Definicja

Wejście do ZOO w KrakowieOgrody zoologiczne są odpowiednio urządzonymi i zagospodarowanymi terenami, będącymi miejscem życia nieudomowionych (w rozumieniu: dzikich), zarówno gatunków rodzimych, jak i obcych w tym nie występujących w stanie naturalnym na terenie naszego kraju, o znanym (udokumentowanym) pochodzeniu (księgi rodowodowe, kartoteki zwierząt etc.). Ogrody zoologiczne skupiają się obecnie głównie na udziale poprzez programy hodowlane (ex situ) w ochronie gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie naturalnym (in situ). Zwierzęta tworzą w ogrodach tzw. kolekcje, eksponowane w zależności od biologii gatunków na wybiegach, w wolierach, akwariach, terrariach (akwaterrariach) i coraz rzadziej w klatkach!

Ogrody zoologiczne spełniają także ważną rolę społeczną, dydaktyczną, wychowawczo-kulturalną, naukowo-badawczą, popularyzatorską, rekreacyjną, a nawet gospodarczą.

Taki status i jednocześnie sytuację prawną ogrodów zoologicznych określały dwie ustawy: o ochronie przyrody (art. 46) oraz o ochronie i kształtowaniu środowiska (art. 36), których rozwinięcie zawiera rozp. MAGTiOŚ w sprawie zasad ochrony ogrodów botanicznych i zoologicznych (1980). Nowelizacja z grudnia 2000 r. przekazała wszystkie kwestie dot. ogrodów zoologicznych do ustawy o ochronie przyrody (art. 2a. 7) oraz znowelizowany art. 46).

Zgodnie z nimi ogrody zoologiczne podlegają ochronie niezależnie od sposobu powołania ich do życia i formy własności. Uzyskanie certyfikatu uzależnione jest jedynie od wypełnienia przez ogrody określonych wyżej funkcji. Staw na terenie Śląskiego Ogrodu Zoologicznego

W przeciwieństwie do ogrodów botanicznych, polskie ogrody zoologiczne nie podlegają placówkom naukowym, jak uniwersytety, akademie itp. Są placówkami samodzielnymi, tworzą także odrębną sekcję działającą w ramach Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Większość polskich ogrodów jest członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych i Akwariów EAZA (European Assosation of Zoos and Aquaria) i uczestniczy w europejskich programach hodowlanych gatunków zagrożonych EEP (European Endangered Species Programme).

Cele, zadania, kryteria tworzenia

Oprócz ustawowej definicji określającej cele istnienia ogrodów zoologicznych, szczegółowo formułuje je specjalny dokument - Światowa Strategia Ochroniarska Ogrodów Zoologicznych (The World ZOO Conservation Strategy. The Role of the Zoos and Aquaria of the World in Global Conservation) opracowany przez IUDZG - The World ZOO Organization and The Captive Breeding Specjalist Grup of IUCN/SSC.

Zgodnie z powyższymi dokumentami ogrody zoologiczne:

1. Biorą udział w tzw. aktywnej ochronie zwierząt, szczególnie gatunków zagrożonych w naturalnych środowiskach, przyczyniając się w ten sposób Żubrdo zachowania bioróżnorodności. Ostatni z dokumentów postuluje tu silniejsze powiązanie funkcjonowania ogrodów zoologicznych z losami przyrody poprzez tworzenie programów hodowlanych i współpracę z instytucjami, organizacjami, placówkami naukowymi monitorującymi stan fauny w środowisku naturalnym (tzw. zarządzanie populacjami). Działalność tego typu realizowana jest często poprzez reintrodukcje Puchacz(lub introdukcje), zasilanie lokalnych populacji itp. Przykładami z terenu Polski są reintrodukcje żubra, puchacza, bobra oraz rysia. W obydwu przypadkach bazowano na osobnikach pochodzących z hodowli w ogrodach zoologicznych m. in. Bydgoszczy, Katowic, Łodzi, Poznania, a w przypadku rysia - RyśHanoweru. Przykładem spoza terenu Polski jest Jersey Widlife Preservation Trust - ZOO na wyspie Jersey założone w 1963 roku przez Geralda Durrela. Ogród ten specjalizuje się głównie w zagrożonych gatunkach wyspowych. Podjęcie hodowli danego gatunku poprzedzane jest tu badaniami terenowymi (określenie stopnia zagrożenia, możliwości reintrodukcji, poznanie biologii gatunku). Dzięki staraniom tej placówki do dziś żyją, np. gołąb różowy oraz pustułka z wyspy Mauritius.

