Woj. podlaskie, powiaty białostocki i wysokomazowiecki, gminy Choroszcz, Kobylin-Borzymy,
Łapy, Sokoły, Suraż, Turośń Kościelna i Tykocin.
Prowincja: Niż Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie,
makroregion: Nizina Północnopodlaska, mezoregion: Doliny Górnej Narwi (część
zach.).
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, Dział: Bałtycki, Poddział: Pas
Wielkich Dolin, Kraina: Podlaska, Okręg Północnopodlaski (przy granicy z Krainami
Biebrzańską i Białowiesko-Knyszyńską Działu Północnego).
Ok. 120 m n.p.m. Płaskie dno doliny Narwi, wcięte od 5 do 25 m w stosunku do przyległej wysoczyzny morenowej urozmaicają nieliczne, rozproszone wyniesienia mineralne - tzw. ''grądy'' - o najwyżej kilkumetrowej wysokości względnej. Największe grądy to Maliniak, Murawiniec i Sosnowiec.
Powierzchnia Parku wynosi 7.350 ha, z czego większość stanowią grunty prywatne, a własność Skarbu Państwa to jedynie 2.045 ha. Wokół Parku znajduje się otulina o powierzchni 15.383 ha, której granice pokrywają się z dawnymi granicami Narwiańskiego Parku Krajobrazowego. Lasy i zarośla stanowią 4% powierzchni Parku, wody - 9%, pozostałą część zajmują w głównej mierze szuwary i łąki.
Rzeźba terenu Parku ukształtowała się podczas zlodowacenia
środkowopolskiego (Banaszuk H, 1996, Czeczuga 1990). Lodowiec zanikał powierzchniowo,
nadbudowując wysoczyzny moreną,
a w obniżeniach podłoża pozostawiając bryły martwego
lodu. Wytopienie się największych brył dało początek dzisiejszej dolinie
Narwi. O wytopiskowej genezie doliny świadczy obecność na jej zboczach form
pochodzenia glacjalnego: kemów,
nisz i dolinek wytopiskowych. Założenia glacjalne
mają także doliny bocznych dopływów Narwi łączące się z doliną główną. Jako
dolina rzeczna sensu stricto Narew zaczęła formować się prawdopodobnie
w okresie interstadiału Gniewu (konińskiego).
Zabagnienie doliny nastąpiło po zmianie 
układu
koryta rzeki z meandrującego na wielokorytowe (anastomozujące), co prawdopodobnie
miało miejsce na przełomie okresu atlantyckiego
i subborealnego ok. 4500-5000 lat temu. Procesom
zabagnienia sprzyjał wzrost wilgotności klimatu w młodszym holocenie
oraz budowa geomorfologiczna wysoczyzn i dna doliny. Czynniki te wpłynęły
na układ sieci rzecznej, wielkość zasilania doliny wodami powierzchniowymi i
podziemnymi oraz sposób przepływu wód w dolinie. Południkowa dolina Narwi pomiędzy
Surażem i Rzędzianami wykształciła się w kompleksie osadów lodowcowych, zajmując
centralną część obniżenia w obrębie wysoczyzn morenowych. Miąższość tych osadów
waha się od 117 do 200 m. Dolina Narwi jest stosunkowo głęboko wcięta w wysoczyzny
i zabagniona. Powierzchnia doliny zalega 5-25 m niżej od terenów bezpośrednio
przylegających, a jej spadek wynosi zaledwie 0,19%. Dolinę wypełniają torfy,
osiągające średnio 1 m miąższości, zalegające na mułach,
iłach lub bezpośrednio na piaskach podłoża. Dolina ma odcinki rozszerzone
- basenowe i zwężone, przypominające przełomy rzeczne. Powierzchnia basenów
wynosi od 13 do 30 km2, odcinki zwężone są krótkie i od 1,0 do 1,5
km szerokie (Banaszuk H, 1996).
