Muzea przyrodnicze

Muzeum Przyrodnicze ISiEZ PANM.p. jak wszystkie muzea służą gromadzeniu, opracowywaniu kolekcji różnych eksponatów dla potrzeb nauki oraz udostępniania ich społeczeństwu dla celów dydaktycznych i popularyzatorskich w formie stałych lub czasowych wystaw o charakterze ogólnym lub tematycznym. Polska posiada kilkanaście ważnych i dużych muzeów przyrodniczych, głównie specjalistycznych, związanych z placówkami naukowymi PAN, uniwersytetami oraz innymi instytucjami naukowymi. M.p. istnieją już przy części parków narodowych oraz przy niektórych parkach krajobrazowych. Ośrodek Edukacyjno-Muzealny

M.p. prócz ekspozycji coraz częściej i skuteczniej wychodzą z ofertą edukacyjną na zewnątrz oraz prowadzą zajęcia dydaktyczne na własnym terenie. Wszystkie prawie prowadzą też działalność wydawniczą, popularyzującą określone ekspozycje, bądź szersze problemy. Przyrodnicze muzea naukowe mają w Polsce długą tradycję. Dzieje obecnego Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Wrocławskiego sięgają początków XIX w., powstało ono z samodzielnych zbiorów zoologicznych i botanicznych, należących do różnych instytutów niemieckiego wtedy uniwersytetu. Muzeum to posiada także sporą, własną bibliotekę naukową z największym w kraju zbiorem publikacji ornitologicznych.

Wybitnym zbiorem, także w sensie wizualnym, są zasoby Muzeum Ziemi Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, na które składają się skały, minerały, w tym kolekcja minerałów Polski, zbiory paleozologiczne i paleobotaniczne, kolekcja bursztynów należąca do najcenniejszych na świecie, meteoryty, a nawet monumentalne głazy narzutowe, eksponowane tu jako pomniki przyrody ex situ. Jest tu także cenny zbiór druków i rękopisów oraz ilustracji dot. dziejów polskiej geologii. Muzeum prowadzi szeroko rozwinięta działalność dydaktyczną. Pomnikowe głazy narzutoweCenne zbiory przyrody nieożywionej oraz paleontologiczne, a także ciekawą ofertę edukacyjną można znaleźć też w Muzeum Geologicznym Państwowego Insytutu Geologicznego w Warszawie.

Do unikalnych zbiorów należy zaliczyć też Muzeum Oceanograficzne w Gdyni, połączone z Akwarium Morskim Morskiego Instytutu Rybackiego, które powstało jako formalna placówka muzealna dopiero w 1971 r., ale zbiory gromadzono i udostępniano już od 1921 r. w ramach działalności MIR. Także tutaj istotnym elementem jest otwarta działalność dydaktyczna. W Warszawie mieści się też Muzeum Ewolucji Instytutu Paleobiologii PAN, posiadające interesujące wystawy stałe i czasowe, natomiast w Krakowie - Muzeum Przyrodnicze Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN, posiadające m.in. słynny, kompletnie zachowany okaz plejstoceńskiego nosorożca włochatego Coelodonta antiquitis, znany jako "nosorożec ze Staruni". Zupełnie nowy i wciąż rozbudowywany obiekt posiada ekspozycje stałe oraz organizuje liczne wystawy czasowe, prowadzi też działalność wydawniczą, a ponadto ma bogatą ofertę zajęć edukacyjnych dla środowiska szkolnego, prowadzonych we własnym lokalu jak i w terenie.

Skrzemieniały pień z górnego karbonuPrzy Instytucie Botaniki PAN w Krakowie istnieje Muzeum Paleobotaniczne, posiadające unikatowe zbiory, które na razie służą wyłącznie pracy badawczej, gdyż warunki lokalowe nie pozwalają na ich eksponowanie. Niebawem zapewne ulegnie to zmianie. Muzea przyrodnicze posiadają też inne placówki naukowe, np. Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, który również dysponuje ciekawą ofertą zajęć dydaktycznych, a Instytut Dendrologii PAN w Kórniku, któremu podlega Arboretum Kórnickie, prowadzi tam również Muzeum Dendrologiczne.