Według ostatnich dokumentów, organizacja regionalnych programów hodowlanych na świecie przedstawia się następująco:

2. Prowadzą działalność naukowo badawczą dotyczącą badań populacyjnych i behawioralnych, technik sztucznej reprodukcji (z wykorzystaniem niskich temperatur), jak np.: sztuczna inseminacja, zapłodnienie in vitro, wewnątrzgatunkowe transplantacje zarodków, międzygatunkowe transplantacje zarodków, np. z rzadkiego gatunku bongo do antylopy eland czy z zebry do konia domowego. Tego typu techniki są szczególnie przydatne w przypadku gatunków bardzo rzadkich, reprezentowanych przez nieliczne już osobniki.

3. Prowadzą działalność dydaktyczną, wychowawczo-kulturalną i popularyzatorską, przeznaczoną dla wszystkich grup społecznych oraz młodzieży w różnych przedziałach wiekowych. Są to zarówno zajęcia dydaktyczne ze studentami (także udostępnianie materiałów magistrantom, doktorantom itp.), jak i lekcje biologii dla uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i średnich bądź prowadzenie kół biologicznych czy prelekcji dla najmłodszych. Skalna Kotlina Dinozaurów, odnowiona w 2000 rDla tych ostatnich większość ogrodów przeznacza cześć terenu pod tzw. mini ogródki, MINIZOO, gdzie przebywają zwierzęta oswojone (głównie udomowione), jak: kozy, kucyki, osły, lamy, króliki karłowate itp., które dzieci, pod kontrolą pracowników ZOO, mogą głaskać i karmić specjalnie udostępnionym pokarmem. Taki bezpośredni kontakt ze zwierzęciem jest ważny nie tylko dla najmłodszych, ale także dla grup i wycieczek osób w różny sposób upośledzonych.

Powyższa działalność realizowana jest przez pracowników działów dydaktycznych bądź hodowlanych ogrodów zoologicznych. Zwykle utrzymują oni też stały kontakt z mediami (prasa, radio, TV), przyczyniając się do popularyzacji wiedzy z zakresu szeroko pojętej zoologii. Najbardziej znanym przykładem jest program "Z kamerą wśród zwierząt" powstający od kilkudziesięciu lat we współpracy z Ogrodem Zoologicznym we Wrocławiu.

Ogólnie ogrody zoologiczne pozwalają na bezpośredni kontakt ze zwierzętami, możliwość ich odbioru wszystkimi zmysłami, czego nie zastąpią najlepsze filmy przyrodnicze, czasopisma, książki, etc.

Powyższe informacje nabierają znaczenia w świetle wcześniej wspomnianego dokumentu (Strategia), według którego rocznie na całym świecie ponad 1000 ogrodów zoologicznych odwiedza 600 milionów osób, co stanowi ponad 10% populacji ludzkiej.

Ale ogrody zoologiczne popularyzują też wiedzę biologiczną poprzez wydawanie biuletynów, przewodników, plakatów itp. Dzięki ogrodom zoologicznym na całym świecie powstaje mnóstwo popularnonaukowych filmów i seriali fabularnych o przyrodzie, które cieszą się niesłabnącą popularnością. Stosunkowo wcześnie ogrodami zoologicznymi zainteresowały się też komputerowe multimedia i jednym z pierwszych oraz ciekawszych programów na CD ROM była prezentacja znanego ZOO w San Diego (Kalifornia).

4. Mają znaczenie gospodarcze, głównie w związku z hodowlą rzadkich i zagrożonych gatunków i ras rodzimych, a nawet ich reintrodukcją (np. puchacz w Wolińskim Parku Narodowym). Wiele ogrodów pełni też po części rolę tzw. ośrodków odchowu i rehabilitacji zwierząt poszkodowanych, które weszły w "konflikt" z wytworami działalności człowieka. Są to np. ptaki, które uderzyły w linie energetyczne, wysokie, przeszklone budynki, zwierzęta potrącone przez pojazdy, młode ssaki czy pisklęta, a wszystkie znajdowane przez ludzi i dostarczane do ogrodów zoologicznych celem odchowu, leczenia, rehabilitacji. W ten sposób ogrody wpływają na zachowanie niektórych elementów rodzimej fauny.

