Informacje topograficzne

Położenie administracyjne

Województwo małopolskie, powiat limanowski (77,8%) i nowotarski (22,2%), gminy: Kamienica, Mszana Dolna, Niedźwiedź, Nowy Targ, Ochotnica Dolna. Park znajduje się w całości na terenie OChK Województwa Nowosądeckiego.

Region fizycznogeograficzny

Prowincja: Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem, podprowincja: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, makroregion: Beskidy Zachodnie, mezoregion: Gorce.

Region geobotaniczny

Prowincja: Górska, Środkowoeuropejska, Podprowincja: Karpacka, Dział: Karpaty Zachodnie, Okręg Beskidy, Podokręgi: Śląsko-Babiogórski i w mniejszej części - Sądecki.

Hipsometria

Całe Gorce znajdują się w przedziale wysokości od 375 m n.p.m. (Zabrzeż nad Dunajcem) do 1310 m n.p.m. (szczyt Turbacza). Główny kompleks Parku obejmujący centralną część Gorców leży w przedziale wysokości od 650 m n.p.m. do 1288 m. n.p.m. (szczyt Jaworzyny Kamienickiej).

Dane obiektu

Całkowita powierzchnia Parku według stanu na dzień 31.12.1998 wynosi 7.029,85 ha, w tym 6.493,58 ha (92,4%) stanowią grunty Skarbu Państwa w zarządzie GPN, poddane ochronie ścisłej (55,6%) i częściowej (44,4%). Pozostałe formy własności na terenie Parku to: własność Skarbu Państwa w innym zarządzie (20,2 ha), prywatna (431,74 ha) i gminna (81,08 ha). Lasy stanowią 92,5% powierzchni, grunty rolne 5,9%, drogi leśne 1,1%, wody 0,3%. Park składa się z głównego kompleksu o powierzchni 6.823 ha i 14 enklaw o powierzchni od 0,08 ha do 75,96 ha. Park został utworzony w 1980 r.

Budowa geologiczna

Gorce niemal w całości zbudowane są z utworów fliszowych płaszczowiny magurskiej. Masyw Gorców leży w obrębie dwóch stref tektoniczno-facjalnych tej płaszczowiny: sądeckiej (bystrzyckiej) i nasuniętej na nią od południa podjednostki krynickiej. Centralna i południowa część Gorców utworzona jest w obrębie utworów podjednostki krynickiej. Szczytowe partie grzbietów centralnej części masywu z Turbaczem i Kiczorą oraz pasmami: Kamienickim i Kudłońskim, zostały założone w obrębie gruboławicowych piaskowców i zlepieńców formacji magurskiej (ogniwo dolno eoceńskiego piaskowca z Piwnicznej), podścielonych drobnorytmicznym fliszem (cienkoławicowe piaskowce przeławicone łupkami) formacji szczawnickiej (górny paleocen - dolny eocen) i formacji z Zarzecza (dolny eocen). Zachodnie i południowe partie Gorców budują utwory formacji szczawnickiej, w obrębie których występują gruboławicowe piaskowce i zlepieńce ogniwa życzanowskiego, tworzące lokalnie kulminacje (w tym Obidowiec). W obrębie wierzchowin, szczególnie zaś stromych, osuwiskowych zboczy, wychodnie piaskowców i zlepieńców tworzą często malownicze formy skałkowe występujące w formie ambon, progów i baszt. Najliczniejsze i najbardziej okazałe formy skałkowe skupiają się w paśmie Kudłonia i Mostownicy, grupując się w obrębie wierzchowin, szczególnie zaś górnych partii stoków północnych (wśród nich najbardziej znana maczuga Kudłoński Baca).

Północne skłony Gorców są utworzone w obrębie utworów podjednostki sądeckiej. Zwiększa się tutaj udział serii fliszowych, zawierających typowe dla strefy sądeckiej wkładki tzw. margli łąckich, występujących zarówno w gruboławicowych piaskowcach (ogniwo piaskowca popradzkiego), jak również w drobnorytmicznym fliszu (formacja beloweska).

Na północnych i wschodnich obrzeżeniach Gorców, występują okna tektoniczne Mszany Dolnej i Szczawy, w których spod utworów płaszczowiny magurskiej, odsłaniają się utwory jednostki przedmagurskiej (jednostka Mszany Dolnej, jednostka grybowska).

Głównym elementem tektonicznym podjednostki krynickiej, jest na obszarze Gorców tzw. skiba Turbacza. W jej obrębie piaskowce magurskie tworzą dwa rozległe łęki (synkliny Turbacza - Niedźwiedzia). Ku północy skiba Turbacza nasunięta jest na skibę Mogielicy, utworzoną w obrębie podjednostki sądeckiej z szeregu złuskowanych fałdów (łuska Poręby Wielkiej, łuska Koninki-Jasień-Kutrzyca). (PC, WM)

Rzeźba

Gorce odznaczają się łagodnym przebiegiem rozległych grzbietów z zachowanymi beskidzkim (ca 900-1200 m n.p.m.) i śródgórskim (700-800 m n.p.m.) poziomami zrównań. Najwyższe wzniesienia Gorców mają charakter ostańców wznoszących się ponad grzbietami o wyrównanych wierzchowinach. Masyw Gorców dzięki silnemu rozczłonkowaniu głęboko wciętymi dolinami licznych potoków należących do zlewni Raby i Dunajca, tworzy charakterystyczny rozróg Turbacza, od którego promieniście, w różnych kierunkach, odchodzą grzbiety górskie. Centralną osią Parku jest głęboko wcięta dolina Kamienicy Łąckiej (Gorczańskiej).

