Definicja

Odsłonięcie w TrojanowicachStanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej (Sdpn) jest formą ochrony przyrody (dawniej szczególna f.o.p., zaliczana do indywidualnych), tworzoną na podstawie art. 29 ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. Ochroną obejmuje się obiekty, które nie koniecznie wyraźnie wyodrębniają się na powierzchni ziemi i nie muszą być stale dostępne lub widoczne, a których walory estetyczne nie mają istotnego znaczenia, natomiast posiadają duże lub bardzo duże walory naukowe i dydaktyczne. Mogą to być naturalne odsłonięcia skał, minerałów i skamieniałości, albo ujawnione w wyniku działalności człowieka, jak np. fragmenty podziemnych wyrobisk górniczych lub naziemnych kamieniołomów, przy czym mogą to być obiekty już nieczynne, albo nadal funkcjonujące i ochrona ma zapewnić wyłączenie tych miejsc z eksploatacji. Definicja ta jest identyczna z wprowadzoną przez ustawę w 1991 r. Wzmocnieniem zapisu art. 29 jest art. 43 ustawy, nakazujący w ramach działań gospodarczych ochronę i zachowywanie szczególnie cennych tworów przyrody nieożywionej.

Jako forma ochrony przyrody dawniej określana jako "indywidualna", a obecnie nadal umieszczona poza grupą form zaliczonych do Krajowego systemu obszarów chronionych, Sdpn jest niejako z założenia obiektem małym powierzchniowo, podobnie jak pomnik przyrody, z którego się wywodzi. Ustawa w art. 33. 1 przewiduje możliwość uzyskania przez sdpn statusu obiektu o znaczeniu międzynarodowym, który określają odpowiednie konwencje międzynarodowe lub uchwały organizacji międzynarodowych. Sdpn jest jedyną z polskich form ochrony należących dawniej do "indywidualnych", która może uzyskać taki status.

Z naukowego punktu widzenia sdpn jest wynikiem nowego podejścia do ochrony przyrody nieożywionej, zw. ochroną geosystemową, polegającego na systematycznym kartowaniu i inwentaryzowaniu całych jednostek przestrzennych (geosystemów) w wielu współpracujących w tej dziedzinie państwach i typowaniu obiektów, wyselekcjonowanych w oparciu o wypracowane zasady wartościowania, do formalnego objęcia ochroną prawną.

Sdpn jest tworzony w drodze rozporządzenia wojewody (art. 32 ustawy), które określa nazwę obiektu, jego położenie, oraz - jeśli to celowe - otulinę, a ponadto konieczne ograniczenia, zakazy i nakazy, wybrane z wymienionych w art. 31a ustawy (przed nowelizacją: art. 37 ust.1.). Dla terenu otuliny ustawa nie przewiduje jednak możliwości wprowadzenia żadnych ograniczeń użytkowania.

Stanowisko dokumentacyjne "Skałka Dubnicka"Jeśli Sdpn nie powołał wojewoda, może to utworzyć rada gminy uchwałą (art. 34 ustawy), przy czym w tym wypadku ustawa nie przewiduje wyznaczenia otuliny. Sdpn, nawet jeśli jest formą obszarową, nie posiada odrębnej administracji, jak np. zarząd parku krajobrazowego.

Rejestr Sdpn prowadzi na podległym mu terenie starosta jako zadanie administracji rządowej (art. 39 ust. 3 ustawy), jednak wojewoda (wojewódzki konserwator przyrody) z racji obowiązku posiadania dokumentacji stanu przyrody województwa, a w szczególności tworów przyrody cennych ze względów naukowych lub rzadkości występowania (art. 39 ust. 2), powinien posiadać informacje dotyczące Sdpn, które odpowiadają tym kryteriom.
Ustawa nie określa sposobu ustalania organu nadzoru nad Sdpn, można więc przyjąć, że jest nim wojewoda, a w przypadku utworzenia Sdpn w drodze uchwały rady gminy brak wyraźnych dyspozycji, gdyż dla tej formy ochrony nie ma obowiązku sporządzania planu przestrzennego zagospodarowania. Pewne obowiązki wynikają z art. 39, a zwłaszcza z art. 47 ustawy, nakładającego na starostę obowiązek kontroli "nad przestrzeganiem przepisów o ochronie przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystywania zasobów i poszczególnych składników przyrody", ponadto z ogólnych obowiązków zapisanych w art. 3 i art. 8 ustawy. Brak natomiast jednoznacznego wskazania organu odpowiedzialnego za wykonywanie zadań ochronnych oraz określenia zasad ich finansowania.

