Definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwaty Biosfery mają "...służyć promowaniu i demonstrowaniu zrównoważonych relacji między ludźmi a biosferą". Rezerwaty biosfery są to: "obszary obejmujące ekosystemy lądowe, przybrzeżne, morskie lub ich wzajemną kombinację, które uzyskały międzynarodową akceptację w ramach programu UNESCO "Człowiek i Biosfera" (MAB)". Razem tworzą one Światową Sieć Rezerwatów Biosfery, stanowiącą "narzędzie ochrony różnorodności biologicznej oraz zrównoważonego korzystania z jej komponentów, w ten sposób przyczyniając się do osiągnięcia celów Konwencji o różnorodności biologicznej oraz innych konwencji i aktów prawnych". (Breymayer 1997)

Rezerwat Biosfery powinien:

Ponadto powinny być stworzone warunki dla:

Funkcje Rezerwatu Biosfery

ochronna - przyczynianie się do ochrony krajobrazów, ekosystemów, zróżnicowania gatunkowego i genetycznego;

rozwojowa - sprzyjanie formom rozwoju gospodarczego i ludzkiego, które można uznać za społecznie, kulturowo i ekologicznie zrównoważone (tj. zapewniające trwałe i niezakłócone istnienie);

wspierania logistycznego - wspieranie projektów pokazowych, edukacji ekologicznej oraz szkolenia, badań i monitoringu w odniesieniu do lokalnych, regionalnych, narodowych i globalnych zagadnień związanych z ochroną i zrównoważonym rozwojem. (za: Breymayer 1997).

Zadania Rezerwatów Biosfery

Początkowo cele tworzenia RB uszeregowano następująco: 1 - zachowanie różnorodności biologicznej i genetycznej, 2 - zachowanie terenów dla badań naukowych, 3 - stworzenie miejsc dla edukacji i szkolenia.

Gromadzone przez lata doświadczenia z funkcjonowania rosnącej liczby Rezerwatów oraz wpływ "Szczytu Ziemi" w Rio de Janeiro w 1992 r. i uruchomiony tam tzw. "proces UNCED" spowodowały istotne zmiany w podejściu do roli RB. Znalazło to swój wyraz podczas Międzynarodowej Konferencji Rezerwatów Biosfery UNESCO w Sewilli (20-25.03.1995 r.), gdzie dokonano oceny dokonań oraz wytyczono kierunki na XXI w., zawarte w tzw. "Strategii Sewilskiej", której generalna teza polega na szerszym i skuteczniejszym wkomponowaniu Rezerwatów Biosfery w życie społeczności lokalnych i światowej by skutecznie realizować cele ochronne i badawcze, nie tylko związane z przyrodą, ale także z lokalnymi tradycjami i kulturą, które zachowaniu przyrody służyły. Został też zatwierdzony "Ramowy Statut Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery", regulujący szczegółowo sposób powoływania Rezerwatów oraz cele i zasady ich funkcjonowania, a także sposób oceny działalności.

Historia Rezerwatów Biosfery MaB UNESCO

Koncepcja stworzenia światowej sieci specjalnych obszarów pozwalających badać naturalne ekosystemy i zachodzące w nich procesy, a także wpływ jaki ma na nie działalność człowieka, została przedstawiona na Konferencji Generalnej UNESCO w 1970 r. i stała się częścią wielkiego, interdyscyplinarnego programu badawczego o nazwie "Człowiek i Biosfera", złożonego z 14 bloków problemowych. Państwa będące członkami UNESCO miały wyznaczyć na swoim terenie obszary zw. "Rezerwatami Biosfery", w obrębie których znajdują się ekosystemy reprezentatywne dla głównych biomów lub które są szczególnie ważne dla danego państwa z innych przyczyn. Pierwsze Rezerwaty Biosfery zaczęto tworzyć w II poł. lat 70-tych. W 1984 r. było ich już 243 (w 65 państwach), w 1996 r. - 321 (w 83 państwach), wg stanu z 1.01.2000 r. istniało 368 Rezerwatów Biosfery w 91 państwach (w tym w Polsce - 8). raport z maja 2002 r. mówi o 408 obiektach w 94 państwach (Polska - 9). Nie pokrywają one powierzchni Ziemi w sposób równomierny i znaczne część Azji, Afryki oraz Ameryki Płd. jest ich pozbawiona. W Europie są liczne, jednak zbyt małe powierzchniowo i nie zawsze reprezentatywne dla głównych biomów świata.