Mokradła zajmują w bagiennej dolinie Narwi ponad 95% dna doliny. Wykształciły się tutaj niemal wszystkie rodzaje siedlisk hydrogenicznych. Według podziału H. Okruszko są to torfowiska wynurzone, zalewane i zatopione, mułowiska zalewane i zatopione, podmokliska i namuliska. Dominują mokradła fluwiogeniczne (rozwijające się przy udziale wód rzecznych), a wśród nich torfowiska. Miąższość torfów nie jest duża, średnio osiąga 1m. Torfy głębsze (2-3 m) występują tylko lokalnie. Złoże torfowe ma podobną budowę na obszarze całej doliny, a w jego skład wchodzą: w spągu namuły ilaste i pyłowo-ilaste, torfy olesowe, lokalnie szuwarowe i wstropie torfy turzycowiskowe. Torfowisk soligenicznych powstających na wodach gruntowych jest w dolinie niewiele. Występują one w "zatokach" doliny pod Bojarami, Zawadami i Waniewem, tworząc wąskie listwy u podnóży wysoczyzn. Spośród innych siedlisk mokradłowych dość dużą powierzchnię zajmują podmokliska występujące w brzeżnych partiach doliny, natomiast mułowiska i namuliska spotyka się lokalnie.
Faza akumulacyjnego rozwoju mokradeł trwa na przeważającej części doliny do dnia dzisiejszego, lecz na dużej jej części zakończyła się pod koniec lat siedemdziesiątych (Banaszuk P. 1996a).
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Park znajduje
się na pograniczu Regionu Mazowiecko-Podlaskiego (K)
i
Regionu Mazurskiego (BM)
Odrębność klimatyczna doliny w skali mezoklimatu nie zaznacza się zbyt wyraźnie. Temperatury powietrza w dolinie rzeki kształtują się podobnie jak na sąsiadujących z nią wysoczyznach. Średnia temperatura roczna powietrza w latach 1956-1994 dla stacji w pobliskim Białymstoku wynosiła 6,8oC, a roczne sumy opadów kształtowały się na poziomie 590 mm. Maksimum opadów występuje w okresie letnim. Liczba dni mroźnych w roku wynosi przeciętnie 50-60, a dni z przymrozkami 110-138. Tak jak w całym regionie północno-wschodnim roczne wartości zachmurzenia oscylują w przedziale 6,4 - 7,1 stopnia pokrycia nieba, prędkość wiatru waha się od 2,5 do 3,5m/s, burze występują średnio przez 20-25 dni w roku (Banaszuk H, 1996).
W dolinie Narwi na obszarze NPN dominują gleby bagienne. Najczęściej spotykane wśród nich są gleby torfowo-bagienne zajmujące duże zwarte powierzchnie w środkowej części doliny pomiędzy Bokinami i Radulami. Znacznie mniejsze znaczenie w tej grupie gleb mają gleby torfowe okresowo podsychające i torfowo-mułowe. Torfowiska podsuszane z zahamowanym procesem torfotwórczym zajęte są przez gleby pobagienne, głównie torfowo-murszowe słabo zmurszałe, występujace w północnej części Parku w okolicach Rzędzian i w południowej w pobliżu Łap i Uhowa. Gleby torfowo-murszowe w średnim stopniu zmurszenia występują tylko punktowo. Gleby zabagniane, do których należą glejowe właściwe, torfiasto-glejowe i mułowo-glejowe spotyka się głównie w południowej części doliny. Zajmują one położenia na pograniczu torfowisk i zboczy doliny i mają postać wąskich listew oddzielających gleby hydrogeniczne od gleb autogenicznych na wysoczyznach. Często występują one w mozaice z glebami mineralno-murszowymi, murszowatymi właściwymi i murszastymi. W południowej części doliny w okolicach Suraża niewielkie powierzchnie zajmują gleby aluwialne (mady). Wyniesienia mineralne - ''grądy'' i ''grądziki'' - zajęte są głównie przez gleby rdzawe, brunatne i płowe (Banaszuk P, 1996a).
O bagiennym charakterze doliny zadecydowały warunki geomorfologiczno-hydrologiczne.
Dolina jest zasilana przez wody powierzchniowe (cieki i spływy powierzchniowe)
oraz wody wgłębne z poziomu 
przypowierzchniowego
i z prawdopodobnie dwóch poziomów wodonośnych, co przy rozgałęzionych korytach
rzeki spowodowało, że wykształcił się tutaj rozległy, wypełniający niemal całe
dno doliny, ekosystem bagienny z mozaikowym układem rozlewisk, siedlisk bagiennych,
zabagnionych i lądowych. Sieć hydrograficzną tworzy Narew oraz Liza, Szeroka
Struga, Awissa, Kurówka (dopływy lewe) i Kowalówka, Turośnianka i Czaplinianka
(dopływy prawe).