Kryteria tworzenia

Stanowisko dokumentacyjne było jedną z 3 nowych form ochrony indywidualnej wprowadzonych przez ustawę z 1991 r. Podstawowym kryterium tworzenia są walory naukowe i wynikające z nich - dydaktyczne. Łom Pikiel - ślady pni w piaskowcach dolnojurajskichOd pomników przyrody różni je na ogół mniejsza dostępność i atrakcyjność wizualna [niedostępność (zazwyczaj, ale nie zawsze) i brak konieczności, a zwykle też i możliwości eksponowania na widok publiczny, a ponadto (zazwyczaj, choć nie zawsze) brak walorów estetycznych. Stanowisko może, ale nie musi być odkryte na powierzchni ziemi i tej formie ochrony poddaje się bardzo różne obiekty: fragmenty wyrobisk, szczególnie wartościowe z naukowego punktu widzenia struktury tektoniczne i sedymentacyjne, profile następstwa utworów, etc. Elementy chronione nie muszą stanowić odrębnej całości, lecz mogą być fragmentem większego obiektu, np. ściany skalnej, korytarza górniczego, etc. Elementy objęte ochroną mogą być "odsłonięte i dostępne do bezpośredniej obserwacji ewentualnie w większym lub mniejszym stopniu zakryte zwietrzeliną, glebą albo utworami pokrywowymi o małej miąższości" (Alexandrowicz 1991).

Progi skalne (szypoty) w dnie potoku SękówkaSdpn nie musi mieć koniecznie charakteru unikalnego w rozumieniu potocznym, natomiast powinno zawierać, istotne z naukowego i dydaktycznego punktu widzenia informacje o wartości znaczącej dla budowy geologicznej i rzeźby danego terenu. Z założenia jest też elementem sieci obiektów tworzących reprezentatywny obraz poszczególnych jednostek geosystemowych. Sdpn jest efektem zmiany sposobu myślenia polegającej na wprowadzeniu pewnej dwutorowości, gdzie obok kontynuacji obejmowania ochroną ważnych obiektów w formie pomników przyrody i rezerwatów, dokumentuje się w miarę możliwości dokładnie i systematycznie stan powierzchni Ziemi i jej wierzchnich warstw wg przyjętej metodyki. Jest to swoisty opis całości zasobów abiotycznych, a ich istota cenna dla nauki nie musi mieć waloru estetycznego, czy unikatowego, choć może być osobliwością w danym miejscu i formacji geologicznej lub geosystemie. Obiekty wyselekcjonowane z uzyskanego w ten sposób zbioru danych proponowane są do objęcia ochroną prawną.

Status Sdpn mogą uzyskać (Alexandrowicz 1991) "obiekty przyrody nieożywionej, które dokumentują ważne etapy rozwoju budowy geologicznej regionu i procesy formowania jego rzeźby. Należą do nich:

Dzieje tworzenia

Za początki faktycznej ochrony przyrody nieożywionej na ziemiach polskich należy przyjąć objęcie nieformalną ochroną "Kamienia Św. Wojciecha" (1840), natomiast sformułowanie pierwszych naukowych przesłanek należy do J. Siemiradzkiego (1882 r.). Inwentaryzacja i ochrona zabytków przyrody nieożywionej znalazła się na pocz. XX w. w programie PTK. Pierwszy polski ochronny przepis prawny pochodzi już z 1919 r., a wyraźny zapis znajduje się w art. 1 ustawy o ochronie przyrody z 1934 r. W ustawie z 1949 r. pojawia się formalne pojęcie prawne pomnika przyrody, którym może stać się również twór przyrody nieożywionej.

Stanowisko dokumentacyjne "Odkrywka Nowa Krystyna II"Jednak cechą główną pomnika przyrody była efektowna wizualność, natomiast walor naukowy w przypadku pomnika nie jest niezbędny. Odwrotnie jest w przypadku sdpn, gdyż z punktu widzenia potrzeb nauki ochronie poddaje się elementy przyrody nieożywionej zwykle pozbawione cech interesujących dla nieprofesjonalistów, jednakże charakterystyczne dla danego obszaru lub o wartościach szczególnych. Potrzeba taka wynika z postępującego zagospodarowywania środowiska przez człowieka, czego skutkiem są coraz głębsze zmiany w przyrodzie ożywionej oraz w nieożywionej - rzeźbie i powierzchniowych oraz płytko zalegających strukturach geologicznych, co zaciera ich pierwotny charakter i niszczy formy szczególnie cenne. Równocześnie nauka nie znalazła jeszcze odpowiedzi na bardzo wiele pytań z dziedziny dziejów i budowy Ziemi oraz życia na niej. Dla przyszłego postępu badań istotnego także z punktu widzenia użyteczności gospodarczej, konieczne jest pozostawienie właściwych miejsc dla poznawania przejawy procesów i zjawisk geologicznych, a także odnoszenia ich do współcześnie następujących zmian.