Linie grzbietowe Gorców mają zazwyczaj wyrównane profile podłużne, zaś ponad spłaszczeniami wierzchowin, wznoszą się twardzielcowe wzniesienia szczytowe. Stoki są modelowane przez głęboko wcięte, rozległe leje źródłowe i doliny licznych potoków rozcinających masyw, powodujących inicjowanie w ich obrębie licznych osuwisk. Stąd stoki głównych i bocznych grzbietów są strome i schodzą do wąskich i głębokowciętych dolin potoków ustawicznie pogłębianych erozyjną działalnością wody. Najbardziej powszechnym typem dolin na obszarze GPN są wciosy V-kształtne o znacznym spadku - z licznymi progami, wodospadami, załomami i wąskim dnie. W strefach wychodni skał o zwiększonej odporności powstają przełomy, o bardzo stromych zboczach, silnie podciętych przez erozję.

Na wierzchowinach grzbietów i wzdłuż krawędzi przyszczytowych występują liczne załomy i progi skalne, tworzące stosunkowo liczne i dobrze ukształtowane formy skałkowe. (PC, WM).

Gleby

Utwory geologiczne serii marglisto-krzemianowej bogatszej w węglan wapnia dają zwietrzelinę, z której wykształcają się gleby brunatne. Seria kwarcowo-krzemianowa daje zwietrzelinę piaszczystą lub piaszczysto-gliniastą, kwaśną, z której kształtują się gleby bielicowe i brunatne kwaśne. Na wykształcenie określonego typu gleby mają również wpływ: 1) typ gospodarki wodnej związany z rzeźbą terenu, 2) szata roślinna, 3) klimat. W reglu dolnym przeważają gleby gliniaste, w głębszych poziomach silnie szkieletowe, średnio głębokie i umiarkowanie świeże. W reglu górnym, gdzie dominującą rolę w kształtowaniu środowiska odgrywa klimat, gleby stają się płytsze, bardziej szkieletowe, z wyraźnym procesem bielicowania.

Wśród wyróżnionych na terenie GPN 8 typów i 17 podtypów gleb dominującą rolę odgrywają gleby brunatne kwaśne obecne na około 50% powierzchni Parku. Obejmują głównie strefę regla dolnego i częściowo obszarów przejściowych pomiędzy reglami, zajmując niemal wszystkie formy terenowe i dając podłoże dla większości zbiorowisk roślinnych, głównie buczyn. Dużą rolę odgrywają gleby brunatne bielicowane (ok. 20% pow. GPN), które wykształciły się przede wszystkim w strefie przejściowej między reglami i w partiach przygrzbietowych. Z żyźniejszej zwietrzeliny bogatszej w węglan wapnia wykształciły się gleby brunatne właściwe i b. wyługowane zlokalizowane głównie w dolnych partiach stoków pod buczynami z dużą domieszką jodły. Na grzbietach górskich oraz obszarach porosłych świerczynami występują zwykle gleby bielicowe właściwe i skrytobielicowe. Mniej rozpowszechnione są natomiast gleby zabagnione, bagienne, pobagienne oraz napływowe, których istnienie związane jest nierozerwalnie ze stagnacją lub przepływem wód powierzchniowych i gruntowych. (PC, WM)

Wody powierzchniowe

Głównym grzbietem Gorców, od Starych Wierchów przez Turbacz, przełęcz Borek, Kudłoń i przełęcz Przysłop, przebiega granica rozdzielająca Park niemal w połowiena dorzecze Dunajca - na południe od tej linii i dorzecze Raby - w kierunku północnym. Największą zlewnię w granicach Parku (23,56 km²) ma Kamienica , będąca jednocześnie królową gorczańskich rzek, choć liczy zaledwie 33 km długości, w tym 10,5 km w samym Parku. Zasila swoimi wodami Dunajec wpadając doń w Zabrzeży na pograniczu między Beskidem Wyspowym i Beskidem Sądeckim.

Druga co do wielkości gorczańska rzeka - Ochotnica także jest dopływem Dunajca, lecz swoich wód nie prowadzi przez sam Park. Zbiera jednak wody ze zlewni pot. Jaszcze, Forędówki i Furcówki, odwadniając południowe stoki Jaworzyny Kamienickiej - najwyższego wzniesienia leżącego w granicach Parku.

Lej źródliskowy od Turbacza po Kiczorę stanowi trzeci co do wielkości (6,01km²) obszar zlewni potoku Łopuszańskiego uchodzącego także do Dunajca.

W dorzeczu Raby głównymi ciekami są: Olszowy Potok ze zlewnią 6,47 km² w granicach Parku oraz potoki Poręba, Turbacz, Roztoka, Konina, Zapalac, tworzące wspólnie Porębiankę poniżej wsi Niedźwiedź i pot. Rosocha będąca bezpośrednim dopływem Mszanki, która z kolei wpada do Raby w okolicy Mszany Dolnej.