W Dolinie Górnej Narwi obserwuje się spadek maksymalnych temperatur letnich wody wraz z biegiem rzeki. Jest to sytuacja odwrotna do obserwowanej powszechnie w rzekach Polski. Zjawisko to jest spowodowane przez obecność zbiornika zaporowego Siemianówka. Z płytkiego, polimiktycznego zbiornika, w którym następuje szybkie nagrzewanie się mas wodnych, wypływ wody następuje głównie poprzez upusty górne. Z tego powodu Narew poniżej zbiornika, a więc i odcinek w granicach Parku w sezonie wegetacyjnym zasilany jest nagrzewanymi wodami epilimnionu.
Szata
roślinna doliny Narwi cechuje się stosunkowo niewielką różnorodnością (45 wąsko
ujętych zespołów). Dominujące powierzchniowo szuwary
wielkoturzycowe ze związku Magnocaricion reprezentowanesą przez 14
zespołów roślinnych, szuwary
właściwe związku Phragmition przez 7 zespołów, a roślinność wodna
przez 12 zespołów. Występują tu 4 zbiorowiska łąkowe
i ziołoroślowe oraz 3 zespoły zarośli wierzbowych
i 5 zespołów roślinności leśnej (Bartoszuk H, 1996; Sokołowski 1988, 1991, 1993;
Solon... 1990).
Cechą charakterystyczną doliny Narwi, podobnie jak innych
rzek nizinnych jest strefowe zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych od koryta rzeki
do gruntów mineralnych na krawędzi doliny. W nurcie rzeki rozwijają się zaliczane
do klas Lemnetea i Potamogetonetea
agregacje roślin o zanurzonych lub pływających liściach, 
takich
jak rdestnice, rogatek, rzęsy, grzybienie i grążele. Wypłycone starorzecza
zajmują zbiorowiska osoki aloesowatej Stratiotes
aloides i żabiścieku pływającego Hydrocharis
morsus-ranae. Tuż przy korycie rzeki, na ok. 15% powierzchni Parku, rozciąga
się strefa szuwarów właściwych. Tworzą je gatunki tolerujące znaczne wahania
poziomu wód i długotrwałe zalewy powierzchniowe. W dolinie Narwi szuwary właściwe
reprezentowane są przede wszystkim przez szuwary trzcinowe których areał stale
wzrasta. W południowej części Parku znaczący udział mają zbiorowiska trawiaste
i turzycowo-trawiaste, głównie szuwary manny mielec i mozgi trzcinowatej. Nieznaczne
powierzchnie zajmują szuwary pałki wąsko - i szerokolistnej,
kosaćca żółtego, szuwary oczeretowe i skrzypowe. Bardzo rzadko spotyka się agregacje
przęstki Hippurisv ulgaris. Miejsca położone wyżej zajmują szuwary
wielkoturzycowe należące do związku Magnocaricion. Zajmują one ok.
1/3 powierzchni Parku. Zbiorowiska te, głównie szuwary
turzycy stywnej Caricetumelatae i turzycy
zaostrzonej Caricetum gracilis kontaktują się od strony koryta rzeki
z szuwarami właściwymi, a od strony gruntów mineralnych ze zbiorowiskami lasów
bagiennych, rzadziej ze zbiorowiskami turzycowo-mszystymi. Lokalnie, na niewielkich
powierzchniach występują szuwary turzycy tunikowej
Caricetum
appropinquatae, turzycy dzióbkowatej Caricetum rostratae oraz turzycy
darniowej Caricetum cespitosae. Zbiorowiska wielkoturzycowe zajmują siedliska
podlegające krótszym i płytszym zalewom powierzchniowym. Wśród szuwarów rozrzucone
są kępy łozowisk budowane głównie przez wierzbę
szarą Salix cinerea. Strefę krawędziową doliny zajmują bagienne
lasy olszowe z klasy Alnetea glutinosae, które zasilane są przede
wszystkim wodami gruntowymi, ze zboczy wysoczyzny oraz spływami powierzchniowymi.
Zespół olsu Carici elongatae-Alnetum jest
tu także najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem leśnym. Na madach w okolicach
Suraża występują zarośla wierzb trójpręcikowej i wiciowej
Salicetum triandro-viminalis z klasy Salicetea purpureae (Bartoszuk
1996; Oświt 1973, 1991; Sokołowski 1988). Wysuniętą najbardziej na południe
część parku zajmują pastwiska na siedliskach świeżych.