Szeroko rozumiana ochrona abiotycznych stanowisk jest ujęta w ramy ochrony georóżnorodności, ale dopiero niedawno zyskuje ona poparcie, głównie w Europejskiej Asocjacji Ochrony Dziedzictwa Geologicznego (The European Association for the Conservation of the Geological Heritage (ProGEO), która jest organizacją pozarządową. Ochrona georóżnorodności odpowiada Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej. W skali polskiej wpisuje się w Krajową Strategię Ochrony Litosfery.

Rozwój sieci

Wprowadzanie nowych form ochrony przyrody (sdpn, użytki ekologiczne i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych) rozpoczęto z pewnym opóźnieniem w stosunku do ustawy i pierwsze obiekty tego typu GUS wykazał dopiero w sprawozdaniach za 1993 r. (Ochrona... 1994). Było to 4 stanowiska o łącznej powierzchni 17,4 ha, z tego 2 w ówczesnym woj. kieleckim. Także i w następnych latach liczba obiektów rosła bardzo powoli, a w 1996 i 1999 r. ulegała zmniejszeniu, liczba sdpn zapewne wskutek włączania terenów na których występowały, do obszarów o wyższym statusie ochronnym. Stanowiska traciły wtedy odrębność prawną, ale zyskiwały na skuteczności ochrony. Największą liczebność (107 obiektów) sdpn osiągnęły w 1998 r. (wg GUS), w 1999 r. było ich tylko 70, w 2000 r. - 103. Ich powierzchnia łączna wyniosła w 2000 r. 956,9 ha, co było wartością największą rozwój powierzchni sdrp i co daje średnią powierzchnię obiektu 9,3 ha, choć pod tym względem zróżnicowanie obiektów jest znaczne.

Ogólny widok nieczynnego kamieniołomuLiczba obiektów jest zaskakująco mała, zapewne co najmniej 50-krotnie mniejsza od oczekiwanej. Możliwym jest, że część danych nie została przekazana do GUS, a wiele obiektów znajdujących się w obrębie parków narodowych i rezerwatów przyrody nie jest wyodrębnianych jako samodzielne przedmioty prawne, więc liczba obiektów faktycznie chronionych jest większa. Może też generalnie szwankować przepływ informacji wskutek zlikwidowania centralnych katalogów obiektów chronionych przez ustawę o ochronie przyrody w 1991 r. Potwierdzeniem takiej możliwości jest fakt, iż IOP PAN, zbierający dane niezależnie od GUS, posiada informacje z 2000 r. o tej samej liczbie sdpn, jednak zestawienia te znacznie różnią się od siebie liczbami obiektów w poszczególnych województwach. SDPN "Posejanka"Jednak mimo tych zastrzeżeń po 9 latach obowiązywania ustawy i przy wielkiej liczbie obiektów udokumentowanych jako potencjalne sdpn, liczba formalnie utworzonych stanowisk powinna być dużo większa. Z możliwości tworzenia sdpn w minimalnym stopniu skorzystały samorządy gminne (13% obiektów), co może mieć przyczynę w naukowym charakterze obiektów i w ich - przynajmniej w założeniu - braku walorów turystycznych. Problemem jest też zapewne niedostatek środków finansowych, które chętniej są przeznaczane na obiekty przyciągające turystów.