Dla wszystkich cieków charakterystyczny jest duży i niewyrównany spadek, sięgający w górnym biegu do 30%. W korytach potoków tworzą się liczne niewielkie wodospady, progi i gruzowiska. Częste są zmiany koryt cieków spowodowane gwałtownymi wezbraniami, niekiedy o charakterze powodziowym. (PC)

Klimat

Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Rezerwat znajduje się w płd. - zach. części Regionu Karpackiego (G_K).

Klimat GPN określany jest jako pluwioniwalny, w którym znajdują się trzy piętra klimatyczne. Piętro umiarkowanie ciepłe obejmuje jedynie część gruntów w otoczeniu dyrekcji w Porębie Wielkiej do wysokości 600 m. n.p.m. Piętro umiarkowanie chłodne, dominujące na obszarze Parku, obejmuje strefę regla dolnego do wysokości 1100 m. n.p.m. Powyżej na obszarze ok. 20% pow. Parku rozciąga się piętro chłodne. Duże zwarcie grupy górskiej powoduje, że piętra klimatyczne przebiegają ok. 100 m wyżej niż w sąsiednich partiach Beskidów. Powyżej 900 m. n.p.m. nie występuje już termiczne lato, natomiast długość trwania zimy różnicuje się od 80 dni w niższych położeniach do 160 dni na Turbaczu. Roczne amplitudy temperatury sięgają 76^oC na południowym przedpolu Gorców, zmniejszając się na szczytach i grzbietach górskich. Stoki o wystawie południowej są znacznie cieplejsze od zboczy północnych, grzbiety zaś od dolin. Średnia temperatura roczna na Turbaczu wynosi 2,9^oC, u podnóża - w Kamienicy - 6,1^oC. Najzimniejszym obszarem jest głęboko wcięta dolina Kamienicy, zwłaszcza w swym górnym odcinku.

Dominuje wpływ chłodnych mas powietrza z kierunków północnego i zachodniego. W dolinach górskich częste są zjawiska inwersji termicznej. Najcieplejszymi miesiącami są lipiec i sierpień, najzimniejszymi - styczeń i luty.

Występuje asymetria rozkładu wielkości opadów atmosferycznych - różnice międzystokami dowietrznymi i zawietrznymi mogą sięgać 13%. Roczne sumy opadów u podnóży pasma wynoszą 750-800 mm, w strefie grzbietowej - nieco ponad 1000 mm, na Turbaczu dochodzą do1260 mm. Liczba dni z opadem waha się od 160 na przedpolu Gorców do 180 na wyższych grzbietach. Najwięcej pada w ciepłym półroczu (IV-IX) zwłaszcza w czasie gwałtownych burz. Śnieg z reguły pojawia się w październiku, utrzymując się na stokach północnych do maja, a w leju źródłowym Kamienicy nawet do czerwca. Grubość pokrywy śnieżnej waha się od 0,5-1,0 m w niższych położeniach do 1,5-2,0 m - w partiach szczytowych.

Przeważają wiatry wiejące z zachodu i północnego-zachodu. Częste są lokalne wiatry dolinno-górskie. (PC)

Ekosystemy

Park ma charakter typowo leśny i leży zasadniczo w strefie dwóch pięter roślinnych: regla dolnego i regla górnego. Tylko niewielkie enklawy można zaliczyć do piętra pogórza. Nie ma tu takiej różnorodności ekosystemów jak w przypadku innych parków górskich południowej Polski. Drzewostany zajmują niemal 95% jego powierzchni. Są one reprezentowane przez 15 zbiorowisk roślinnych, których około 83% powierzchni znajduje się w reglu dolnym, a tylko 13% w reglu górnym. Niewątpliwym walorem parku są znajdujące się na tym terenie i będące głównym obiektem ochrony, dobrze zachowane fragmenty puszczy karpackiej o charakterze pierwotnym, niezwykle cenne ze względów przyrodniczych, naukowych i dydaktycznych.

Niewielką część parku (około 6% powierzchni) zajmują ekosystemy nieleśne reprezentowane przez 12 zbiorowisk łąkowych związanych z polanami reglowymi oraz 7 zbiorowisk traworoślowych i ziołoroślowych. Polany reglowe, które powstawały w wyniku działalności człowieka w minionych stuleciach wydają się teraz nierozłączną częścią gorczańskiego krajobrazu. Jednak bogate zbiorowiska roślinne, które wykształciły się pod wpływem długotrwałego wypasu i koszarzenia owiec i bydła obecnie podlegają procesowi sukcesji wtórnej w wyniku postępującego od kilkudziesięciu lat upadku gospodarki pasterskiej.

Zbiorowiska leśne

Najwyższe partie Gorców powyżej ok. 1150 m n. p. m (w zależności od miejscado 100 niżej lub wyżej) zajmuje acidofilna zachodniokarpacka świerczyna górnoreglowa w czterech podzespołach typowym (najczęściej spotykanym), borówkowym, paprociowym i trawiastym. Na miejscu świerczyn regla górnego zniszczonych przez gradacje zasnui wysokogórskiej i kornika drukarza wykształciły się ciekawe zbiorowiska jarzębinowe.

Poniżej znajduje się granica między reglami ze zbiorowiskami strefy przejściowej, interesująca ze wzglądu na swój przebieg i zróżnicowanie. Najlepiej zachowane fragmenty można spotkać min. na terenie rezerwatów: Turbacz i Dolina Łopusznej. Wysokość na jakiej wykształca się strefa przejściowa zależy od rzeźby i ekspozycji terenu, czynników glebowych jak również od tworzenia się swoistych mikroklimatów m. in. w dolinach potoków (np. : dolina Potoku Kamienica).

