Idea sieci

Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby oraz ekspansja gospodarki, coraz głębiej i intensywniej wnikającej w tereny do niedawna naturalne, bądź użytkowane w sposób zapewniający im stabilność, powodują spadek skuteczności "klasycznych" (konserwatorskich) metod ochrony przyrody, prowadzonych niezależnie przez poszczególne państwa w ramach własnego prawa. Wynika to w dużym stopniu z faktu, że przedmiotem ochrony były tylko szczególnie cenne ekosystemy lub grupy ekosystemów otoczonych przez "wrogą" cywilizację i coraz częściej pozbawionych łączności z innymi, podobnymi enklawami, a nawet z terenami o przyrodzie silnie przekształconej. W efekcie miejsca te, nawet najbogatsze pod względem gatunków i ekosystemów, podlegają szybkiej degradacji, gdyż obszary zajmowane przez populacje są zbyt małe w stosunku do ich wymagań. Jednak z przyczyn gospodarczych i społecznych chronić można tylko stosunkowo niewielką część terytorium państwa, czy kontynentu, co zmusiło do poszukiwań innych rozwiązań.

Białowieski PN - najstarszy polski park narodowy i składnik międzynarodowych sieciPoczątki traktowania obszarów chronionych jako sieci o założonej liczebności obiektów i równomierności pokrycia nimi terenu kraju, datują się w Polsce od pierwszych lat po II wojnie światowej (koncepcja racjonalnej sieci rezerwatów przyrody Z. Czubińskiego), jednak była to wciąż typowa ochrona reprezentatywnych lub unikalnych ekosystemów i gatunków oraz innych form przyrody.

Powstanie pierwszych sieci obszarów chronionych wiąże się z Konwencją Ramsar i tworzeniem w jej ramach sieci obszarów wodno-błotnych o znaczeniu światowym oraz sieci Rezerwatów Biosfery tworzonej w ramach programu UNESCO - MaB. Także w ramach Konwencji o ochronie Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury powstała sieć najcenniejszych obiektów przyrodniczych, natomiast IUCN, która zajęła się gromadzeniem danych o obszarach chronionych na świecie oraz klasyfikowaniem ich wg opracowywanego przez siebie zbioru definicji, stworzyła pierwszą mapę przestrzenną i inwentarz tych obszarów. Jednak nadal celem wszystkich tych działań było zabezpieczenie miejsc unikalnych przyrodniczo oraz reprezentatywnych dla biomów oraz regionów fizyczno-geograficznych i ekosystemów, czyli było to wciąż tylko porządkowanie tradycyjnego podejścia.

Koszycko-Opatowicki OChKŚwiadomość konieczności zmian pojawiła się już w latach 70-tych i pierwsze działania podjęto w Europie, natomiast w skali globalnej dopiero Konwencja o różnorodności biologicznej i związane z nią procesy (m.in. Kongres w Caracas) dokonały ostatecznego zwrotu w kierunku stworzenia sieci w sensie dosłownym, gdzie "węzły" są ośrodkami zabezpieczania stanu (zasobu) i źródłem rozprzestrzeniania genów i gatunków, związanych zwykle z obszarami najbogatszymi przyrodniczo, a "linki" łączące węzły są rzeczywistymi, przyrodniczymi łącznikami między obszarami "węzłowymi", korytarzami ekologicznymi zapobiegającymi izolacji tych obszarów, a w efekcie ich degeneracji.

Ten logiczny sposób myślenia pozwolił wpisać w koncepcję ochrony różnorodności biologicznej wszystkie istniejące systemy obszarów chronionych i obiekty istniejące niezależnie, których utworzenie już wcześniej zabezpieczyło znaczną część terenów najcenniejszych przyrodniczo, będących naturalnymi obszarami węzłowymi dla przyszłej globalnej sieci ekologicznej. Każdy z tych obiektów posiada swój własny statut prawny, przez co budowa globalnej sieci (to samo dotyczy rozwiązań lokalnych - w skali danego kontynentu lub poszczególnych państw) to wykorzystanie istniejących obiektów oraz konieczność dokonania uzupełnień i korekt, zwłaszcza jeśli chodzi o korytarze ekologiczne, nie jest to jednak w większości przypadków tworzenie czegoś zupełnie od nowa. Praktyka pokazała jednak, że nawet rozwiązania mające dobrą podstawę prawna i organizacyjną są trudne do realizacji.