Na śródbagiennych mineralnych wyniesieniach, tzw. "grądach", występują lasy dębowo-lipowo-grabowe reprezentujące zespół Tilio-Carpinetum. Są one zniekształcone przez wypas bydła i mają przerzedzony drzewostan. Większe powierzchnie lasy grądowe zajmują na obrzeżu doliny Narwi w okolicach Kurowa. Między Kurowem a Pajewem występują też fragmenty boru mieszanego wilgotnego z drzewostanem osikowo-dębowym oraz niewielkie fragmenty łęgu jesionowo-olszowego Circeao-Alnetum.
Do końca lat 70. zabagnione łąki w dolinie Narwi, w większości, były użytkowane
rolniczo. Niska wartość siana, trudny dostęp oraz możliwość stosowania jedynie
tradycyjnych metod pokosu nastręczały rolnikom 
wiele
trudności. Obecnie użytkowanie większości łąk w obrębie doliny zostało porzucone.
Na przestrzeni ostatnich lat na niekoszonych łąkach i na siedliskach zajmowanych
dotychczas przez szuwary turzycowe obserwuje się
ekspansję trzciny. Kolejnym etapem sukcesji
może być wkraczanie gatunków zaroślowych i leśnych.
Największy i najlepiej zachowany fragment ekosystemu bagiennego na obszarze doliny w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego rozciąga się od połączenia Awissy z Narwią do Grądu Sosnowiec. Powierzchniowo dominuje tu torfowisko zalewane z szuwarem turzycy sztywnej Caricetum elatae. W wąskim pasie od połączenia Awissy z Narwią do Topilca występuje torfowisko zatopione z szuwarem trzcinowym. Na peryferiach doliny spotyka się płaty torfowisk wynurzonych zajętych przez zbiorowiska turzycowo-mszyste. Na południe od Zawadi Topilca, a także pomiędzy Topilcem i Baciutami obserwuje się ostatnio, na niewielką skalę, proces łęgowienia torfowisk.
W południowej część doliny Narwi pomiędzy Surażem i połączeniem Awissy z Narwią
na skutek podsuszania następuje przekształcanie się siedlisk mokradłowych. W
okolicach Uhowa zawęził się zasięg rozlewisk i rozprzestrzeniły się mannowiska
i turzycowiska błotne reprezentowane przez
zespół Caricetum 
gracilis
z udziałem gatunków związku Agropyro-Rumicion. Pod Surażem gleby
na mułowisku, które w latach siedemdziesiątych należały do mułowo-glejowych,
przekształciły się w mineralno-murszowe i murszowate.
W wielu punktach doliny gleby torfowo-bagienne okresowo podsychające uległy
zmurszeniu, a na miejscu typowego, zabagnianego szuwaru turzycy zaostrzonej
Caricetumgracilis rozwinęły się jego zdegenerowane formy lub łąki mannowe.
Łęgowienie torfowisk przebiega na opisywanych odcinkach doliny stosunkowo szybko, ale z różną intensywnością w różnych częściach terenu. Na północ od Łap obserwuje się silniejsze niż w innych częściach doliny zmurszenie gleb i oznaki degeneracji zbiorowisk roślinnych. Wolniej zachodzi łęgowienie torfowisk pod Baciutami i Topilcem, a najwolniej przebiega ten proces na torfowisku pomiędzy Surażem i Łapami. Szybkość i wyrazistość ewolucyjnych przemian torfowisk zalewanych w dużej mierze uzależnione są od właściwości fizyczno-wodnych gleb torfowych. Łęgowienie następuje powoli tam, gdzie gleby zbudowane są w warstwach powierzchniowych z odpornych na murszenie słabo rozłożonych torfów turzycowiskowych, szybciej - na torfowiskach, gdzie w stropowych partiach występują bardziej podatne na murszenie torfy średnio i silnie rozłożone.
Obszar
od Grądu Sosnowiec do grobli Rzędziany - Pańki ma charakter przejściowy od bagiennego
do silnie przesuszonego na skutek przekopania nowego koryta Narwi. Największe
zmiany w glebach i roślinności zaszły w sąsiedztwie głównego koryta rzeki. Gleby
torfowe są tam najbardziej zmurszałe (o warstwie murszu do 20 cm), a w zbiorowiskach
szuwarowych - turzycy sztywnej, turzycy zaostrzonej i trzciny pospolitej - rozprzestrzeniły
się ostrożeń polny Cirsium arvense i pokrzywa zwyczajna Urtica dioica.