Obszar regla dolnego zdominowany jest przez zbiorowisko żyznej buczyny karpackiej, która zajmuje ponad 3,7 tys. ha. (najwięcej w skali parku). Oprócz jej podzespołu typowego występującego najczęściej, wyróżnia się jeszcze 3 inne podzespoły:

• podzespół wilgotny z miesięcznicą trwałą
• podzespół wilgotny z czosnkiem niedźwiedzim
• podzespół z rzeżuchą trójlistkową

Bardziej ubogie siedliska porasta kwaśna buczyna górska oraz drugie, co do zajmowanej powierzchni zbiorowisko regla dolnego: las jodłowo - świerkowy. Tworzy on rozległe płaty w obrębie niżej położonych grzbietów górskich, często w dolnych i środkowych partiach stromych zboczy. Niewielkie fragmenty w obrębie lasów jodłowo-świerkowych zajmują dość rzadkie w skali Gorców lasy jodłowe. Ponadto w reglu dolnym spotyka się dwa zbiorowiska z olszą szarą jako gatunkiem dominującym: bagienną olszynę górską i nadrzeczną olszynę górską. Występują one głównie na terasach w dolinach niektórych potoków, u podnóży stoków oraz - w przypadku bagiennej olszyny górskiej - również na wyżej położonych obniżeniach terenu z wysiękami wodnymi.

W piętrze pogórza, na terenie Parku Podworskiego Wodzickich w Porębie Wielkiej znajdują się niewielkie fragmenty lasu grądowego, dość rzadko spotykanego na terenie Gorców.

Zbiorowiska nieleśne (ważniejsze)

Są to głównie zbiorowiska ziołorośli i traworośli związane ze stanowiskami wilgotnymi i podmokłymi. W dolinach potoków spotyka się ziołorośla lepiężnikowe tzw. łopuszyny, które często dużymi płatami porastają brzegi oraz rosnące na stromych skarpach śródleśnych ziołorośla z omięgiem górskim i parzydłem leśnym.

Natomiast w źródliskowych częściach potoków i na śródleśnych wysiękach wodnych występują młaki ziołoroślowe, stanowiace pod względem siedliskowym i składu gatunkowego odpowiednik olszynki bagiennej Caltho-Alnetum.

półnaturalne

Najczęściej spotykanym, typowym zbiorowiskiem polan reglowych jest bogata florystycznie łąka mieczykowo-mietlicowa, rozwijająca się dzięki stałemu użytkowaniu połączonemu z intensywnym nawożeniem. Mniej żyzne stanowiska zwykle powyżej 1000 m. n.p.m. zajmują traworośla z ciemiężycą zieloną.

Podmokłe części polan przy źródliskach i wyciekach porastają młaki kozłkowo-turzycowe oraz występujące często w pobliżu młak łąki ostrożeniowe.

W wyniku ubożenia siedlisk coraz większe powierzchnie zajmują łąki z bliźniczką psią trawką tzw. psiary. oraz - świadczące o daleko posuniętejsukcesji - borówczyska i występujące głównie w reglu dolnym maliniska. (PA)

Flora

Główną rolę lasotwórczą na terenie Parku spełniają trzy gatunki drzew. Dominujący w reglu górnym świerk, którego udział w drzewostanach wynosi 44% oraz charakterystyczne dla regla dolnego buk z udziałem 40% i jodła 14%. W domieszce występuje jawor, olsza szara, modrzew, wierzba iwa i wiąz. Pod względem bogactwa gatunkowego florę Gorców można uznać za typową dla Beskidów Zachodnich. Stwierdzono tu 944 gat. roślin naczyniowych, 250 gat. mchów i 116 gat. wątrobowców. Ponad 80% tych gatunków jak również około 360 gat. porostów i bogata flora grzybów ma swoje stanowiska na terenie Parku lub w jego otuliny. 35% stwierdzonych tu roślin naczyniowych występuje na polanach reglowych, a prawie 130 gatunków związanych jest wyłącznie z tymi siedliskami np. : szafran spiski, pełnik europejski, mieczyk dachówkowaty, prosienicznik jednogłówkowy, około 18 gat. storczykowatych i wiele innych.

Znaczny udział (ok. 15%) stanowią gatunki górskie strefy reglowej (np.: parzydło leśne, liczydło górskie, tojad smukły), strefy subalpejskiej (np.: miłosna górska, omieg górski, modrzyk alpejski, jaskier platanolistny) oraz strefy alpejskiej (np.: kuklik górski, tymotka alpejska, wiechlina alpejska).

Gatunków prawnie chronionych występuje tu obecnie 113 (w tym 57 gat. porostów i 8 gat. grzybów), z czego 105 gatunków podlega ochronie całkowitej, a 8 - ochronie częściowej.

Kilka roślin zaliczanych jest do grupy endemitów zachodniokarpackich np.: urdzik karpacki lub subendemitów ogólno karpackich np. : żywiec gruczołowaty, żywokost sercowaty, chaber miękkowłosy.

Osobliwością florystyczną Parku był wymarły dziś podejźrzon lancetowaty mający tu jedyne stanowisko w Polsce i całych Karpatach.