"Szczyt Ziemi" i Kongres w Caracas były efektem działań trwających już od kilkunastu lat w Europie - badań, inwentaryzacji oraz tworzenia różnych koncepcji i programów. To tłumaczy swoistą "eksplozję" działań inicjowanych w stosunkowo krótkim czasie, zarówno globalnych w ramach IUCN i agend ONZ jak i przez Unię Europejską oraz Radę Europy z myślą o własnym kontynencie.

W Europie

Utworzenie w 1973 r. Federacji EUROPARC miało jeszcze głównie charakter porozumienia dot. współpracy i wymiany doświadczeń, natomiast przyjęcie w 1979 r. przez ówczesne EWG tzw. "Dyrektywy Ptasiej" było faktycznym początkiem europejskich sieci ekologicznych. Kolejnymi krokami były 2 konwencje z 1979 r.: "Berneńska", przyjęta przez EWG w 1981 r. i "Bońska" - przyjęta w 1982 r. W następnych latach pracowano nad dalszymi rozwiązaniami organizacyjno-prawnymi i bazami danych CORINE, których efektem były ustalenia paneuropejskiej konferencji ministrów ochrony środowiska w Dobris (1991), a następnie przyjęcie Dyrektywy Siedliskowej tuż przed Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro. Dyrektywy "Ptasia" i "Siedliskowa" (a. "Habitatowa") należą do tzw. "prawa twardego", umożliwiającego egzekwowanie zapisów Konwencji Berneńskiej. Dyrektywa Siedliskowa jest też faktycznym początkiem tworzenia obligatoryjnej paneuropejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000, choć jej zapisy wymagały jeszcze doposażenia w odpowiednie narzędzia prawne, badawcze, finansowe, administracyjne i in.

W 1993 r. odbyła się w Lucernie kolejna konferencja ministrów, a w Maastricht, w kilka miesięcy później - międzynarodowa konferencja pt. "Ochrona dziedzictwa przyrodniczego Europy: w kierunku Europejskiej Sieci Ekologicznej", z której podstawowy dokument funkcjonuje też pod nazwą "The EECONET Declaration". Stwierdzono tam, że tytułowe zadanie jest warunkiem przyszłego, zrównoważonego rozwoju kontynentu i obowiązkiem wszystkich krajów oraz, że musi być realizowane w skali całego kontynentu. Pomóc miał w tym program europejskiej ekologicznej sieci EECONET (European Ecological Network) którą w Maastricht zaprezentowano i przyjęto do realizacji. Program ten został też bardzo szybko wdrożony w Polsce. Miał on jednak i w Polsce i poza nią tylko charakter koncepcji, która dzięki dobrej metodyce pozwoliła na opracowanie spójnych systemów, jednak bez prawnej możliwości wdrożenia.

Tymczasem realizacja sieci NATURA 2000 w krajach Unii napotykała na trudności, założone terminy nie zostały dotrzymane, a planowanego zakresu zadań nie zrealizowano.
W II poł. lat 90. przystąpiono też do realizacji kolejnej sieci o pięknej nazwie EMERALD (szmaragd), starszej koncepcyjnie od sieci NATURA 2000 i wywodzącej się bezpośrednio z Konwencji Berneńskiej.

Na kolejnej konferencji ministrów (Sofia 1995) zaprezentowano i przyjęto koncepcję "Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej", która miała doprowadzić do stworzenia spójnej sieci ekologicznej na kontynencie europejskim i w której ramach należało wykorzystać dotychczasowe rozwiązania organizacyjno-prawne oparte o przyjęte dyrektywy i konwencje, z którymi należało zharmonizować wewnętrzne prawo państw członkowskich oraz innych, spoza Unii. W "Strategię... ", której celem była ochrona zarówno bioróżnorodności jak i wielkiego bogactwa krajobrazowego Europy, wpisano też utworzenie Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej (PEEN). Powiązano ją z wszystkimi realizowanymi programami badawczymi, dokumentacyjnymi i koncepcjami ochronnymi, a zwłaszcza z koncepcją sieci EECONET, będącą programem bez mocy prawnej, ale najpełniej realizującym wielowątkową ideologię "Strategii... ". W sieci PEEN znalazły się też wszystkie istniejące, tworzone i projektowane sieci ochrony przyrody, w tym NATURA 2000 - jedynej w pełni przygotowanej pod względem prawnym i organizacyjnym oraz zaawansowanej jeśli chodzi o tworzenie obiektów składających się na przyszłą sieć. zasięg oddziaływania europejskich sieci ekologicznych

Działania te były możliwe dzięki podjęciu w latach 80-tych prac nad usystematyzowaniem sposobu zbierania i opracowywania danych o środowisku w ramach programu CORINE, czemu patronowała EEA (European Environment Agency - Europejska Agencja Środowiska).