Udział tych gatunków i oznaki degeneracj iroślinności nasilają się w miarę przesuwania
się w kierunku głównego koryta Narwi i grobli.
Na obszarze Parku występuje około 650 gatunków roślin naczyniowych. Mimo, że Park powołany został do ochrony ekosystemów bagiennych, o jego swoistości florystycznej decydują przede wszystkim siedliska wyniesień mineralnych. Na "grądach" i sztucznych wyniesieniach, takich jak reduta Koziołek, można spotkać mieczyka dachówkowatego Gladiolus imbricatus i kosaćca syberyjskiego Iris sibirica - gatunki objęte ochroną ścisłą.
Rosną tu także bardzo rzadkie na Nizinie Północnopodlaskiej gatunki kserotermiczne, np. pięciornik skalny Potentilla rupestris i przetacznik pagórkowy Veronica teucrium oraz gatunki lasów łęgowych i ziołorośli, takie jak rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegiifolium, a także pierwiosnka lekarska Primula veris i skalnica ziarenkowata Saxifraga granulata. Obrzeża wyniesień mineralnych zajmowane są zwykle przez wąski pas zarośli wierzby rokity Salix rosmarinifolia, której towarzyszy wierzba śniada Salix starkeana.
Flora siedlisk podmokłych i bagiennych jest dość uboga i słabo zróżnicowana przestrzennie. Pospolitym roślinom budującym szuwary towarzyszy nieliczny zestaw gatunków, m. in. groszek błotny Lathyrus palustris i przetacznik długokłosy Veronica longifolia. W zbiorowiskach trawiasto-turzycowych można spotkać goździka pysznego Dianthus superbus, goryczkę wąskolistną Gentiana pneumonanthe oraz pospolitego na północnym Podlasiu wielosiła błękitnego Polemonium caeruleum, uważanego za relikt zimniejszych okresów klimatycznych. Na jedynym na obszerze Parku torfowisku wysokim w uroczysku Rynki występuje rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia.
Rośliny chronione i rzadkie w Narwiańskim Parku Narodowym
Wielkim
walorem bagiennej doliny Narwi jest ornitofauna.
W latach 1979 - 1981 stwierdzono w dolinie i w strefie przydolinowej obecność
179 gatunków ptaków (Lewartowski 1983, 1996). W sezonie lęgowym występuje tu
ok. 150 gatunków, w tym 137 gatunków ptaków gnieżdżących się. W samej dolinie
gnieździło się 111 gatunków, pozostałe na obrzeżach doliny wykorzystując ją
jako bazę pokarmową. Z ogólnej liczby 138 gatunków zagrożonych w kraju gnieździło
się wtedy w dolinie 43%.
Fauna ptaków doliny Narwi wyróżnia się w porównaniu z innymi obszarami bagiennymi nie tylko bogactwem gatunkowym, ale i swoistą strukturą. Decyduje o tym powszechne występowanie kilku gatunków dominujących - brzęczki, potrzosa, rokitniczki, krzyżówki i trzcinniczka - stanowiących 60% ornitofauny oraz występowanie gatunków charakterystycznych dla doliny, związanych z szuwarami bagiennymi - bąka, błotniaka stawowego, kropiatki, rybitwy czarnej i zielonki. Większość z nich to ptaki rzadko spotykane w pozostałych częściach kraju. Z gatunków, których egzystencja jest poważnie zagrożona, gnieżdżą się batalion, dubelt, rożeniec, świstun i wąsatka. Dolina Narwi jest ostoją dla tych gatunków, a poza tym bardzo ważnym miejscem odpoczynku i żerowania ptaków w okresie przelotów, zwłaszcza wiosennych. Od początku lat 90 obserwuje się ubożenie ornitofauny na obszarze Parku. Liczba ptaków lęgowych zmniejszyła się o 4 gatunki (przestało się gnieździć 10 gatunków, ale przybyło 6). Bardzo mocno zmniejszyła się liczba ptaków związanych z wodami otwartymi i rozlewiskami oraz ze strefą szuwarów wysokoturzycowych. Między innymi zniknęły z okolic Radul wielkie kolonie mewy śmieszki oraz stanowiska głowienki. W ostatnich latach skrajnie nielicznie gnieździły się cyraneczka, kokoszka wodna i wodnik. Spadła też liczebność ptaków w zbiorowiskach turzycowiskowych (m. in. bekasa kszyka, czajki, dubelta, świergotka łąkowego), a także liczebność ptaków siewkowatych gnieżdżących się na łąkach i pastwiskach na obrzeżach doliny. Wzrosła natomiast liczebność ptaków charakterystycznych dla siedlisk przesuszanych, bażanta, grzywacza i kuropatwy.