5. Mają pozytywne znaczenie w aspekcie walorów ozdobnych, estetycznych i korzyści rekreacyjnych, w związku z pełnieniem przez ogrody po części roli parków miejskich - zwykle ogrody zoologiczne usytuowane są na terenie większych kompleksów zieleni, np. Śląski Ogród Zoologiczny na terenie około 600 hektarowego Wojewódzkiego Parku Kultury i Wypoczynku czy ZOO w Wybieg dla słoni - KrakówKrakowie na terenie Lasku Wolskiego. We wszystkich ogrodach dba się nie tylko o zwierzęta i ich pomieszczenia, ale także o zieleń zarówno tę rosnącą na zewnątrz, jak i o wewnętrzny wystrój budynków - tu najlepsze efekty w aranżacji z użyciem roślin osiąga się w pawilonach przeznaczonych dla ryb, płazów, gadów, ptaków czy drobnych ssaków (np. w tzw. akwaterrariach, ptaszarniach, halach lotów).

Zwiedzający ogrody zoologiczne mogą wiec odpoczywać nie tylko wśród zieleni parkowej, ale także wchodząc do różnych budynków, niejako przenosić się we fragmenty innych krain zoogeograficznych.

6. Prezentują walory zabytkowe, np. w najstarszych polskich ogrodach zoologicznych, jak ZOO we Wrocławiu (założone w 1865 r.) czy ZOO w Poznaniu (stara część założona w 1874 r.) niektóre budynki uznano za obiekty zabytkowe.

7. Prowadzą współpracę z innymi ogrodami zoologicznymi w Polsce i na świecie. Dotyczy ona przede wszystkim wymiany zwierząt i doświadczeń hodowlanych. W ostatnich latach współpraca objęła także niektóre parki narodowe, np. w realizacji programów reintrodukcji (wspomniany ryś w Kampinoskim Parku Narodowym czy puchacz w Wolińskim Parku Narodowym). Ogrody zoologiczne utrzymują także stały kontakt z mediami czy nawet urzędami celnymi. W tym ostatnim przypadku dotyczy ona, np. szkolenia celników w rozpoznawaniu różnych gatunków zwierząt przemycanych przez granice, a szczególnie tych znajdujących się na listach tzw. Konwencji o Międzynarodowym Handlu Dzikimi Zwierzętami i Roślinami Gatunków Zagrożonych Wyginięciem (Convention on International Tradein Endangered Specjes of Wild Fauna and Flora - CITES), przechowywania zwierząt skonfiskowanych bądź wykonywania ekspertyz.

Zarys dziejów

Fakt tworzenia kolekcji dzikich, żywych zwierząt znany jest już od czasów antycznych. Zwierzyńce (menażerie) tworzone były przez ówczesnych możnowładców gromadząc głównie osobniki gatunków o zadziwiającym wyglądzie czy behawiorze, a także użytecznych dla celów myśliwskich (drapieżne ptaki i ssaki). Znani byli z tego egipscy faraonowie czy azteccy władcy. Za ojczyznę ogrodów zoologicznych uważa się jednak Chiny. Według świętej księgi pieśni Szy Cing, już w 1050 roku p. n. e. protoplasta dynastii Czou Wu-Wang założył "ogród inteligencji", w którym oprócz dużych zwierząt, jak tygrysy, nosorożce, jelenie, trzymał ptaki, gady, ryby. Także przekazy znacznie późniejsze, bo zawarte w opisach Marco Polo z XIII w., mówią o jednym z władców mongolskich - Wielkim Chanie Kubiłaju - który wstąpiwszy na tron w Pekinie, nie tylko przejął istniejące ogrody zoologiczne, ale także je rozszerzył, zaś w swej letniej rezydencji w Karakorum założył rodzaj rozległego ogrodu - rezerwatu pełnego zwierzyny płowej, zwierząt drapieżnych, ozdobnych ptaków.

W późniejszych wiekach także odnotowuje się fakt zakładania zwierzyńców przez władców i zamożniejsze warstwy społeczeństwa (głównie przy zamkach, pałacach, dworkach czy klasztorach).

Natomiast historia współczesnych ogrodów zoologicznych rozpoczęła się dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy to założono ogrody zoologiczne: w Wiedniu - w 1752 r., w Paryżu - 1793 r. i w Londynie - 1826 r. Za nimi powstawały kolejne w Europie i Ameryce Północnej. Tworzone były głównie z powodu zainteresowań naukowych członków towarzystw zoologicznych, wiele z nich nie było nawet udostępnionych dla publiczności. Jednak atrakcyjność ogrodów i związany z tym wzrost zainteresowania, spowodowały w końcu otwarcie ich dla ogółu społeczeństwa.