Kontynuacją programu CORINE jest EUNIS (European Nature Information System), mający charakter usystematyzowanego dla potrzeb użytkowych banku danych. Ma on, podobnie jak CORINE, służyć nie tylko dla potrzeb sieci NATURA 2000, ale także do innych zadań, jako narzędzie dla administracji lokalnej, biznesu, organizacji pozarządowych i in., wspierając decyzje gospodarcze, planowanie przestrzenne i ochronę środowiska, w tym również ochronę przyrody. CORINE i EUNIS są składnikami nadrzędnego programu EIONET.

Program CORINE

Program badawczy CORINE (Coordination of Information on the Environment) powstał w pierwszej połowie lat 80-tych, a od 1985 roku zaczęto go wdrażać w krajach ówczesnej Wspólnoty Europejskiej. W ramach programu, każdy kraj musiał stworzyć u siebie bazy danych opracowane wg ujednoliconej metodyki i możliwe do udostępniania w postaci aplikacji GIS (System Informacji Geograficznej).

CORINE dotyczył wszystkich elementów środowiska, co pozwoliło na wszechstronną waloryzację i określenie bezpieczeństwa ekologicznego oraz zadań ochrony. Jednym z modułów był CORINE-biotopes przeznaczony do gromadzenia danych o walorach przyrodniczych, które również były opracowywane w formie ujednoliconych baz danych. Wszystkie informacje zebrane w ramach programu CORINE pozwalają wyodrębnić szczególnie ważne biotopy i wyznaczyć sieć ostoi przyrodniczych CORINE wg jednolitych kryteriów. Uzyskane dane były również podstawą do opracowania sieci EECONET oraz wszystkich innych sieci, w tym przede wszystkim NATURA 2000.

Z punktu widzenia ochrony przyrody ważny jest też moduł CORINE land cover - dotyczący użytkowania ziemi i oparty przede wszystkim o analizę zdjęć satelitarnych. W połączeniu z danymi CORINE biotopes generuje obszerną informację przyrodniczą o terenie i możliwościach jego ochrony i znacznie dokładniej określa typowane ostoje przyrody. Celem CORINE biotopes była identyfikacja, inwentaryzacja i opis miejsc, których ochrona jest szczególnie istotna dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy.

Program wprowadza pojęcie ostoi przyrody CORINE jako obiektu o znaczeniu europejskim i bardzo precyzyjnie definiuje kryteria wymagane do uzyskania takiego statusu (np. ostoją może zostać teren na którym występuje więcej niż 1% europejskiej populacji gatunku wymienionego na specjalnych listach CORINE). Jednym z nowych pojęć są też tzw. siedliska kluczowe, o unikatowej wartości, np. ze względu na występujące tam gatunki i zbiorowiska, np. endemiczne, zagrożone lub rzadkie, szczególnie podatne na przekształcenie lub zniszczenie pod wpływem czynników antropogenicznych.

Zespół CORINE ściśle współpracuje z OECD (Międzynarodowa Organizacja na Rzecz Rozwoju i Współpracy), Radą Europy oraz agendami ONZ i Unii Europejskiej.

Po 6 latach realizacji programu Parlament Europejski podjął decyzję, że należy go rozwijać i zadanie to zlecono EEA (Europejska Agencja Ochrony Środowiska - European Environment Agency). Od 1991 r. włączono do programu również kraje Europy Środkowej, w tym również Polskę. CORINE jest narzędziem pozwalającym na gromadzenie danych o szczegółowości większej, niż wymaga tego kompleksowy program ochrony przyrody w UE, dlatego też CORINE może być pomocny także dla potrzeb lokalnych, np. w gminie, gdzie dla potrzeb własnego terenu wymagana jest większa ilość i szczegółowość danych. Kontynuacją części programu CORINE jest system informacyjny EUNIS, będący częścią europejskiego systemu informacyjnego w dziedzinie ochrony środowiska.

