Zespół przyrodniczo-krajobrazowy (Zp-k) jest formą ochrony przyrody (dawniej szczególna f.o.p., zaliczana do indywidualnych), tworzoną na podstawie art. 31 ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. Wyznacza się go w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych. Nowelizacja ustawy z lat 2000-2001 utrzymała tę definicję.
Utworzenie
Zp-k następuje w drodze rozporządzenia wojewody, które określa nazwę
obiektu, jego położenie, w razie potrzeby otulinę
oraz ograniczenia, zakazy i nakazy przewidziane w art.
31a ustawy (przed nowelizacją art. 37 ust.1). Dla
terenu otuliny ustawa nie przewiduje jednak możliwości wprowadzenia żadnych
ograniczeń użytkowania.
Jeśli Zp-k nie utworzył wojewoda, może tego dokonać uchwałą rada gminy (zgodnie z art. 34 ustawy), przy czym w tym wypadku obiekt ten musi być obowiązkowo uwzględniony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, natomiast ustawa nie przewiduje wtedy wyznaczenia otuliny.
Rejestr Zp-k prowadzi na podległym mu terenie starosta jako zadanie administracji rządowej (art. 39 ust. 3 ustawy), jednak wojewoda (wojewódzki konserwator przyrody) z racji obowiązku posiadania dokumentacji stanu przyrody województwa, a w szczególności tworów przyrody cennych ze względów naukowych lub rzadkości występowania (art. 39 ust. 2) powinien posiadać również informacje dotyczące Zp-k, które odpowiadają tym kryteriom.
Dla Zp-k, nawet jeśli zajmuje duży obszar, nie tworzy się odrębnej administracji, jak to ma miejsce w przypadku parku krajobrazowego, posiadającego zarząd. Ustawa nie określa sposobu ustalania organu nadzoru nad Zp-k, można więc przyjąć, że jest nim wojewoda, a w przypadku utworzenia Zp-k na podstawie uchwały rady gminy, za respektowanie zasad ochrony zapisanych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego odpowiada administracja gminy. Pewne obowiązki wynikają z art. 39 i art. 47 ustawy, nakładającego na starostę obowiązek kontroli "nad przestrzeganiem przepisów o ochronie przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystywania zasobów i poszczególnych składników przyrody" oraz z ogólnych obowiązków zapisanych w art. 3 i art. 8 ustawy o ochronie przyrody. Brak natomiast jednoznacznego wskazania organu odpowiedzialnego za wykonywanie zadań ochronnych oraz określenia zasad ich finansowania.
Zp-k jest jedną z nowych form wprowadzonych przez ustawę o
ochronie przyrody z 1991 r. i w przeciwieństwie do dużo wcześniej tworzonych
już parków krajobrazowych i obszarów
chronionego krajobrazu tutaj nie było żadnych doświadczeń. Definicja Zp-k
jest bardzo lakoniczna, a ustawodawca nie wsparł jej żadnym rozporządzeniem
wykonawczym, czy choćby instrukcją. Zp-k wywołuje skojarzenia z parkiem
krajobrazowym oraz obszarem chronionego krajobrazu ze względu akcentowanie roli
wyróżniających cech krajobrazu, estetyki i elementów kulturowych, jednak w przeciwieństwie
do nich Zp-k nie był w 1991 r. zdefiniowany jako forma obszarowa lecz
indywidualna, a i obecnie nie jest wymieniany jako składnik krajowego systemu
obszarów chronionych nawet jeśli w jego obrębie się znajdzie. Wg Radeckiego
(1994) czyni to Zp-k podobnym do pomnika przyrody
lub (i) zabytku kultury w rozumieniu ustawy o ochronie dóbr
kultury. 
Jednak
średnia powierzchnia Zp-k, ponad 4-krotnie większa od średniej powierzchni
rezerwatu przyrody (GUS, 2001), każe go postrzegać jako formę obszarową. Późniejsze
analizy porównawcze definicji parku krajobrazowegoi obszaru chronionego krajobrazu
i Zp-k pozwoliły lepiej uwydatnić cechy charakterystyczne tej
formy, która nie musi posiadać zróżnicowanych ekosystemów (OChK), a równocześnie
walory krajobrazowe Zp-k muszą być ''wyjątkowe'',
czyli wyższe niż parku krajobrazowego, którego definicja tak silnego akcentu
nie zawiera.
Z powyższego wynika, iż Zp-k może być raczej niewielki obszar, który
w sposób wybitny wyróżnia się w otoczeniu z punktu widzenia walorów naturalnych
i kulturowych będących w danym miejscu w szczególnie dużej koncentracji i wzajemnym,
harmonijnym związku, gdzie element estetyczny gra rolę podstawową, ale tylko
jeśli powiązany jest z elementami naturalnymi. W praktyce można sądzić, że ta
forma ochrony wypełnia lukę między typowymi zabytkami kultury, a zabytkami przyrody,
a brak precyzji ustawy pozwala na pewną dowolność. W sytuacji, gdy możliwości
ochrony w formie użytku ekologicznego zostały ograniczone
do wykazu form podanego w art. 30 ustawy, ogólny zapis
dotyczący Zp-k stwarza możliwości wykorzystania w szerszym
zakresie tej formy ochrony. W sensie wizualnym Zp-k może być dla zwiedzających
znacznie atrakcyjniejszy, niż niejeden rezerwat przyrody,
wybitnie cenny z 
naukowego
punktu widzenia.