Okazjonalna ekspozycja zielnikowaSmutnym aspektem dotyczącym polskich zbiorów o charakterze muzealnym, które znajdują się w posiadaniu różnych placówek naukowych, jest brak możliwości eksponowania, z powodu trudności finansowo-lokalowych. Dotyczy to często zbiorów o wartości unikalnej w skali nie tylko polskiej. Natomiast zaletą wielu naukowych placówek muzealnych są coraz bardziej rozbudowane strony internetowe, prezentujące bogate materiały edukacyjne i informacyjne z zakresu problematyki, którą dane muzeum się zajmuje (np. Muzeum przyrodnicze PIG).

Muzeum Tatrzańskie w ZakopanemPrócz muzeów przyrodniczych związanych z placówkami naukowymi, istnieją też inne. Od 1993 r. działa też w Warszawie Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa, mające również spore związki z dziejami polskiej przyrody. Działy przyrodnicze znajdują się też w wielu muzeach lokalnych, prezentując często bogate i unikalne zbiory flory, fauny oraz znalezisk paleontologicznych z danego terenu (np. założone w 1888 r. Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem, gdzie zbiory przyrodnicze stanowią jeden z 3 głównych działów). Ekspozycje takie można też spotkać w różnych izbach regionalnych (np. prowadzonych przez PTTK, różne stowarzyszenia zajmujące się ochroną lokalnych tradycji, a także przez osoby prywatne o przyrodniczym zacięciu kolekcjonerskim (np. muzeum p. Tomka w Ciężkowicach). Charakter muzealny ma też w dużym stopniu Ośrodek Kultury Leśnej w Gołuchowie.

Nowoczesny pawilon muzeum przyrodniczegoCechy ekspozycji typu muzealnego mają ogrody botaniczne i zoologiczne, a także inne obiekty służące ochronie ex situ i badaniom, np. zagrody żubrów w Wolińskim Parku Narodowym i Puszczy Niepołomickiej oraz Akwarium Stacji Morskiej Instytutu Oceanografii Uniwersytetu Gdańskiego na Helu ze słynnym fokarium.

Jedną z ostatnich inicjatyw określanych mianem "muzeum" jest placówka utworzona przez Lubuski Klub Przyrodników niedaleko Kostrzyna n. Odrą, w miejscowości Owczary, gdzie Muzeum Łąki w OwczarachKlub wykupił fragment łąk z bogatą roślinnością kserotermiczną tworząc w ten sposób prywatny rezerwat przyrody. Równoczesnie we wsi zorganizowano stałą ekspozycję o nazwie "Muzeum Łąki", poświęconą ekosystemom trawiastym świata. Muzeum prowadzi też zajęcia dydaktyczne.

Zgromadzenie informacji o wszystkich placówkach typu muzealnego, gromadzących zbiory przyrodnicze jest celowe, gdyż liczba takich obiektów sięga zapewne klilkuset, jednak wykracza to poza zakres niniejszego opracowania.

Biblioteki przyrodnicze

Biblioteki gromadzą świadectwa kultury swego czasu i dawne. Są też narzędziem pracy badaczy. Biblioteki naukowe są integralną częścią każdej placówki zajmującej się badaniami naukowymi lub (i) prowadzeniem działalności dydaktycznej, toteż zbiory przyrodnicze znajdują się w głównych i wydziałowych bibliotekach wszystkich uczelni wyższych posiadających kierunki przyrodnicze, bądź ochronę środowiska, a także w pozadydaktycznych, placówkach naukowych, zajmujących się przyrodą, ponadto w dużych bibliotekach miejskich i - w bardzo ograniczonym zakresie - w zbiorach szkół od podstawowych po licea. Biblioteki posiada też wiele muzeów. Teoretycznie pełne zbiory polskich publikacji przyrodniczych powinny posiadać obie wiodące placówki o charakterze zbiorów narodowych: Biblioteka Narodowa w Warszawie oraz Biblioteka Jagiellońska w Krakowie. Cenne historyczne zbiory posiada też krakowska biblioteka założona przez PAU. Zbiory biblioteczne o charakterze tzw. "ekologicznym" (prócz ochrony przyrody zawierają także problematykę degradacji i ratowania środowiska, zarządzania nim oraz związaną z tym problematykę badawczą i techniczną) posiadają urzędy centralnej i wojewódzkiej administracji państwowej (biura wojewódzkich konserwatorów przyrody oraz Inspekcji Ochrony Środowiska), a także niektóre organizacje społeczne (np. Fundacja Biblioteka Ekologiczna w Poznaniu i ROEE w Krakowie, ale także 2 potężne biblioteki PTTK: Centralna Biblioteka PTTK w Warszawie i Centralna Biblioteka Górska w Krakowie, zawierające, dzięki darom i społecznej proweniencji, wiele cymeliów krajoznawczych z zakresu początków ochrony przyrody).