Zróżnicowanie

SDPN "Bochotnica" - Podziemne komory kamieniołomu z widocznymi filarami ochronnymiRóżnorodność form kwalifikujących się do ochrony została dodatkowo wzbogacona zróżnicowaniem powierzchni tworzonych obiektów, które jako formy "indywidualnej" ochrony miały być małe, poniżej 0,2 ha. Jednak już pierwsze z nich, utworzone w 1993 r. miały powierzchnie nie mniejsze niż 2 ha. W następnych latach tworzono obiekty bardzo duże: w woj. warszawskim wykazano w 1995 i 1996 r. 1 sdpn o pow. 109 ha (powierzchnia średniej wielkości rezerwatu przyrody), a w woj. ciechanowskim w 1997 r. - sdpn o pow. 515 ha. W 1998 r. i 1999 r. w woj. mazowieckim wykazano 4 sdpn o powierzchni łącznej 521,3 ha. Stanowisko dokumentacyjne - Łom CysterskiOczywiście tworzono też obiekty o minimalnej powierzchni, jednak założenie ustawowe, zaliczające sdpn do form indywidualnych, a nie do przestrzennych nie zdało tutaj egzaminu, podobnie jak w przypadku pozostałych indywidualnych form ochrony poza większością pomników przyrody. W praktyce wiele sdpn jest większych od sporej części rezerwatów przyrody. Nie zawsze też zgodne jest ze stanem faktycznym zastrzeżenie o braku walorów estetycznych sdpn. Liczne przykłady, np. część stanowisk w kopalni wielickiej, świadczą o wybitnych walorach wizualnych, które są potencjalnymi walorami krajoznawczymi dużej rangi, jeśli jest lub będzie możliwość zwiedzania tych miejsc. Wg danych z pocz. 2002 r. ok. 120 obiektów o statusie Sdpn lub proponowanych do objęcia tą formą ochrony jest również proponowanych do umieszczenia na europejskiej liście geostanowisk.

Kopalnia Soliw w Wieliczce - Stanowisko dokumentacyjne (nr 35A/2)Wg GUS w 2000 r. najwięcej sdpn wykazały województwa: mazowieckie (34) i podkarkackie (21), wg IOP PAN - małopolskie (51). Zaskakuje natomiast brak takich obiektów w województwach sudeckich (dolnośląskie - 0 i opolskie - 1), a merytoryczne możliwości ustanowienia tego typu ochrony są tu wyjątkowo duże.

Sdpn w województwach: liczba sdpn wg województw i powierzchnia powierzchnia sdpn wg województw rozwój sieci stanowisk w latach 1992-2000 pod względem liczby liczba utworzonych sdpn i łącznej powierzchni.

Zadania

Stanowisko dokumentacyjne pod wzgórzem CzerwieniecPodstawowym celem tworzenia sdpn są badania naukowe prowadzone współcześnie lub w przyszłości oraz tworzenie dokumentacji dziejów Ziemi in situ oraz opisowej, fotograficznej, etc. Z tym wiąże się wykorzystywanie stanowisk do celów dydaktycznych i możliwość poznawania przez studentów rzeczywistych obiektów dokumentujących budowę geologiczną, rzeźbę lub określone przejawy zjawisk dawnych i współczesnych.

Kopalnia soli w Wieliczce - objęte ochroną profile geologiczneCelowe też wydaje się udostępnienie przynajmniej części sdpn na stałe lub okresowo dla specjalistycznej ekoturystyki, a w uzasadnionych przypadkach wytyczenie specjalnych ścieżek dydaktycznych z niezbędną informacją w terenie i w formie drukowanej. Zapewne część sdpn może stać się celem wycieczek geologicznych promowanych przez ProGEO w ramach międzynarodowego Dnia Wycieczek Geologicznych "Geotrip Day", a także zalecanych w myśl założeń międzynarodowego programu edukacji środowiskowej w zakresie dziedzictwa geologicznego (program GRECEL).

Ochrona i użytkowanie

Objęcie ochroną może nastąpić w drodze uchwały rady gminy lub rozporządzenia wojewody. Stanowisko musi być oznakowane w terenie i zabezpieczone w sposób umożliwiający ochronę, ale też - w razie potrzeby - udostępnianie. Ze względu na szczególne walory celowy jest też nadzór naukowy nad tymi obiektami. Jest to tym bardziej istotne, że znaczna ich część jest proponowana do umieszczenia na europejskiej liście geostanowisk.

Zagrożenia

Do najpoważniejszych należą: wandalizm w miejscach ogólnodostępnych oraz eksploatacja gospodarcza w miejscach, gdzie sdpn zlokalizowane jest na terenach górniczych, rolniczych i innych, np. na trasie przyszłej drogi, czy w miejscu innej budowy, etc. Zagrożeniem mogą być też naturalne zjawiska klimatyczne, np. ulewy, mróz, wiatr, zwłaszcza o ekstremalnej sile, które mogą działać niszcząco na odsłonięte utwory geologiczne.

Charakterystyki wybranych s.d.p.n.

Źródła informacji

Zobacz także

Opracowanie