Definicja

Głowa żubraOchrona gatunkowa zwierząt jest formą ochrony gatunkowej, na ogół ścisłej, który odnosi się do rodzimych gatunków dziko żyjących zwierząt, zwłaszcza rzadkich, endemicznych i zagrożonych wyginięciem. W Polsce ochrona gatunkowa zwierząt jest prowadzona na mocy ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (w 2000 i 2001 r. znowelizowanej) oraz odpowiedniego rozporządzenia ministra właściwego d.s. środowiska (ostatnie nowelizacje tego rozp. w 1995, 1998 i gruntowna zmiana w 2001 r.) Rozporządzenie z 1995 r. w § 1 określało listę gatunków objętych ochroną, sposoby realizacji ochrony oraz stosowne ograniczenia, zakazy i nakazy. W myśl tego aktu prawnego (§ 2 i § 3) zabrania się chwytania, zabijania chronionych gatunków zwierząt oraz niszczenia ich miejsc rozrodowych. Tę formę ochrony może też w myśl § 4 wprowadzić wojewoda w obrębie podlegającego mu województwa, który przyjmuje zarazem Bizon amerykańskiodpowiedzialność za skutki wynikające z podjętej decyzji (np. wypłata odszkodowania rolnikom, hodowcom, rybakom), zgodnie z art. 52 ustawy o ochronie przyrody. Ochrona gatunkowa jest tym bardziej skuteczna im w większym stopniu obejmuje areał geograficzny zwierzęcia i jest konsekwentnie egzekwowana. Służy temu współpraca międzynarodowa, którą regulują konwencje multilateralne, wielotypowe, zwłaszcza Konwencja Waszyngtońska (CITES), Konwencja Berneńska, Konwencja Bońska, Konwencja Ramsarska, Konwencja Gdańska, Konwencja Helsińska, Konwencja o Różnorodności Biologicznej z Rio de Janeiro. Wysoce restryktywne formy współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony gatunków wprowadzają Dyrektywy UE - Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa).

Ochronę gatunkową w rozumieniu ustawy o ochronie przyrody uzupełniają: ustawa o prawie łowieckim, ustawa o rybactwie śródlądowym i ustawa o rybołówstwie morskim (1996) oraz wydane na podstawie tych ustaw odpowiednie rozporządzenia - rozp. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych oraz określenia okresów polowań na te zwierzęta, rozp. w sprawie połowu ryb w wodach śródlądowych i rozp. w sprawie gospodarowania żywymi zasobami morza i ich ochrony. Te komplementarne formy ochrony gatunkowej zwierząt, czyli ochrony łowieckiej i rybackiej, dotyczą na ogół ochrony częściowej, czyli sezonowej (ssaki, ptaki, ryby) i określonej - ochronnymi rozmiarami ciała zwierząt (ryby).

Ważnym i niezbędnym uzupełnieniem ochrony gatunkowej jest ochrona obszarowa, czyli w formie rezerwatów przyrody, parków narodowych, rezerwatów biosfery itp. Ochrona gatunkowa zawodzi bowiem tam, gdzie gatunki tracą siedliska i przyjazną przestrzeń życiową. Ochrona obszarowa ma na celu zabezpieczenie całych zespołów zwierzęcych i wybranych gatunków wraz z ich siedliskami na określonym terenie. udział chronionych gat. zwierząt w PN w ogólnej lliczbie gat. chronionych

W Polsce zarówno ochronę gatunkową sensu stricto jak i obszarową reguluje ta sama ustawa o ochronie przyrody, zwłaszcza art. 27. Nowelizacja tej ustawy z 2000 r., a w szczególności zmiany art. 27 i wprowadzenie art. 27b-27e rozbudowały tę problematykę oraz włączyły do niej kwestie prawa międzynarodowego dotyczące także ochrony fauny. Problematykę ogrodów zoologicznych ujęto w bardzo rozbudowanym przez nowelizację art. 46. Kwestie humanitarne reguluje ustawa o ochronie zwierząt oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe.