Gromadzenie naukowych rękopisów, rycin i druków przyrodniczych ma na terenie Polski długą tradycję, jednak nie wszystkie dawne zbiory przetrwały wojenne i polityczne zawieruchy oraz zabory i zmiany granic. Ale jeśli powstawały u nas książki przyrodnicze, takie, jak np. ks. Kluka, czy S. Staszica, to już wcześniej musiał istnieć warsztat naukowy wyposażony w aktualne i starsze publikacje.

Nowy budynek Biblioteki IB PANZa najstarszy, największy współcześnie istniejący i nadal rozwijany zbiór przyrodniczy uważa się wspólną Bibliotekę Instytutów Botaniki Polskiej Akademii Nauk i Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, której umowne powstanie określa się na 1794 r., kiedy to założono jej inwentarz. Zawiera ona ponad 200 tys. skatalogowanych woluminów z dziedziny botaniki, leśnictwa, ochrony przyrody, ochrony środowiska, rolnictwa, ogrodnictwa, gleboznawstwa, geologii, itp., w tym także ciekawe publikacje dawne i starodruki. Jest to również największa botaniczna biblioteka polska. Obecnie przeniesiono ją do nowego budynku, który dzieli z ekspozycją Muzeum Paleobotanicznego IB PAN.

Niewątpliwie jest w Polsce kilkadziesiąt poważnych bibliotek specjalistycznych ogólnoprzyrodniczych lub wyspecjalizowanych w dziedzinach przyrodniczych wynikających ze specjalności placówek którym podlegają. W dziedzinie zoologii najobszerniejsze zbiory posiada Biblioteka Muzeum i Instytutu Zoologii PAN w Warszawie, prac z zakresu leśnictwa należy szukać w Bibliotece Instytutu Badawczego Leśnictwa w Warszawie oraz w zbiorach Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego tamże, wiedzy o drzewach w zbiorach Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku, a o przyrodzie morza - w bibliotekach naukowych Gdańska, Sopotu i Gdyni.

Ochroną przyrody jako kierunkiem wiodącym zajmują się biblioteki Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie oraz Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie.

Współczesne biblioteki zmieniają się, choć ze względu na ogólny kryzys finansowy, wolniej niż powinny. Rozszerza się zakres gromadzonych zbiorów o nowe media - film, dźwięk, oraz cyfrowe zbiory tekstów, danych i tzw. dyski CD i inne nośniki elektroniczne, które ochrona przyrody zaczęła wykorzystywać jako jedna z pierwszych. Niektóre biblioteki gromadzą też zbiory nietypowe, jak plakaty i różne gadgety, będące również zapisem stanu kultury. Klasyczne regały zastępują szafy kompaktowe, a kartkowe katalogi - monitor komputera i sieciowe systemy połączone z Internetem. Można przeszukać katalog biblioteki na drugim końcu świata, można też korzystać ze zbiorów bibliotek wirtualnych przeglądając lub kopiując dokumenty i dane z zasobów elektronicznych bibliotek UNEP w Nairobi, IUCN w Gland i w wielu innych. W Sieci jest też udostępnianych coraz więcej czasopism i książek, także polskich pism przyrodniczych, zwłaszcza wydawanych przez organizacje pozarządowe.
Jednak nic nie zastąpi kontaktu z drukowaną książką, a żadna reprodukcja nie odda specyfiki starego dzieła, wydrukowanego przed stu i więcej laty, a tym bardziej oryginałów starych rycin roślin, zwierząt i krajobrazów.

Adresy

Muzea przyrodnicze (ważniejsze):

Biblioteki polskie posiadające zbiory przyrodnicze (ważniejsze adresy Internetowe)

Opracowanie