W II poł. lat 80-tych próbowano stworzyć sieć monitoringową opartą o 40 wyselekcjonowanych Rezerwatów Biosfery, zakładając, że minimalna powierzchnia obiektu przydatnego do takich celów musi wynieść 20.000 ha. Na pocz. lat 90-tych zaproponowano podobny program sieci badawczej dla Europy w ramach EURO-MaB, organizacji zrzeszającej europejskie komitety narodowe MaB. Obecnie realizowany jest program BRIM (Biosphere Reserve Integrated Monitoring), prowadzony przez Amerykański Narodowy Komitet MaB dla Europy i Ameryki Północnej, którego efektem jest m. in. edycja 2 zbiorów danych dotyczących 176 Rezerwatów Biosfery z 32 państw europejskich (Breymayer 1997).

Obecnie, prócz Światowej Sieci Rezerwatów Biosfery działa szereg sieci regionalnych dla poszczególnych kontynentów lub ich części: afrykańska AfriMAB, ArabMAB dla państw arabskich, EABRN dla Azji Wschodniej, EuroMAB dla Europy i Ameryki Płn., IberoMAB dla Ameryki Płd. i Środkowej oraz Redbios dla wysp wsch. Atlantyku i państw zach. Afryki.

Idea Rezerwatów Biosfery stale transformuje, starając się wpisać w zmiany potrzeb przyrody oraz ludzkości - wykorzystać zgromadzone doświadczenia i tworzyć rozwiązania z myślą o przyszłości.

Zasady tworzenie Rezerwatów Biosfery

Zasadą jest tworzenie Rezerwatów Biosfery na terenach już istniejących obszarów chronionych prawem, gdyż chroni je to przed niespodziewanymi zmianami użytkowania, co jest istotne dla trwałości i stabilności ekosystemów. Zwykle są to obszary parków narodowych i ich otoczenie.

Ubieganie się o status Rezerwatu Biosfery należy do zadań Narodowych Komitetów MAB UNESCO. Wymaga to zgody władz kraju oraz opracowania obszernego i szczegółowego wniosku, który następnie poddany zostaje procedurze ocen w UNESCO. Akces do sieci jest dobrowolny. Działalność Rezerwatu podlega okresowej kontroli UNESCO.

Status RB nadaje Międzynarodowa Rada Koordynacyjna Programu MaB na wniosek państwa zgłaszającego obiekt. Uzyskanie statusu RB nie zmienia stanu prawnego obiektu i pozostaje on nadal pod wyłączną jurysdykcją własnego państwa. Udział w programie MAB i sieci RB jest dobrowolny.

Organizacja i kształt przestrzenny Rezerwatu Biosfery

Cechą charakterystyczną Rezerwatów Biosfery jest wyraźny podział na strefy.

Centralną strefę Rezerwatu Biosfery ("core zone") zajmują ekosystemy naturalne lub minimalnie zmienione, reprezentujące któryś z biomów. Wszelka ingerencja ludzka jest w tej strefie ograniczona do wymogów ochrony oraz potrzeb badań i czyni ją to podobną lub tożsamą ze strefą ochrony ścisłej parków narodowych lub ścisłymi rezerwatami.

Strefa ta jest otoczona ochronną strefą buforową ("buffer zone") o miąższości pozwalającej uchronić strefę centralną przed oddziaływaniem antropogenicznych czynników zewnętrznych. W strefie buforowej można prowadzić szersze badania oraz szkolenia, a także uprawiać turystykę i lokować niektóre elementy infrastruktury, np. stacje badawcze.