Pomimo dużych przekształceń ornitofauny bagienna dolina Narwi nadal jednak spełnia kryteria ostoi lęgowej o znaczeniu europejskim ptaków wodno-błotnych. Jest ona rejonem lęgowym przynajmniej 1% populacji europejskich ok. 10 gatunków, m. in. bąka, błotniaka łąkowego, błotniaka stawowego, cyranki, derkacza, dubelta, kropiatki i zielonki, a także miejscem rozrodu gatunków ptaków zagrożonych wyginięciem w skali światowej - bielika i wodniczki.
Na terenie Narwiańskiego Parku Narodowego występuje około 40
gatunków ssaków. Wśród nich niewielkie populacje łosia i wydry,
gatunku zagrożonego w Polsce. Mocno rozrosła się populacja bobra.
Poza tym stale 
występuje
w Parku gronostaj, jenot, kuna domowa i leśna, lis, sarna i tchórz.
Środowiska wodne doliny są zasobne w ryby. Na odcinku pomiędzy Surażem i Rzędzianami stwierdzono występowanie 22 gatunków ryb, przy czym o wiele bardziej obfitują w nie rozlewiska i starorzecza niż główne koryto rzeki.
Na obszarze Parku odnotowano obecność 13 gatunków płazów, 24 gatunków ważek, w tym kilka bardzo rzadkich w Polsce, 34 gatunków skorupiaków planktonowych i 4 gatunków skorupiaków bentosowych.
Zwierzęta chronione w Narwiańskim Parku Narodowym.
Dolina Narwi w obrębie Parku, tak jak pod względem geobotanicznym,
jest również strefą przenikania się i ścierania elementów etnicznych i kulturowych
o różnorodnej genezie. O dolinę Narwi oparło się osadnictwo ruskie postępujące
od XI w. z południowego wschodu, z Wołynia. Z tego okresu datuje się gród w
Surażu, 
wzniesiony
przez książąt ruskich. Ziemie na zachód od rzeki skolonizowała szlachta z Mazowsza.
Z drobnoszlacheckiego przysiółka położonego na granicy Parku wywodził się sienkiewiczowski
Rzędzian. O dawnym osadnictwie litewskim w okolicach Parku świadczą nazwy niektórych
wsi i uroczysk, takich jak Kielmieja i Lubejki. Docierały tu również łupieżcze
wyprawy Jaćwingów. Walki pomiędzy Jaćwingami, Krzyżakami, Litwinami, Polakami
z Mazowsza i Rusinami doprowadziły w XIII i XIV w. do wyludnienia terenów nadnarwiańskich.
Ziemie te, wchodzące od końca XIV w. w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego,
w drugiej połowie wieku XVI wraz z całym województwem podlaskim włączone zostały
do Korony (B6). Ich burzliwą historię przypominają pozostałości ziemnych konstrukcji
obronnych w okolicach Suraża i Waniewa oraz reduta Koziołek w okolicach
Kurowa, pochodząca zapewne z czasów wojen szwedzkich.
Pałacyk
w Kurowie, w którym mieści się siedziba Parku wzniesiony
został w pod koniec XIX w., a przebudowanyw okresie międzywojennym, kiedy to
dodano skrzydło z wieżą zwieńczoną krenalażem. Nieopodal granic Parku, w dawnej
rezydencji Branickich w Choroszczy, znajduje się Muzeum Wnętrz Pałacowych.