Niepylak apolloNajnowsze rozporządzenie o ochronie gatunkowej zwierząt, wydane dla znowelizowanej ustawy, wprowadza w § 1 i § 2 wyraźny podział na gatunki objęte ochronę ścisłą (zał. 1) i częściową (zał. 2). Lista gatunków objętych ochroną zastąpiono więc teraz przez 2 listy, objęto ochroną szereg nowych gatunków, ale nie wszystkie dotychczas chronione zachowały swój status. Zmianom uległy też zasady wyznaczania stref ochrony miejsc rozrodu i stałego przebywania chronionych zwierząt, co ujmuje zał. 3.

Z uwagi na fakt, że wszystkie opracowania monograficzne płyty CD ROM "Ochrona polskiej przyrody" zostały wykonane przed wejściem w życie rozporządzenia, a np. list gatunków chronionych występujących w polskich obszarach chronionych, jeszcze nie uaktualniono, podstawą w niniejszym opracowaniu pozostaje rozporządzenie z 1995 r.

Rys historyczny

Ochrona zwierząt ma w dziejach świata długą tradycję, choć jej początków należałoby się dopatrywać w czynnikach ekonomicznych. Ślady świadomych działań ochronnych tego typu można znaleźć w Biblii, a pojawienie się ochrony idealistycznej opartej o przekonanie, że istnienie żadnego gatunku w przyrodzie nie jest przypadkowe, miało miejsce w Indiach ok. III w p.n.e. Przez całą starożytność w większości ówczesnych państw i ich religii przewijają się wątki świętych zwierząt, de facto służące utrzymaniu ras i gatunków niezbędnych dla gospodarki tych społeczeństw.

Nowożytna ochrona gatunkowa zwierząt dziko żyjących w Europie ma również wielowiekową tradycję, opartą jednak również na interesie ekonomicznym władców i naruszenie jej zasad wiązało się z niezwykle surowymi karami. Elementy idealistyczne ochrony zaczęły pojawiać się ok. XVI w., przede wszystkim w stosunku do ptaków śpiewających.

ŚwistakW Polsce przepisy ochronne dotyczące niektórych gatunków zwierząt, m.in. bobra Castor fiber i tura Bos primigenius wprowadzono w Polsce już w średniowieczu (XI i XII w.). W XVi XVI w. rozszerzono je na dalsze gatunki: żubra Bison bonasus, tarpana Equus gmelini, łosia Alces alces, sokoła wędrownego Falco peregrinus i łabędzia niemego Cygnus olor. Regulowały te kwestie tzw. "Statuty", zarówno Królestwa Polskiego jak i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Szczególnie ciekawą kartą polskiej Kozicahistorii ochrony gatunkowej, była w pełni świadoma, choć - niestety - nieudana, próba zachowania tura. Zręby nowoczesnej ochrony gatunkowej zwierząt stworzyła ustawa o ochronie świstaków i kozic tatrzańskich, wydana w 1868, we Lwowie przez galicyjski Sejm Krajowy. Głównymi jej inicjatorami byli Maksymilian Siła-Nowicki (1826-1890), Edward Janota (1823-1878) i Ludwik Zejszner (1805-1871). Nie mniej istotna była kolejna galicyjska ustawa z 1875 r., oraz inne akty prawne państw zaborczych, związane z gospodarką leśną.

Ochrony gatunkowej niektórych gatunków ptaków dotyczyła pierwsza prawdziwie międzynarodowa konwencja dotycząca przyrody, a po I wojnie światowej odradzająca się Polska stanęła w obliczu zupełnie świeżej sprawy wybicia ostatnich żubrów w Puszczy Białowieskiej, która miała wszelkie szanse by powtórzyć historię -zagłady tura, ale stała się początkiem chlubnego i bezprecedensowego wtedy procesu restytucji tego gatunku w ogóle, a w Puszczy w szczególności. W 1920 r. nowo utworzona TPKOP opracowuje projekt ustawy o ochronie zwierząt dziko żyjących, które jednak nie weszło w życie. Jednak ochronę w części umożliwiały zapisy prawa łowieckiego z 1927 r., a rozp. z 1928 r. uregulowało kwestie humanitarnego traktowania zwierząt. Chociaż nie udawało się nadal stworzyć jednolitego aktu prawnego o ochronie gatunkowej, powstało szereg pomniejszych, regulujących kwestie indywidualne: Zarz. MSW z 1929 r. o ochronie ptaków, Rozp. z 1930 r. dot. współpracy organizacji społecznych z władzami w sprawie przestępstw przeciw zwierzętom, 4 akty prawne z 1931 r. ograniczające wywóz żubrów oraz wprowadzające okresy ochronne dla niedźwiedzi, rysi i ochronę niektórych ptaków drapieżnych.

