajobrazy naturalne o dużej wartości estetycznej;

  2. w którym najwyższa kompetentna władza kraju zastosowała środki dla powstrzymania lub eliminacji działalnośćci eksploatacyjnej możliwie na całej powierzchni, oraz zastosowała środki dla zapewnienia rzeczywistej ochrony istoty właściwości ekologicznych, geomorfologicznych i estetycznych, uzasadniających utworzenie parku narodowego;

  3. którego zwiedzanie jest dozwolone, jednakże pod określonymi warunkami, w celach rekreacyjnych, wychowawczych i kulturalnych. (Szczęsny 1982)

Definicja parku narodowego z 1972 r. (Konferencja w Banff)

  1. Prócz kryteriów ustalonych w New Delhi w 1969 r. park narodowy zakwalifikowany do wpisania na listą ONZ musi spełniać dodatkowe warunki:
  2. mieć powierzchnię nie mniejszą niż 1000 ha (mniejszą powierzchnię dopuszcza się w przypadku parku tworzonego na całej powierzchni pojedynczej wyspy);
  3. park tworzy się w oparciu o akt prawny wydany przez władze najwyższe kraju (rząd lub parlament);
  4. funkcjonowanie parku jest finansowane przez budżet państwa;
  5. park posiada stałe służby realizujące zadania obiektu, w tym straż.

Aktualna

Definicja parku narodowego z 1992 r. (Kongres w Caracas i Konferencja w Buenos Aires w 1994 r.) klasyfikuje go jako kategorią II (IUCN) - obszar chroniony zagospodarowany głównie dla ochrony ekosystemów i wypoczynku i nie odrzucając wcześniejszych ustaleń z New Delhi (1969) i Banff (1972) oraz klasyfikacji z 1978 r. dodaje obszerne wyjaśnienia zawierające: definicję, cele zagospodarowania, kryteria wyboru oraz wskazanie organu zarządzającego.

Definicja

Obszar naturalny lądu i /lub morza, utworzony w celu (a) ochrony ekologicznej integralności jednego lub wiąkszej ilości ekosystemów dla obecnego i przyszłych pokoleń (b) wyłączonego z użytkowania lub zamieszkania szkodliwych dla celów w jakim został desygnowany i (c) zapewnienia warunków dla duchowego, naukowego, edukacyjnego i rekreacyjnego oraz turystycznego wykorzystania pod warunkiem uwzglądnienia wymogów środowiskowych i kulturowych.

Cele zagospodarowania

Kryteria wyboru

Organ zarządzający

Własność i zarządzanie na ogół winny należeć do najwyższych autorytetów państwowych sprawujących nad nim jurysdykcję. Niemniej jednak, może był ona przekazana innym szczeblom rządowym, radzie lub lokalnej ludności, fundacji bądź innemu ciału powołanemu w legalny sposób, któremu obszar chroniony bądzie przekazany w celu długofalowej ochrony.

(tekst wg: Okołów 1995).

Definicje polskie

Historyczne

Plan utworzenia parku nar. w Tatrach (prof. Sokołowski - 1923):

Musi to był obszar duży i tu kwalifikują się tylko Puszcza Białowieska i Tatry, przy czym w pierwszym przypadku argumentem jest fakt, że jest to jedyna w Europie wiąksza puszcza pierwotna, prawie nietknięta ludzką ręką i będąca zabytkiem historii oraz mająca "niepospolitą wartość naukową". "... Tatry koniecznie stanowić powinny teren chroniony i zabezpieczony przed uprzemysłowieniem, a nawet przed zbyt daleko posuniętem uprzystępnianiem. Nie ma bowiem na ziemiach polskich drugiego takiego zakątka, w którym by łączność duchowa człowieka z przyrodą z równą siłą wystąpowała, jak w Tatrach. " (Sokołowski 1923). Bogactwo form morfologicznych na małym stosunkowo obszarze, unikalne gatunki, alpeizm w tak niskich górach, elementy etnograficzne (pasterstwo, architektura wsi i zwyczaje ludności). Są natchnieniem dla artystów, ale też miejscem dla turystyki wysokogórskiej ("najszlachetniejszy ze sportów"). Odegrały ważną rolą w rozwoju kultury polskiej, a cenną wartością jest też unikalna kultura regionu.

Definicja i zadania parku narodowego wg ustawy o ochronie przyrody z 1934 r.

art. 9 i 10 oraz w pewnym stopniu - art. 11

Definicja i zadania parku narodowego wg ustawy o ochronie przyrody z 1949 r.

art. 11.3, art. 14, art. 20

Aktualna

Definicja i zadania parku narodowego wg ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (stan prawa z 31. 12. 2001 r.)

art. 14-16, 21-22 (fragmenty)

Polska definicja jest więc zbieżna z określeniem kat. II (IUCN).

Organizacje oraz instytucje związane z parkami narodowymi

Międzynarodowe

zobacz: strony internetowe

Krajowe i polskie oddziały międzynarodowych

Najdłuższa tradycja prawna

Utworzenie w 1872 r. Yellowstone National Park było formalnym aktem prawnym, uchwalonym przez Kongres Stanów Zjednoczonych oraz podpisanym przez prezydenta Granta, a liczne publikacje cytują fragmenty uchwały. Jednak już wcześniej władze stanowe USA obejmowały ochroną różne obiekty i obszary, to samo czyniły inne państwa, w tym także Polska, gdzie parędziesiąt lat przed 1932 r. (rok wydania rozporządzeń o utworzenia parków narodowych w Pieninach i Białowieży) utworzono dość liczne "rezerwacje". Ochrona Puszczy Białowieskiej odpowiadająca zasadom przyjętym w parkach narodowych została wprowadzona od 1921 r., ale park narodowy na podstawie ustawy o ochronie przyrody utworzono dopiero w 1947 r.