Optymalne jest utworzenie jeszcze jednej strefy zwanej przejściową ("transition zone"), gdzie będzie miejsce na użytkowanie gospodarcze, jednak musi ono uwzględniać bliskość wrażliwej na oddziaływanie zewnętrzne strefy centralnej, oraz ochronę tradycyjnych form gospodarki rolnej, architektury i krajobrazu przed presją intensywnych form gospodarowania. Takie podejście pozwala na stworzenie łagodnego przejścia od ochrony ścisłej do obszarów użytkowanych intensywnie, a przy okazji stworzy szansę ochrony krajobrazu kulturowego i kultur tradycyjnych, które w innych warunkach nie przetrwałyby konkurencji z gospodarką intensywną, natomiast chronione mogą stać się np. ciekawą alternatywą rozwoju turystyki (np. nie podlegające rygorom ochronnym otoczenie Babiogórskiego Parku Narodowego jest regionem o ciekawej architekturze i kulturze agrarnej oraz tradycji i kulturze ludowej, które w przypadku włączenia w sferę przejściową Rezerwatu Biosfery "Babia Góra" będą mogły przetrwać i spokojnie rozwijać się chroniąc przy okazji Park).

Rezerwaty Biosfery w Polsce

Pierwsze 4 polskie rezerwaty biosfery powołano w 1976 r. (RB Babia Góra, RB Białowieża, Słowiński RB i RB Jezioro Łuknajno), kolejne 3 - w 1992 r. i tym razem były to obiekty o charakterze międzynarodowym (polsko-czeski - RB Karkonosze, polsko-słowacki - RB Tatry i polsko-ukraińsko-słowacki - RB Karpaty Wschodnie). W styczniu 2000 r. powstał RB Puszcza Kampinoska, a w marcu 2002 r. RB Polesie Zachodnie. Tych 9 obiektów nie stanowi pełnej reprezentacji głównych ekosystemów Polski, stąd planuje się utworzenie kolejnych. W polskich warunkach obszary rezerwatów Biosfery pokrywają się z prawnymi granicami obiektów, strefa centralna odpowiada obszarom ochrony ścisłej lub granicom zewnętrznym parku narodowego, strefa buforowa - strefie ochrony rezerwatowej częściowej lub (i) otulinie, a strefa przejściowa, wyznaczona tylko dla niektórych obiektów, to tereny parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu lub otuliny.

Rezerwat Biosfery Babia Góra / Babia Gora

Uznany przez UNESCO za Rezerwat Biosfery w 1976 r. ze względu na wyjątkowość tego pasma w porównaniu z innymi górami Europy.
Granicami pokrywa się z Babiogórskim Parkiem Narodowym. Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery - 3.392 ha, w tym strefa centralna - 1.061 ha, strefa buforowa - 2.331 ha. Strefy przejściowej nie utworzono. (wg MAB UNESCO)
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwat Biosfery Białowieża / Bialowieza

Uznany przez UNESCO za Rezerwat Biosfery w 1976 r., w 1979 r. za Obiekt Światowego Dziedzictwa Naturalnego UNESCO, od 1992 r. wraz z przylegającym, białoruskim parkiem narodowym "Bielowiezskaja Puszcza" obiekt transgraniczny Światowego Dziedzictwa Naturalnego.
Granice Rezerwatu po polskiej stronie pokrywają się z granicami Białowieskiego Parku Narodowego. Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery - 10.502 ha, w tym strefa centralna - 4.747 ha, strefa buforowa - 5.585 ha. Strefy przejściowej nie utworzono. (wg MAB UNESCO)
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Słowiński Rezerwat Biosfery / Slowinski

Uznany przez UNESCO za Rezerwat Biosfery w 1976 r. od 1995 r. w sieci obszarów objętych Konwencją RAMSAR.
Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery - 91.312 ha, w tym strefa centralna - 18.618 ha pokrywa się z obszarem Słowińskiego Parku Narodowego, strefa buforowa - 50.644 ha pokrywa się z obszarem otuliny Parku oraz strefa przejściowa - 22.050 ha (w trakcie tworzenia) (wg MAB UNESCO)
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwat Biosfery Jezioro Łuknajno / Luknajno Lake

Uznany przez UNESCO za Rezerwat Biosfery w 1976 r., od 1977 r. w sieci obszarów objętych Konwencją RAMSAR.
Jest położony w obrębie Mazurskiego Parku Krajobrazowego oraz planowanego Mazurskiego Parku Narodowego. Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery - 1.410 ha, w tym strefa centralna - 710 ha pokrywa się z obszarem ścisłego rezerwatu przyrody "Jezioro Łuknajno", strefa buforowa - 700 ha. Strefy przejściowej nie utworzono. (wg MAB UNESCO)
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwat Biosfery Karkonosze / Krkokonose/Karkonosze