Żółw błotnyW latach 1927-31 powstały też międzynarodowe uregulowania dotyczące połowów, a w 1932 r. Polska ratyfikowała konwencję z 1902 r., zresztą w stosunku do ówczesnego polskiego prawa już przestarzałą. Zapisy dot. ochrony gatunków zagrożonych zawiera też nowe ustawodawstwo rybackie (1932), pierwsza polska ustawa o ochronie przyrody (1934) oraz zarządzenia poszczególnych resortów i urzędów państwowych, np. komunikacji. W oparciu o ustawę z 1934 r. wprowadzono w 1935 r. ochronę gatunkową żółwia, a w 1938 r. - żubra. Rozszerzeniu uległa też lista okresów ochronnych dla gatunków łownych i poławianych z wprowadzeniem dla niektórych z nich całorocznej ochrony (łosie-byki, muflony, dropie, niedźwiedzie, jesiotry).

Przed 1944 r. pojawiło się też szereg regulacji międzynarodowych, w tym najważniejsze konwencje z 1933 r. i 1940 r., a tuż po wojnie, w 1950 r. nowelizacja konwencji z 1902 r. o ochronie ptaków.

W Polsce po II wojnie światowej rozporządz. ograniczające listę gatunków łownych było pierwszym aktem prawnym wydanym w dziedzinie ochrony przyrody, a w latach 1946 i 1947, wobec braku innych przepisów, jeszcze parokrotnie korzystano z przepisów łowieckich dla ochrony zagrożonych gatunków. Jednoznacznie sprawę ochrony gatunkowej uregulowała dopiero ustawa o ochronie przyrody z 1949 r. w art. 11. 4 i 15, w oparciu o które w 1952 r. wydano rozp. o ochronie gatunkowej zwierząt, zawierające 128 gatunków, które w następnym roku uzupełniono o kolejne 2 gat. W 1959 r. wprowadzono nowe prawo łowieckie oraz rozp. o gat. łownych i ich okresach ochronnych. Wymienione akty prawne (ustawy i rozp.) były w późniejszych latach Wilkparokrotnie nowelizowane w zależności od aktualnych potrzeb i możliwości. Podobnie działo się z przepisami dot. rybołówstwa śródlądowego i morskiego. Najbardziej kontrowersyjne były zapisy dopuszczające polowania na niektóre gatunki przez cały rok, bez uwzględnienia ochrony w okresie rozrodu, co ma wymiar ahumanitarny i jest spadkiem po archaicznym podziale na gatunki pożyteczne i szkodliwe. W szczególności dotyczyło to przez długie lata wilka.

Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. spowodowała uregulowanie kwestii ogrodów zoologicznych (rozp. z 1980 r. ), a w 1997 r. przyjęto ustawę o ochronie zwierząt, zastępującą akt prawny z 1928 r.

Znacznie więcej działo się na arenie międzynarodowej, gdzie ruch na rzecz ratowania ginących gatunków nabrał dużego znaczenia, powstały liczne organizacje, takie jak np. WWF, BirdLife Int., programy ochronne o zasięgu regionalnymi i globalnym, a ponadto podpisano liczne konwencje i traktaty, w większości ratyfikowane również przez Polskę. Do bardziej spektakularnych osiągnięć międzynarodowych i zagranicznych należy zaliczyć restytucję znajdujących się na krawędzi zagłady populacje bizona amerykańskiego i tamtejszego orła, a w Afryce - odbudowę populacji słoni do bezpiecznej liczebności.