Występują natomiast w Parku inne gatunki wpisane "Polskiej Czerwonej Księgi Roślin" - zarzyczka górska oraz paprocie: podejźrzon księżycowaty, rozrzutka brunatna i paprotnica górska, ponadto 157 gat. porostów umieszczonych na "Czerwonej liście porostów zagrożonych w Polsce".(PA)

Chronione gatunki roślin w Gorczańskim Parku Narodowym.

Fauna

Zwarte fragmenty dobrze zachowanej puszczy karpackiej oraz otwarte biotopy polan reglowych stwarzają odpowiednie warunki bytowania dla wielu gatunków zwierząt. Obok tych pospolitych występuje tu szereg przedstawicieli fauny puszczańskiej oraz znaczna liczba gat. górskich i borealno-alpejskich. Pod tym względem obszar Gorców jest bardziej związany z wyższymi łańcuchami górskimi, mimo że wysokościowo niewiele się różni od pobliskich pasm beskidzkich. Dotychczas na terenie Parku stwierdzono około 900 gatunków zwierząt. Najliczniejszą, ale zarazem najsłabiej poznaną grupą są bezkręgowce, których opisano tu 725 gatunków, co stanowi zaledwie około 2, 4% znanych w Polsce zwierząt bezkręgowych. Wśród nich znajdują się endemity karpackie (głównie z rzędu chrząszczy, jętek, widelnici chruścików) oraz ponad 100 gat. górskich i borealno-alpejskich.

Kręgowce reprezentowane są przez 183 gatunki, z których 19 wpisanych jest do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (11 gat. ssaków, 7 gat. ptaków i 1 gat. płaza).

Na terenie Parku spotkać można 46 gat. ssaków. Wśród parzystokopytnych najliczniejszym gatunkiem jest jeleń, natomiast mniej licznie występują sarna i dzik. Stałymi mieszkańcami gorczańskich lasów są duże drapieżniki wilk i ryś. Jednak za względu na szeroki areał bytowania tych zwierząt obszar Parku jest prawdopodobnie tylko częścią ich rewirów.

Od kilku lat obserwuje się również ślady obecności największego krajowego drapieżnika niedźwiedzia brunatnego, którego gawrowanie stwierdzono w 1993 r.

Spośród innych drapieżników występują tutaj m. in. borsuk, lis, kuna leśna, gronostaj oraz wydra, która penetruje koryta i brzeg i potoków w poszukiwaniu pokarmu. Licznie reprezentowane są drobne ssaki. Na szczególną uwagę zasługują popielica, orzesznica i koszatka (rodzina pilchowatych), rzęsorek mniejszy (rodzina ryjówkowatych) oraz 9 gat. nietoperzy.

Obszar Parku jest miejscem lęgów ok. 100 gat. ptaków, a kolejne 23 uznawane są za przelotne lub zalatujące np.: dwa duże drapieżniki orzeł przedni, orlik krzykliwy.

Dominującą grupę stanowią gatunki leśne. Swoje ostoje mają tutaj puchacz i głuszec. Można spotkać również kilka innych ciekawych gatunków takich jak włochatka, sóweczka, puszczyk uralski, cietrzew, trzmielojad, bocian czarny, drozd obrożny, orzechówka i dzięcioły: trójpalczasty, białogrzbiety i czarny. W sąsiedztwie potoków górskich pojawiają się pluszcz i pliszka górska, natomiast polany reglowe są odpowiednim siedliskiem dla siwerniaka oraz derkacza, który jest gat. z Europejskiej Czerwonej Listy Zwierząt Zagrożonych.

Herpetofaunę reprezentuje 13 gat. co stanowi blisko 50% krajowych gatunków. Spośród 5 przedstawicieli gadów najliczniej występują jaszczurka żyworodna oraz żmija zygzakowata i zaskroniec.

Płazy reprezentowane są przez 8 gatunków. Oprócz salamandry plamistej można tutaj spotkać traszkę górską, kumaka górskiego oraz traszkę karpacką, która jest jedynym wśród kręgowców endemitem karpackim. Natomiast w potokach stwierdzono 3 gat. ryb. (PA).

Chronione gatunki zwierząt występujące w Gorczańskim Parku Narodowym 

Krajobraz i kultura

U podnóży Gorców i w dolinach większych rzek dominuje krajobraz o charakterze kulturowym z przewagą pól uprawnych i terenów zurbanizowanych. Powyżej obszaru zajętego przez rolnictwo przeważa naturalny krajobraz rozległych lasów porastających stoki najwyższych wzniesień. Unikalny charakter krajobrazu Parku polega na harmonijnym przenikaniu się tych dwóch typów krajobrazu: naturalnych, rozległych i różnorodnych lasów z malowniczymi śródleśnymi polanami i halami z doskonałymi miejscami widokowymi. Z polan położonych w szczytowych partiach Gorców można podziwiać piękne panoramy Tatr, Pienin, Spiszu, Beskidu Żywieckiego, Wyspowego i Sądeckiego.

Materialną spuścizną po wielowiekowej gospodarce pasterskiej w Gorcach są szałasy pasterskie. W 1998 roku na terenie Parku zinwentaryzowano 64 tego typu obiekty, z czego 12 uznano za zabytkowe. Cechuje je niepowtarzalna architektura, bogactwo detali, zróżnicowany styl w zależności od regionu Gorców, w którym powstawały. Niewykorzystywane gospodarczo od wielu lat szałasy popadają w ruinę, są rozbierane przez właścicieli, a czasem dewastowane i podpalane przez wandali.