Chociaż podstawą utrzymania ludności wiejskiej jest uprawa roli i hodowla, życie mieszkańców nadnarwiańskich wsi było zawsze silnie związane z rzeką. Do drugiej wojny światowej Narwią spławiano drewno do Gdańska. Jeszcze mniej więcej trzydzieści lat temu na rzece spotkać można było czółna dłubane z pojedynczych pni drzew, dziś zastąpione pychówkami zbijanymi z desek. Coraz rzadziej używa się tradycyjnych, ale niezgodnych z prawem metod połowu ryb przy pomocy wierszy wyplatanych z wikliny, ościeni, żaków i kłoni. Z nadnarwiańskich łąk powoli znikają brogi i kopulaste stogi siana. Krajobraz ukształtowany w ciągu setek lat koegzystencji natury i człowieka powoli odchodzi w przeszłość. Zadaniem Parku powinna być ochrona nie tylko przyrody, ale i wykształconych we współżyciu z nią form kultury, nawet tak kontrowersyjnych z formalno - prawnego punktu widzenia, jak tradycyjne rybołówstwo.
Otulina Parku obejmuje lasy, łąki, grunty orne i wsie położone na wysoczyźnie po obu stronach rzeki i pokrywa sięz granicami istniejącego tu wcześniej Narwiańskiego PK. Odcinek doliny od wsi Pańki do Żółtek to tzw. strefa buforowa Parku Narodowego, w której planowana jest renaturalizacja zdegradowanych układów przyrodniczych.
Ochrona ekosystemów mokradłowych, w szczególności fauny ptaków wodno-błotnych.
Ograniczenia określa art. 23a ustawy o ochronie przyrody (przed nowelizacją art. 37), zapisy planu ochrony oraz Regulamin Parku.
W siedzibie Parku w Kurowie można obejrzeć niewielką ekspozycję poświęconą faunie i tradycyjnej kulturze tego regionu. Warto odwiedzić również prywatne muzeum archeologiczno-historyczne prowadzone przez W. Litwińczuka w Surażu.
Pracownicy Parku Narodowego prowadzą zajęcia edukacji ekologicznej, adresowane głównie do młodzieży szkolnej. Wydany w 2000 r. "Przewodnik do zajęć terenowych po wybranych obiektach" może służyć nie tylko jako pomoc dydaktyczna dla nauczycieli samodzielnie prowadzących tego typu zajęcia, ale również jako chyba najlepszy przewodnik turystyczny po Parku. Godne uwagi są "Zeszyty Narwiańkie"- seria zwięzłych monografii dotyczących podstawowych zagadnień ochrony środowiska, krajobrazu i historii obszarów chronionych w Parkui w jego otulinie.
Najłatwiej dostępne są:
Do sąsiadującego z Kurowem Pszczółczyna można dotrzeć autobusem PKS, ale do siedziby Parku o wiele łatwiej dostać się pokonując pieszo ok. 5 km z Jeżewa, położonego przyruchliwej szosie Białystok - Warszawa. Wycieczki w południowej części Parku najlepiej rozpoczynać z Suraża lub Łap, w których zatrzymują się pociągi pośpieszne z Warszawy do Białegostoku. Przejazd pociągiem na trasie Białystok - Łapy trwa ok. 20 minut. Tyle samo czasu zabierze dotarcie do Parku z Białegostoku samochodem. Najciekawszą porą na wycieczki po Parku jest początek maja - okres aktywności godowej ptaków wodno-błotnych.
Narwiański
PN ze względu na swój bagienny charakter jest bardzo trudno dostępny i najlepiej
go zwiedzać drogą wodną korzystając np. z kajaków i canoe wypożyczonych w Uhowie
lub umawiając się na rejs łodzią pychówką w którejś z nadnarwiańskich wsi. Poza
ścieżkami dydaktycznymi wytyczono też szlaki turystyczne,
rowerowe (lub samochodowe) prowadzące przez otulinę Parku
Podstawę
do ochrony fragmentu doliny Narwi na odcinku od Suraża do Żółtek dały wyniki
prac badawczych przeprowadzonych w latach 1979-1981. Udokumentowały one stan
przyrody doliny i wykazały jej wybitne walory przyrodnicze. 30.09.1985 r. Wojewódzka
Rada Narodowa w Białymstoku powołała Narwiański Park Krajobrazowy. Prawie cztery
lata poźniej podobną decyzję podjęły władze wojewódzkie w Łomży powiększając
Park o obszary należące do gmin Kobylin i Sokoły. NPK miał powierzchnię 22.748
ha i otulinę o powierzchni 34.570 ha. W 1996 r. bagienna dolina Narwi pomiędzy
Surażem i Rzędzianami została przekształcona w Narwiański Park Narodowy, a pozostała
część Parku Krajobrazowego w otulinę Parku Narodowego.