Wśród licznych konwencji międzynarodowych, dotyczących ochrony zwierząt dziko żyjących, które weszły w życie po II wojnie światowej, należy wymienić przede wszystkim cały kompleks traktatów antarktycznych (1959-1991), konwencję Ramsarską z 1971 r., Waszyngtońską (CITES) z 1973 r., Bońską z 1979 r,. Berneńską z 1992 r., Konwencję o różnorodności biologicznej z 1992 r. oraz szereg innych, w tym liczne konwencje połowowe. Ważne moralne znaczenie mają też Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt UNESCO z 1978 r., oraz Światowa Karta Przyrody ONZ z 1982 r. W krajach Unii Europejskiej kluczową rolę dla ochrony fauny odgrywają Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Habitatowa, a także różne akty prawne o charakterze humanitarnym.

PuchaczW przypadku ochrony zwierząt bardziej niż w innych dziedzinach wychodzi problem antagonizmu człowiek-przyroda, wynikającego z traktowania świata wg kategorii użyteczności lub szkodliwości dla gospodarki ludzkiej. Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie drapieżników, w tym zwłaszcza wilków oraz szeregu gatunków ptaków (np. puchaczy), długo tępionych bezlitośnie i często metodami skrajnie niehumanitarnymi, a których ochrona i dzisiaj napotyka na opór społeczeństwa. Mimo zrozumienia roli tych zwierząt w przyrodzie już w starożytności, a w Polsce - w poł. XIX w. (Taczanowski), pozbawiony uzasadnienia naukowego sposób myślenia konwencji z 1902 r. spotykało się na polskich uczelniach wyższych jeszcze w poł. lat 50-tych XX w. Także z trudem wywalczona ochrona gatunkowa wilka ma wciąż silne lobby przeciwników, złożone z części ludności wiejskiej oraz wielu myśliwych, a starania o jej zniesienie popiera część polityków związanych z tymi środowiskami. I nie ma pewności, czy mimo międzynarodowego statusu ochronnego, nie dojdzie do zdjęcia ochrony z tego gatunku. W skali międzynarodowej podobnie wstydliwą kartą jest kwestia polowań na walenie, mimo licznych konwencji (m.in. specjalne porozumienie w ramach "Konwencji Bońskiej" )wciąż daleka od ostatecznego zakończenia.

Bóbr Wg rozporz. z 1995 r. w Polsce ochroną gatunkową zwierząt objętych było ponad 500 gatunków zwierząt, z tego większość (ok. 420) należała do kręgowców. Na rzecz ochrony zwierząt dziko żyjących działają liczne organizacje społeczne, takie jak: LOP, OTOP, LKP i wiele innych, ochroną humanitarną zajmuje się głównie TonZ. Symbolicznym zwycięstwem tych ruchów było uzyskanie ochrony gatunkowej dla wilka na terenie całego kraju. Sukcesem nauki związanej z ochroną gatunkową było doprowadzenie populacji żubra zmiany liczebności niektórych zwierząt chronionych a później także bobra rozwój populacji bobra w Polsce w l. 1970-2000 do liczebności bezpiecznych dla ich przetrwania.

Nowelizacja prawa ochrony przyrody z lat 2000 i 2001 przeniosła cała problematykę ochrony fauny dziko żyjącej oraz kwestie dot. ogrodów zoologicznych do jednej ustawy. Od 15.11.2001 r. ochronę gatunkową reguluje nowe rozp. Ministra Środowiska (Dz. U. R. P. nr 130 z 2001 r., poz. 1456), które zastąpiło znowelizowane w 1998 r. rozp. z 1995 r. Jego zapisy budzą kontrowersje i przygotowywana jest korekta.