Wybieg dla antylop w Śląskim Ogrodzie Zoologicznym w ChorzowieW Polsce do najstarszych należą: Ogród Zoologiczny we Wrocławiu - z 1865 r., Ogród Zoologiczny w Poznaniu tzw. Stare ZOO - 1874 r., ZOO w Zamościu - 1918 r., Ogród Zoologiczny w Warszawie - 1928 r., ZOO w Krakowie - 1929 r. czy ZOO w Łodzi - 1938 r.

Nie zawsze w historii ogrodów zoologicznych zwierzęta transportowane i trzymane były w odpowiednich warunkach. Także ich pozyskiwanie (szczególnie ze stanu dzikiego) pozostawiało wiele do życzenia. Po części wynikało to z niewiedzy, a częściowo nawet z chęci czerpania zysków.

Obecnie w nowoczesnych ogrodach zoologicznych dąży się do jak najlepszego wykorzystania posiadanej przestrzeni, środków naukowych i technicznych dla stworzenia zwierzętom warunków zbliżonych do naturalnych (bądź imitujących je) celem zminimalizowania niekorzystnych wpływów hodowli w niewoli. Szczególny nacisk kładzie się na staranny dobór gatunków i osobników, wyrażający się np. specjalizacją w hodowli określonych ich grup, którym dane ogrody mogą zapewnić najlepsze warunki umożliwiające rozród, a nawet utrzymywanie subpopulacji ex situ, mogących wspomóc ochronę zagrożonych gatunków in situ.

Stan ilościowy

Ogrody zoologiczne na świecie Stan ilościowy ogrodów zoologicznych na świecie

W skali globalnej istnieje obecnie 1200 ogrodów zoologicznych, z czego 1000 zorganizowanych jest w narodowych, międzynarodowych czy regionalnych stowarzyszeniach. Ich rozkład na poszczególnych kontynentach jest następujący: liczba ogrodów zoologicznych na świecie

Powierzchnia ogrodów zoologicznych waha się w granicach od 0,1 - 500 ha, liczba zwierząt w kolekcjach wynosi od kilkudziesięciu do kilku tysięcy osobników, zaś liczba pracowników - od kilku od ponad 500 osób. Polska w porównaniu z innymi państwami posiada mało ogrodów zoologicznych w przeliczeniu na liczbę mieszkańców, jak i na powierzchnię kraju. Zatrudnia personel składający się z biologów (zoologów), zootechników, lekarzy weterynarii, tzw. pielęgniarzy zwierząt, a także personel administracyjny i techniczny.

Ogrody zoologiczne w Polsce Stan ilościowy ogrodów zoologicznych w Polsce

Zróżnicowanie ogrodów zoologicznych

Ze względu na skład gatunkowy zwierząt, wyróżnia się ogrody zoologiczne:

  1. O kolekcjach ogólnych z przedstawicielami wszystkich gromad kręgowców: ssaków, ptaków, gadów, płazów, ryb, a czasami z niewielką liczbą gatunków bezkręgowych, np. dużych owadów czy pajęczaków (całość to gatunki zarówno egzotyczne jak i rodzime).
  2. Kolekcje gromadzące tylko faunę krajową, bez egzotyki.
  3. Specjalistyczne kolekcje grup ssaków, np. małp, jak zoo naczelnych w Apeldoorn.
  4. Kolekcje ptaków, np. słynny park ptasi w Walsrode. Niektóre mogą być mniej lub bardziej wyspecjalizowane (ogrody papug, ptactwa wodnego itp.)
  5. Wyspecjalizowane kolekcje gadów, np. ZOO w Regensburgu. Mogą być łączone z przedstawicielami płazów czy ryb.
  6. Specjalistyczne kolekcje ryb (akwaria).
  7. Kolekcje owadów (insektaria, domy motyli).
  8. Wyspecjalizowane kolekcje ssaków morskich (morskie ZOO, delfinaria).
  9. Ukazujące szczególny rodzaj biotopu (np. pustynia - Desert ZOO).
  10. Kolekcje przedstawiające zwierzęta tylko z określonej części świata.

Większość polskich ogrodów zoologicznych to placówki o kolekcjach typowo ogólnych, gdzie brak konkretnej specjalizacji. Wyjątek stanowi Ogród Fauny Polskiej w Bydgoszczy, gromadzący przede wszystkim zwierzęta należące do gatunków krajowych. Jednakże w większości ogrodów niektóre grupy zwierząt mogą być reprezentowane liczniej, co często wynika z określonych zainteresowań konkretnych osób pracujących w ogrodzie i prowadzących dane działy.