Jako forma ochrony przyrody (art. 13.1.6.d.) Zp-k może zostać utworzony samodzielnie na dowolnym terenie, spełniającym warunki podane w definicji, bądź (podobnie jak pomniki przyrody i pozostałe formy ochrony dawniej określane jako "indywidualne") - w obrębie innych przyrodniczych obszarów chronionych: parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu.
Zp-k wprowadziła ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. jednakże utworzenie pierwszych 5 obszarów GUS wykazał dopiero w podsumowaniu 1993 r., a wg stanu na koniec 2000 r. było ich łącznie 170, z czego 45% stanowiły obiekty utworzone uchwałami własnymi rad gmin. W 1997 r. tylko 28 województw (z 49 wtedy istniejących), czyli 57%, wykazało istnienie Zp-k, a łączna powierzchnia wszystkich zespołów na koniec 2000 r. stanowiła zaledwie 0,24% powierzchni kraju oraz 0,77% powierzchni wszystkich obszarów chronionych (w oparciu o ustawę o ochronie przyrody w jej kształcie sprzed nowelizacji), przy średniej powierzchni obiektu 460 ha. Po 9 latach obowiązywania nowej ustawy Zp-k stanowiły zaledwie 2,6% nowych form ochrony indywidualnej i ok. 0,43% wszystkich indywidualnych form ochrony przyrody.
Zobacz: 
Analiza wykonana przez A. Wolańską na podstawie 31 Zp-k wykazała iż zapisany w ustawie cel ochrony walorów przyrody w powiązaniu z historyczno-estetycznym wystąpił najrzadziej, a większość obiektów tworzono dla ochrony wartości przyrodniczych, dla ochrony danego terenu przed zagrożeniami, w celu uniemożliwienia innego użytkowania, by w przyszłości utworzyć wyższą formę ochrony oraz ze względów sportowo-rekreacyjnych (za Ptaszycką... 1998). Ponieważ ustawa nie nakłada żadnych rygorów, niezbędne dokumentacje naukowo-inwentaryzacyjne, uzasadniające powołanie oraz sposób wykorzystywania, wykonano dla niewielu Zp-k. (Ptaszycka... 1998). Zp-k jest formą nową i zapewne minie jeszcze kilka lat, nim praktyka tworzenia takich obiektów doprecyzuje i rozwinie kryteria oraz pokaże tkwiące w nich możliwości. Tezę tę potwierdza utworzenie w 1997 r. Szczytnickiego Zp-k w śródmieściu Wrocławia na tereniu 2 zdominowanych przez zieleń wysp - tzw. "Wielkiej Wyspy" i "Wyspy Opatowickiej". Zespół ma powierzchnię ponad 1100 ha i niewątpliwie bardzo wysokie walory krajobrazowe.
Przeliczenie danych GUS za 2000 r. wykazuje, że w woj. lubuskim średnia powierzchnia Zp-k wynosi 2723 ha, czyli więcej niż powierzchnia Ojcowskiego Parku Narodowego przed powiększeniem. Że nie jest to praktyka odosobniona świadczą dane z woj. warmińsko-mazurskiego - średnia powierzchnia 1640 ha i z pomorskiego - 1305 ha.
Zp-k są tworzone samodzielnie lub w obrębie innych form chronionych, takich jak parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, a także posiadających status zabytku kultury, założeń parkowo-pałacowych (Ptaszycka... 1998).
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe w województwach: liczba
i powierzchnia
oraz średnia powierzchnia Zp-k w Polsce w latach 1992-2000.
Cele ochronne tworzenia Zp-k określa ustawa, natomiast z punktu widzenia tworzących je organów mógłby to być także sposób na stworzenie nowej atrakcji turystycznej, a więc pośrednie osiągnięcie korzyści ekonomicznej. W tym sensie wartość Zp-k nawiązuje do użytkowych walorów parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Nazwanie i oznakowanie w terenie jakiegoś obiektu ułatwia promocję oraz zwiększa zainteresowanie danym miejscem. Jednak niewielka liczba utworzonych Zp-k wskazuje, że nie dostrzeżono jeszcze tego aspektu.
Określa je ustawa w trybie ograniczeń art. 31a (przed nowelizacją art. 37 ust. 1) oraz akt prawny tworzący dany obiekt, a w przypadku, gdy jest to uchwała rady gminy, także zapisy w planie zagospodarowania przestrzennego. Podstawową zasadą jest niepogarszanie stanu chronionych walorów, w tym przyrodniczych.
Wzrost atrakcyjności turystycznej terenu o małej powierzchni grozi nadmierną koncentracją zwiedzających, powodującą przekroczenie chłonności danego miejsca, czego efektem jest zwykle także wizualna degradacja terenu oraz regres roślinności (wskutek przedeptania, zbieractwa chronionych lub ciekawych wizualnie gatunków, uszkodzeń i innych form wandalizmu). Wzrost ruchu turystycznego rodzi też nacisk na inwestowanie w usługi możliwie blisko obiektu lub w nim samym, co realizowane w sposób nieprzemyślany deprecjonuje walory estetyczne.
W Internecie:
Raporty Wojewódzkich Inspektoratów Ochrony Środowiska - adresy na stronie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska: http://www.pios.gov.pl
inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej - Kraków