Największe zagrożenia dla ekosystemów bagiennych Parku niosą zmiany stosunków wodnych i tradycyjnego, ekstensywnego użytkowania gruntów. Zmiany hydrologiczne w dolinie spowodowane zostały przez prace melioracyjne i przekopanie nowego koryta Narwi poniżej obszaru Parku oraz budowę zbiornika zaporowego Siemianówka w górze rzeki. Nowe koryto Narwi jest szersze, głębsze i bardziej wyprostowane od koryta starego, co zwiększa przepływ, obniża stan wody w rzece, zmniejsza i skraca zalewy powierzchniowe oraz obniża poziom wód gruntowych w dolinie. Negatywny wpływ nowego koryta Narwina siedliska hydrogeniczne widoczny jest zwłaszcza w północnej części Parku. Do stopniowego przesychania doliny przyczyniają się również łagodnie przebiegające zimy i niewielka retencja śnieżna.
Zmiany hydrologiczne w dolinie Narwi negatywnie wpływają na lasy bagienne. Dotyczy to głównie olsów, które z jednej strony poszerzają swój zasięg wchodząc na turzycowiska, z drugiej zaś ulegają przekształceniom na stanowiskach, które zajmowały od dawna. Przekształcenia olsów polegają na ich łęgowieniu i borowieniu, które to procesy pociągają zasobą zmiany w strukturze drzewostanów i w składzie florystycznym mikrocenoz kępkowych i dolinkowych. Najmniej zmienione są lasy olsowe podlegające zalewom rzecznym. Zbiorowiska zastępcze olsu, czyli olszyna trawiasta, olszyna pokrzywowa, olszyna szczawikowa i olszyna malinowa reprezentują kolejne fazy rozwojowe w warunkach zmniejszonego zalewu i coraz niższego poziomu wód gruntowych. Najmniej zniekształcone zbiorowiska lasów olszowych występują w środkowej części Parku, a najbardziej zmienione w części północnej drenowanej przez nowe koryto Narwi. Tutaj olsy i łozowiska na siedliskach najgłębiej odwodnionych obumierają.
Zaprzestanie wypasu oraz koszenia łąk i niektórych typów szuwarów turzycowych powoduje kurczenie się ich areału na rzecz bardzo ekspansywnych trzcinowisk. Pociąga to za sobą zanik biotopów wykorzystywanych przez takie gatunki ptaków, jak batalion, cietrzew i wiele innych.
Poprawa sytuacji może nastąpić dzięki regulacji przepływów na jazie w Rzędzianach i w starym korycie bocznym w pobliżu Paniek. Niezbędne są również przetamowania na odnogach głównego koryta Narwi w okolicach Grądu Sosnowiec, gdzie przekształcenia siedliskowe są stosunkowo duże. Proces łęgowienia torfowisk w środkowej i południowej części doliny można skutecznie powstrzymać stosując przetamowania wykonane z materiałów naturalnych w korycie głównym Narwi i w korytach bocznych. Bardzo pożądane byłyby prace renaturalizacyjne w całej Dolinie Górnej Narwi. Tego typu projekty inicjowane są ostatnio przez Północnopodlaskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Do ważnych zadań w ramach ochrony czynnej należy zahamowanie nadmiernej eutrofizacji wód dolinowych i całego ekosystemu bagiennego (Banaszuk P. 1996a, b).
Dużym zagrożeniem dla Parku są coroczne pożary szuwarów.
Autorzy dziękują dyrekcji i pracownikom Narwiańskiego Parku Narodowego za udostępnienie materiałów kartograficznych i niektórych fotografii.
Olszyna malinowa - zbiorowisko zastępcze olsu na głęboko odwodnionych siedliskach z zamierającą olszą w drzewostanie i gatunkami bagiennymi ustępującymi w runie na rzecz maliny i pokrzywy
Olszyna pokrzywowa - zbiorowisko zastępcze olsu o runie zdominowanym przez pokrzywę.
Olszyna szczawikowa - zbiorowisko zastępcze olsu na siedliskach silnie przesuszonych, o glebach zmurszałych, ze znacznym udziałem gatunków łęgowych i borowych w runie.
Olszyna trawiasta - zbiorowisko zastępcze olsu o charakterze przejściowym, wykształcające się na siedliskach nieznacznie odwodnionych, ze udziałem gatunków łęgowych i silnie zadarnionym runem.