Często obok budynków gospodarczych i mieszkalnych pasterze wznosili małe obiekty sakralne, takie jak krzyże i kapliczki. Najciekawszym tego typu obiektem na terenie Parku jest Bulandowa Kapliczka na polanie Jaworzyna Kamienicka, wzniesiona w 1904 r. przez Tomasza Chlipałę zwanego Bulandą.

Najcenniejszym obiektem architektonicznym Parku jest zabytkowy park podworski Wodzickich w Porębie Wielkiej. W jego skład wchodzą XVIII-wieczne elementy kompozycji założenia parkowego zlicznymi pomnikowymi okazami drzew, zabytkowe piwnice spalonego dworu, oficyna dworska, drewniany lamus z końca XVIII wieku, budynki gospodarcze folwarku, sad i opuszczone stawy rybne. W parku znajduje się też nietypowy pomnik przyrody - tzw. "świadek" - zabezpieczony odziomek obumarłego, najgrubszego wiązu "Łokietek". (KCh)

Otulina Parku

W 1997 roku wokół Parku została utworzona strefa ochronna, zwana otuliną, opowierzchni 16.646,61 ha. Ma ona postać pasa terenu o z zróżnicowanej szerokości, otaczającego Park prawie ze wszystkich stron. Największy zasięg otulina osiąga w południowej części Gorców dochodząc do Nowego Targu, Dunajca i rzeki Ochotnicy. W skład otuliny wchodzą przede wszystkim lasy bezpośrednio przylegające do granic Parku (w większości prywatne), tereny rolnicze, jak również zabudowa wiejska. Głównym zadaniem otuliny jest zabezpieczenie Parku przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Wszelkie inwestycje budowlane jak i zmiana kategorii użytkowania gruntów na terenie otuliny powinny być opiniowane przez Dyrekcję pod kątem ich wpływu na przyrodę Parku. Jedną z dróg zmierzającą do zapewnienia właściwego, zgodnego z zasadami ochrony środowiska gospodarowania w otulinie są starania Dyrekcji Parku o przejęcie nadzoru nad lasami niepaństwowymi. Nadzór taki jest z powodzeniem sprawowany przez administrację Parku w lasach prywatnych i gminnych na terenie gminy Niedźwiedź. (KCh)

Zadania i cele parku

Nadrzędnym celem Parku jest poznanie i zachowanie całości systemów przyrodniczych w jego granicach wraz z warunkami ich funkcjonowania oraz odtwarzanie zniekształconych i zanikłych ogniw rodzimej przyrody.

Do najważniejszych zadań Parku należy:

• Ocena aktualnego stanu oraz określenie potrzeb i kierunków ochrony przyrody oraz swoistych cech krajobrazu. Obecnie do priorytetowych zadań należy prowadzenie aktywnej ochrony polan reglowych, wykup lub wymiana gruntów prywatnych w granicach Parku, włączenie do Parku kopuły szczytowej Turbacza.
• Wykonywanie ochrony przyrody, w tym ochrona mienia Parku, zwalczanie przestępstw i wykroczeń przeciwko przyrodzie Parku.
• Prowadzenie prac naukowo-badawczych w zakresie ochrony przyrody, kontroli i prognozowania zmian w środowisku przyrodniczym Parku. W tym celu, między innymi, została założona w 1992, na całym obszarze Parku sieć stałych powierzchni badawczych, na których prowadzony jest monitoring zmian w ekosystemach leśnych.
• Prowadzenie działalności dydaktycznej, edukacyjnej, udostępnianie terenu Parku z zachowaniem wymogów ochrony przyrody. (KCh)

Udostępnianie Parku

Ograniczenia określa art. 37 ustawy o ochronie przyrody (po nowelizacji art. 23a), zapisy planu ochrony oraz - szczegółowo - Regulamin Parku.

Regulamin dla zwiedzających Gorczański Park Narodowy (fragmenty):

• pieszy ruch turystyczny może się odbywać tylko po wyznaczonych szlakach turystycznych oraz po utwardzonych lub gruntowych drogach dopuszczonych do ruchu zarządzeniem Dyrektora Parku. Dla zatrzymania się i odpoczynek należy wykorzystać, szczególnie w przypadku dużych grup - miejsca do tego celu wyznaczone,
• turystyka piesza zorganizowana może się odbywać tylko pod kierownictwem przewodników beskidzkich PTTK, przodowników GOT, pracowników Parku oraz osób upoważnionych przez Dyrektora GPN - ilość turystów prowadzonych przez jednego przewodnika nie może przekraczać 30 osób,
• ruch narciarski może się odbywać wyłącznie po wyznaczonych szlakach narciarskich - grupy zorganizowane nie mogą przekraczać 10 osób,
• turystyka rowerowa może się odbywać wyłącznie po wyznaczonych do tego celu drogach, grupy zorganizowane nie mogą przekraczać 10 osób,
• turystyka hippiczna oraz używanie pojazdów konnych są dozwolone wyłącznie na wyznaczonych przez Dyrektora Parku drogach i pod kierownictwem upoważnionych osób,
• organizowanie masowych imprez edukacyjnych, turystycznych i sportowych może się odbywać wyłącznie po uzyskaniu zgody Dyrektora Parku,
• za wstęp, korzystanie z wartości przyrodniczych i jego urządzeń mogą być pobierane opłaty. Zakres i sposób stosowania i pobierania opłat zostaną określone w odrębnym zarządzeniu Dyrektora Parku (do tej pory w GPN nie są pobierane opłaty za wejście do Parku),
• ruch pojazdów jest dopuszczony wyłącznie za zgodą Dyrektora Parku,

na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego zabronione jest wszelkie działanie mogące zniszczyć lub zmienić środowisko przyrodnicze (...) a w szczególności:

• zaśmiecanie i zanieczyszczanie wód, powietrza i gleby,
• polowanie, wędkowanie, zabijanie, chwytanie i płoszenie dziko żyjących zwierząt, niszczenie nor, lęgowisk i gniazd oraz wybieranie jaj i młodych, zbieranie poroża zwierzyny płowej oraz pozostałych trofeów i okazów przyrodniczych,
• pozyskiwanie, niszczenie lub uszkadzanie drzew i innych roślin oraz zbiór roślin albo ich części (dopuszczalny jest zbiór jagód borówki czarnej - wyłącznie na prywatnych polanach i halach),
• niszczenie gleby oraz uszkadzanie i wydobywanie skał i minerałów,
• niszczenie i uszkadzanie zabytków kultury (szałasy, kapliczki itp.),
• biwakowania za wyjątkiem miejsc do tego wyznaczonych,
• zakłócanie ciszy,
• rozniecanie ognia poza miejscami wyznaczonymi i wypalanie traw,
• wprowadzanie psów,
• umieszczanie jakichkolwiek napisów, tablic i innych znaków oraz niszczenie istniejących,
• prowadzenie jakiejkolwiek działalności handlowej (nie dotyczy materiałów informacyjnych GPN),
• wykonywanie lotów cywilnymi statkami powietrznymi poniżej 2000 m wysokości względnej nad terenem Parku z wyjątkiem lotów patrolowych (...). (JL)

Ośrodek Dydaktyczny

Park nie posiada jeszcze budynku muzealnego. Rolę obiektu wystawienniczego oraz Ośrodka Dydaktycznego spełnia nowy budynek administracyjno-socjalny Dyrekcji GPN w Porębie Wielkiej. W tym budynku organizowane są cykliczne wystawy (m. in. wystawy prac uczniów wykonywanych w ramach organizowanych konkursów i wystawy fotograficzne), warsztaty dla nauczycieli szkół podstawowych z otuliny Parku, prelekcje, pokazy multiwizji, spotkania okolicznościowe.

Edukacja przyrodnicza

Jest realizowana na kilku płaszczyznach działania. Dwie główne dotyczą działalności w obrębie 42 szkół podstawowych otaczających Park (tzw. otulina społeczna):

Oprócz tego dla turystów z zewnątrz przygotowywane są wydawnictwa, szkolenia dla przewodników, prelekcje, ścieżki edukacyjne.

Ścieżki edukacyjne

W parku wytyczono 8 ścieżek edukacyjnych:

• Park Podworski Wodzickich - góra Chabówka;
• Wokół doliny Poręby;
• Dolina potoku Turbacz;
• Na Turbaczyk;
• Z Łopusznej na Jonkówki;
• Dolina potoku Jaszcze;
• Dolina potoku Kamienica;
• Dolina Gorcowego Potoku.

Trasy ścieżek oznakowane są międzynarodowym symbolem (biały kwadrat z zielonym paskiem po przekątnej). W punktach przystankowych ulokowane są słupki z numerami punktów. Do ścieżek opracowane są przewodniki, które można nabyć w dyrekcji GPN oraz w osadach służbowych GPN zlokalizowanych w sąsiedztwie ścieżek.

Informacje użytkowe

Układ rzeźby Gorców (kształt rozrogu z ramionami odchodzącymi w różnych kierunkach) sprawia, że zwiedzanie Gorczańskiego Parku Narodowego można rozpocząć z różnych miejsc (z Nowego Targu, Łopusznej, Ochotnicy, Kamienicy, Szczawy, Lubomierza, Koniny, Poręby Wielkiej, Rabki. Warto jednak przed wyjściem na trasę odwiedzić Dyrekcję GPN w Porębie Wielkiej, zaopatrzyć się w odpowiednie materiały informacyjne (mapy, przewodniki), zwiedzając przy okazji zabytkowy park podworski Wodzickich i oglądając panoramę całych Gorców z góry Chabówka. Z Dyrekcji GPN w Porębie Wielkiej jest już blisko (4 km) do granicy głównego kompleksu Parku w Koninkach.