Kryteria ochrony gatunkowej

Dzięcioł białogrzbietyPodstawowym kryterium wprowadzenia gatunku na listę zwierząt chronionych jest stopień zagrożenia. To zagrożenie ocenia się biorąc pod uwagę przede wszystkim wielkość populacji, wielkość zajmowanego przez populację areału, stan podstawowych siedlisk oraz tempo zmian populacyjnych i środowiskowych. Dalszymi kryteriami są: kryterium biocenotyczne (ekologiczne), gospodarcze, naukowe, edukacyjne, etyczne, estetyczne, historyczne i kulturowe. Tym samym chroni się nie tylko wielkie rzadkości i gatunki ginące, ale w dużej mierze również pospolite. Prawodawca bierze pod uwagę szerokie spektrum motywacyjne, m. in. rolę gatunków w funkcjonowaniu biocenoz, korzyści dla gospodarki rolnej (np. trzmiele Bombus sp. i inne zapylacze roślin) i leśnej (np. ptaki neutralizujące gradacje (masowe wystąpienia) szkodników owadzich i gryzoni). Wśród nich jest grupa gatunków, jak ssaki ryjówkowate Soricidae czy chrząszcze biegacze Carabus sp., których ochrona jest trudna do konsekwentnego zrealizowania, w praktyce staje się do pewnego stopnia fikcyjna. Uznano jednak, że samo przyznanie zwierzęciu czy grupie zwierząt prawnego statusu ochronnego stwarza coś, co je wyróżnia i uczula społeczeństwo na potrzebę ich szczególnego traktowania. Ochrona gatunkowa ma z założenia oddziaływać na świadomość społeczną i mobilizować, gdy zwierzętom grozi niebezpieczeństwo ze strony czynników antropogenicznych i katastroficznych.

Metody ochrony gatunkowej

Wypuszczanie żółwiPierwotnym założeniem tej formy ochrony było stworzenie gatunkowi w pewnym obszarze jurysdykcyjnym prawnego parasola ochronnego i zagwarantowanie mu ochrony biernej. Ochrona taka ma też znaczenie i dzisiaj, dla wielu gatunków jest zupełnie wystarczająca, a poza tym nie wszystkie gatunki zwierząt poddają się ochronie aktywnej. Jednakże znaczna część gatunków przetrzebionych nie jest w stanie spontanicznie odbudować swego stanu populacyjnego i wymaga ochrony czynnej, prowadzonej pod kierunkiem dobrych ekspertów. Ta kreatywność ochrony polega głównie na takich działaniach jak:

Ochrona gatunkowa nie zabezpiecza jednak przed czynnikami, które totalnie niszczą podstawy egzystencji gatunku (np. chemizacja środowiska), jego lęgowiska, miejsca zimowania i bazę pokarmową oraz przed czynnikami ograniczającymi przestrzeń życiową zwierząt. Ta strefa zagrożeń może być rozwiązywana jedynie przez prowadzenie przez państwo i administrację terenową właściwej polityki środowiskowej i proekologicznej gospodarki przestrzennej.

Ochrona prawna, a gatunki zagrożone

Ochrona gatunkowa jest kategorią prawną, wywołująca, w przypadku naruszenia, określone skutki prawne lub (i) ekonomiczne - kary pozbawienia wolności, grzywny, etc. Takiego charakteru nie ma instytucja krajowych i międzynarodowych indeksów gatunków zagrożonych, określanych mianem "czerwonych ksiąg" i "czerwonych list".

Jakkolwiek "czerwone księgi" i akty prawne prowadzą do tego samego celu, czyli ochrony gatunków i zasobów genetycznych, to jednak dobór gatunków na użytek obu tych dokumentów opiera się na nieco innej metodologii i motywacji. "Czerwone księgi" (i "czerwone listy") kierują się głównie względami biologicznymi i etycznymi, podczas gdy prawo z zakresu ochrony gatunkowej odwołuje się do szerokiego spektrum motywacyjnego, uwzględniając rozmaite interesy społeczne, w tym także użytkowe. Z tego powodu listy zwierząt chronionych w podtypie kręgowców i niektórych innych grupach systematycznych są znacznie dłuższe niż listy zwierząt zagrożonych, sklasyfikowanych w "czerwonych księgach" i "czerwonych listach" (np. lista kręgowców w PCKZ z 2000 r.).

Prawo kieruje się więc własną logiką, a żeby było użyteczne musi być możliwie proste w treści i formie (jakkolwiek jednoznaczne) oraz w dużej mierze egzekwowalne. Nie może jednak być tak, aby gatunki zwierząt z "czerwonych ksiąg" i "czerwonych list" znalazły się poza ochroną prawną.

Charakterystyki wybranych gatunków

Zobacz także

Źródła informacji

Opracowanie