Uznany przez UNESCO za Bilateralny Rezerwat Biosfery Karkonosze/Krkonose w 1992 roku. Transgraniczny Obszar Chroniony Polsko-Czeski.
Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery - 60.362 ha, w tym na terenie Polski 5.575 ha, co pokrywa się z obszarem polskiego Karkonoskiego Parku Narodowego. Powierzchnia strefy centralnej wynosi 10.149 ha, w tym na terenie Polski 1.410 ha, powierzchnia strefy buforowej - 31.783 ha, w tym na terenie Polski - 3.858 ha (w obrębie Parku), powierzchnia strefy przejściowej - 18.430 ha (tylko po stronie czeskiej). (wg MAB UNESCO)
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie / East Carpathians

Uznany przez UNESCO za Bilateralny Rezerwat Biosfery polsko-słowacki w 1992 r., za Trilateralny (po przyłączeniu się Ukrainy) w 1998 r. Transgraniczny Obszar Chroniony Polsko-Słowacko-Ukraiński.
Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery - 213.033 ha, z tego część polska - 113.845 ha, część słowacka - 40.601 ha, część ukraińska - 58.587 ha. Łączna powierzchnia strefy centralnej - 24.130 ha (z tego po stronie polskiej - 18.425 ha), powierzchnia strefy buforowej - 31.942 ha (z tego po stronie polskiej - 9.408 ha), powierzchnia strefy tranzytowej - 156.961 ha (z tego po stronie polskiej - 86.012 ha). Na terenie Polski strefa centralna obejmuje większą część Bieszczadzkiego Parku Narodowego, strefa buforowa - to pozostała część Parku, a strefa przejściowa znajduje się na reszcie terenu Wschodniobeskidzkiego OChK i 2 parków krajobrazowych - PK Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetlińskiego PK. (wg MAB UNESCO). Zobacz też: szerszy opis M.R.B. "Karpaty Wschodnie".
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwat Biosfery Tatry / Tatra

Uznany przez UNESCO za Bilateralny Rezerwat Biosfery w 1992 roku. Transgraniczny Obszar Chroniony Polsko-Słowacki.
Łączna powierzchnia Rezerwatu - 123.566 ha, w tym na terenie Polski 17.906 ha, co stanowi większą część Tatrzańskiego Parku Narodowego. Powierzchnia strefy centralnej wynosi 56.992 ha, w tym na terenie Polski 7.548 ha, powierzchnia strefy buforowej - 30.012 ha, w tym na terenie Polski - 6.371 ha (w obrębie Parku), powierzchnia strefy przejściowej - 36.572 ha, w tym na terenie Polski - 3.987 ha. (wg MAB UNESCO)
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwat Biosfery Puszcza Kampinoska / Puszcza Kampinoska

Uznany przez UNESCO za Rezerwat Biosfery w styczniu 2000 r.
Łączna powierzchnia Rezerwatu Biosfery - 76.232 ha, w tym strefa centralna - 5.675 ha strefa buforowa - 31.969 ha pokrywa się z obszarem otuliny Parku oraz strefa przejściowa - 38.588 ha (w trakcie tworzenia). Obszar stref centralnej i buforowej pokrywa się w przybliżeniu z obszarem Kampinoskiego Parku Narodowego. (wg MAB UNESCO).
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Rezerwat Bisfery Polesie Zachodnie / West Polesie

Uznany przez UNESCO za Rezerwat Biosfery w marcu 2002 r. jako docelowo obiekt międzynarodowy, polsko-ukraińsko-białoruski.
Obecnie utworzony Rezerwat ma powierzchnię ok. 200 tys. ha, a w jego centrum znajduje się Poleski Park Narodowy. Po stronie ukraińskiej w skład rezerwatu ma wejść Szacki Park Narodowy. Powołanie Rezerwatu Biosfery "Zachodnie Polesie" ma spowodować zainteresowanie tym ciekawym przyrodniczo i kulturowo regionem, co powinno pozytywnie wpłynąć na gospodarkę regionu i reorientację gospodarczą na turystykę. Utworzenie tego Rezerwatu jest elementem szerszej koncepcji transgranicznych obszarów chronionych na wschodniej granicy Polski.
wróć: definicja Rezerwatu Biosfery

Źródła informacji

Opracowanie

inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Krakowie (kompilacja informacji z ww. zasobów).