Trasy zwiedzania

Na mapie turystyczno-nazewniczej Gorczańskiego Parku Narodowego w skali 1:30000 zaproponowano 14 tras prowadzących przez tereny Parku. Tu polecamy 5 najciekawszych

• Przełęcz Przysłop - Jaworzynka - Adamówka - Gorc Porębski i Troszacki - Kudłoń - Pustak - Przysłopek - Przełęcz Borek - Hala Turbacz - Schronisko pod Turbaczem. Znaki żółte. Czas przejścia - 6 godzin.
• Niedźwiedź - Orkanówka - Turbaczyk - Kopieniec - Szyja Turbacza - CzołoTurbacza - schronisko pod Turbaczem. Znaki zielone. Czas przejścia - 5 godzin.
• Koninki - Leśniczówka Hucisko - Rezerwat "Turbacz" im. W. Orkana - polana Średnie - Czoło Turbacza - schronisko pod Turbaczem. Znaki niebieskie. Czas przejścia - 3 1/4 godziny. Korzystne jest łączenie trasy 2 i 3.
• Rabka - Jaworzyna Ponicka - Stare Wierchy - Turbacz - Kiczora - Polana Zielenica - Przełęcz Knurowska. Znaki czerwone. Czas przejścia 9 godzin.
• Łopuszna - Polana Srokówki - Pucołowski Stawek - Polana Wysznia - Polana Jankówki - Polana Zielenica. Znaki czarne. Czas przejście 2 3/4 godziny.

Historia ochrony

Zaczątkiem obszarowej ochrony przyrody w Gorcach było utworzenie w 1927 roku rezerwatu leśnego Turbacz o powierzchni 114 ha w dobrach hrabiego Ludwika Wodzickiego. Po II wojnie światowej rezerwat reaktywowano w 1964 roku, powiększając go do 319 ha.

W 1950 w dolinie potoku Łopuszna utworzono Gorczański Rezerwat Żubra, w którym podjęto próbę hodowli żubra krwi kaukaskiej. Po trzech latach stado padło z powodu epidemii pryszczycy. Na tym obszarze w 1970 roku utworzono rezerwat Dolina Łopusznej o pow. 113 ha. Na rok przed utworzeniem Parku powołano rezerwat "Gorce" o powierzchni 1917 ha, w skład którego weszły rezerwaty "Turbacz" i "Dolina Łopusznej" oraz górna część zlewni potoku Kamienica. W 1981 roku utworzono Gorczański Park Narodowy o powierzchni 5908 ha w tym 260 ha gruntów prywatnych. Z trzech rozważanych koncepcji Parku ta była najmniejsza obszarowo. W 1988 roku przekazano dodatkowo w zarząd Parku 807 ha z terenów nadleśnictw: Krościenko, Limanowa i Nowy Targ. W 1997 roku wydano nowe rozporządzenie w sprawie GPN i powiększono jego powierzchnię do 7029 ha. (JL)

Administracja Parku i ważniejsze adresy

• Dyrekcja Parku: Poręba Wielka 590, 34 -735 Niedźwiedź, tel.: (18) 33 17 944; fax: (18) 33 17 207, email: gpn@alnus.les.ar.krakow.pl
• Pracownia Naukowa oraz Zespół d/s Dydaktyki i Udostępniania Parku mieszczą się w budynku Dyrekcji GPN. (JL)

Akty prawne regulujące funkcjonowanie Parku

• Rozporz. Rady Ministrów z dn. 08.08.1980 roku w sprawie utworzenia Gorczańskiego Parku Narodowego (Dz. U. Nr 18 z 1980 r., poz. 66),
• Rozporz. Rady Ministrów z dn. 09.01.1997 (Dz. U. Nr 5 z 1997 r., poz. 26) w sprawie Gorczańskiego Parku Narodowego.
• Park posiada plan ochrony zatwierdzony przez Ministra Środowiska w dniu 31 lipca 2000. (JL)

Zagrożenia

• postępująca sukcesja wtórna polan reglowych powodująca ubożenie siedlisk i wycofywanie się rzadkich i chronionych gatunków roślin;
• zagrożenie drzewostanów ze strony silnych wiatrów (wiatrołomy) oraz opadów atmosferycznych śniegu i szadzi (śniegołomy);
• presja foliofagów oraz kambio - i ksylofagów, żerujących głównie w drzewostanach świerkowych,
• zanieczyszczenie powietrza, które mimo znacznego oddalenia źródeł emisji od terenu Parku, może wywierać wpływ na zdrowotność drzewostanów. (PA)

Źródła informacji

• Czarnota P. et al. 2000. Gorce. Gorczański Park Narodowy. Forma, Kraków i Gorczański Park Narodowy, Poręba W.
• Kornaś J. 1955. Charakterystyka geobotaniczna Gorców. Monogr. botan. 3:1-216.
• Kornaś J. 1957. Rośliny naczyniowe Gorców. Monogr. botan. 5: 1-260.
• Medwecka-Kornaś A. 1955. Zespoły leśne Gorców. Ochr. Przyr. 23: 1-111.
• Nyka J. 1974. Gorce. Przewodnik. Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa.
• Michalik S. 1986. Gorce. Wiedza Powszechna, Warszawa.
• Matuszczyk A. 1997. Gorce Przewodnik. Oficyna Wydawnicza Rewasz, Pruszków.
• Mściwujewski S., Różański W. (red.). 2000. Gorce Gorczański Park Narodowy. Wydawnictwo FORMA & GPN.
• Tomasiewicz J. Gruszczyk A. 2001. Gorczański Park Narodowy. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.

Łącze internetowe

Na razie brak własnej strony internetowej, jednak podstawowe informacje o Parku można znaleźć m.in. na stronach:

• Krajowy Zarząd Parków Narodowych: http://www.mos.gov.pl/kzpn/pl/gorc_pl.htm
• Serwer Edukacyjny "Karpaty": http://www.karpaty.edu.pl/teams/drugac/pnaro/gorcz.htm

Opracowanie