Istnieją też placówki specjalistyczne zajmujące się konkretnymi gatunkami, jak np. fokarium Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego na Helu. Do tej kategorii można też zaliczyć ośrodki hodowli pochodzącego od tarpana konika polskiego (np. w Białowieskim PN i Roztoczańskim PN oraz ośrodki hodowli żubra, np. w Białowieskim PN, Wolińskim PN, Puszczy Niepołomickiej i in.

Fokarium Stacji Morskiej Uniwersytetu GdańskiegoBielikKoniki polskie hodowane n. stawami "Echo"

Odrębną kwestią, choć też dotyczącą aktywnej ochrony fauny, są ośrodki rehabilitacji dziko żyjących zwierząt, czasem połączone także z ograniczoną hodowlą. Należy tu wymienić: Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego, Ośrodek Rehabilitacjii Hodowli Ptaków Chronionych we Włocławku, Ośrodek Rehabilitacji Ptaków Drapieżnych przy Instytucie Zoologii Stosowanej Akademii Rolniczej w Krakowie, tzw. "Ptasi Azyl" przy Miejskim Ogrodzie Zoologicznym w Warszawie.

Zasady użytkowania

Do realizacji wymienionych wcześniej zadań służy w ogrodach zoologicznych odpowiednia infrastruktura. Składają się na nią: wybiegi, zbiorniki wodne, klatki, woliery, pawilony (np. z boksami, jak dla zwierząt kopytnych czy dużych nielotów), zaplecza gospodarczo-techniczne (kuchnie dla zwierząt, magazyny, warsztaty), administracyjno-biurowe, ambulatoria weterynaryjne, biblioteki. Pawilony dla określonych grup zwierząt nazywane są w ogrodach przeważnie podobnie, np. "Antylopiarnia", "Ptaszarnia", "Słoniarnia", Ptaszarnia ZOO w Krakowie"Żyrafiarnia" itp. Niektóre pawilony są także "zimowiskami" dla zwierząt ciepłolubnych, które stale na zewnątrz mogą przebywać tylko w okresie wiosenno-letnim i wczesno-jesiennym. Zwierzętom zapewnia się warunki odpowiadające biologii gatunku (temperatura, wystrój pomieszczenia, pokarm, aspekt socjalny itp.). Warto tu dodać, że istnieją gatunki zwierząt, które ze względu na biologię nie nadają się do chowu i hodowli w warunkach niewoli. Należą do nich np. jerzyki, lelki czy nietoperze owadożerne - ze względu na sposób zdobywania pokarmu (łapanie owadów w locie) oraz potrzebę bardzo dużych przestrzeni życiowych.

Ogrody zoologiczne zwiedza się zwykle przez okres całego roku za symboliczną opłatą.

Przy wejściach do ogrodów z reguły widnieją plany tras zwiedzania (plany można zakupić także w kasach biletowych). W każdym ogrodzie zoologicznym obowiązują odpowiednie regulaminy zwiedzania, mające na względzie dobro (bezpieczeństwo) publiczności i zwierząt. Poznawanie gatunków ułatwia zwiedzającym etykietarz, czyli tabliczki z nazwą polską i łacińską danego gatunku (często z pozycją systematyczną) oraz krótkim opisem jego biologii. Dodatkowo w różnych częściach ogrodów lokalizuje się tablice dydaktyczne i informacyjne. Odpoczynek na terenie ogrodów ułatwiają natomiast ławki, stoliki, bufety itp.

Zagrożenia

Stanowią je pośrednie oddziaływania człowieka, jak zanieczyszczenia powietrza, wody, gleby (wszystkie ogrody zoologiczne w Polsce zlokalizowane są w dużych miastach bądź na ich obrzeżach). Zagrożeniami mogą być także choroby zakaźne, jak np. w roku 2001 szerząca się wśród pogłowia zwierząt gospodarskich pryszczyca i związane z tym środki zaradcze podjęte przez ministerstwa odpowiednich państw i same ogrody zoologiczne.

Bezpośrednie oddziaływania człowieka wiążą się głównie z nieodpowiednim zachowaniem się zwiedzających - dokarmianiem zwierząt wbrew przepisom, niepokojeniem zwierząt, a nawet zdarzającymi się kradzieżami.

Charakterystyki wybranych obiektów

Źródła informacji

Zobacz także

Opracowanie

dr n. biol. Sabina Cieśla - Śląski Ogród Zoologiczny w Katowicach