EECONET

EECONET jest siecią obszarów, których walory stanowią o dziedzictwie przyrodniczym Europy, powiązanych ze sobą przestrzennie i funkcjonalnie oraz objętych różnymi prawnymi formami ochrony przyrody, wzajemnie się uzupełniającymi. Sama sieć nie jest formą prawną, ale wpasowuje się w lokalne prawo poszczególnych państw i wymaga administracyjnego nadzoru na szczeblu centralnym i lokalnym. EECONET (i jego moduł ECONET-PL) jest logicznym kontinuum rozwoju idei ochrony przyrody w jej długich dziejach.

Idea tej sieci powstała w latach 80-tych w Holandii, a w 1990 r. włączono ją do narodowego planu ochrony przyrody. Stała się podstawą koncepcji europejskiej sieci ekologicznej EECONET (European Ecological Network), którą w 1992 r. przyjęła Rada Europy jako propozycję programu ochrony dziedzictwa przyrodniczego dla obszaru krajów UE. Patronat IUCN pozwolił (w ramach Programu Europejskiego IUCN i ustaleń przyjętych na konferencji w Maastricht w 1993 r.) rozszerzyć program na pozostałe kraje Europy, w tym na Polskę (która niezależnie już od pocz. lat 70-tych poszukiwała na własną rękę rozwiązania tego problemu). Koncepcja sieci EECONET stała się podstawą koncepcji Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej stanowiącej główny element przyjętej na konferencji w Sofii w 1995 r. Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej.

Sieć EECONET ma zintegrować w spójny system obszary chronione prawem już istniejące w poszczególnych krajach oraz obszary przewidziane do objęcia ochroną, co pozwoli na:

"stworzenie spójnej przestrzennie sieci najmniej przekształconych pod względem przyrodniczym obszarów, odzwierciedlających specyfikę zróżnicowania przyrody kontynentu; skuteczniejszą ochronę zagrożonych, a szczególnie cennych dla przyrody kontynentu gatunków i siedlisk flory i fauny; ułatwienie rozprzestrzeniania się i migracji gatunków na kontynencie przez zachowanie obszarów stanowiących drogi migracji zwierząt, co jest ważne dla ochrony różnorodności genetycznej i dla przetrwania wielu populacji; stworzenie wspólnej dla kontynentu strategii ochrony najmniej przekształconych ekosystemów i krajobrazów, mającej też w przyszłości skutecznie zapobiegać zanikaniu gatunków na kontynencie; opracowanie wspólnej dla kontynentu mapy sieci ekologicznej, ukazującej walory przyrodnicze kontynentu, co istotne dla unaocznienia odpowiedzialności za ich stabilne trwanie, za co odpowiada i Wspólnota Europejska jako całość i poszczególne kraje" (za: Liro 1995).

Struktura Sieci EECONET

Sieć zbudowana jest z 2 rodzajów elementów: obszarów węzłowych i korytarzy ekologicznych.

Białowieski PN - ważny obszar węzłowyObszary węzłowe (ow) są jednostkami ponadekosystemowymi, o powierzchni zwykle większej niż 500 ha i znacznym - w porównaniu z otoczeniem - bogactwie ekosystemów naturalnych lub zbliżonych do naturalnych lub nawet antropogeniczych (tradycyjnie, czyli nie intensywnie użytkowane agrocenozy o znacznym bogactwie gatunków roślin i zwierząt). Obszary te, zwykle silnie zróżnicowane krajobrazowo i siedliskowo, są ważnymi ostojami gatunków rzadkich i zagrożonych. Miejsca w ow o największym nagromadzeniu walorów przyrodniczych, to tzw. biocentra, natomiast ich otoczenie, reprezentujące też wysokie wartości przyrodnicze (choć nie tak wysokie jak biocentra), to strefy buforowe. Względem biocentrów pełnią one funkcję ochronną przed oddziaływaniami antropogenicznymi. Zakłada się, że w każdej podprowincji fizycznogeograficznej powinien znajdować się przynajmniej jeden reprezentatywny obszar węzłowy.

OChK Doliny Wisły - korytarz ekologicznyKorytarze ekologiczne są elementami przestrzennymi, łączącymi sąsiadujące obszary węzłowe, umożliwiając przemieszczanie się między nimi gatunków. Najkorzystniej jeśli mają charakter zwarty, zbliżony do liniowego, nawiązujący charakterem przyrody do łączonych obszarów węzłowych (np. lasy lub niezabudowane doliny rzeczne), a użytkowanie gospodarcze jest na ich terenie znacznie mniejsze niż na pozostałych terenach. Ich szerokość nie powinna być mniejsza niż kilka km w przypadku korytarzy o randze międzynarodowej i 500 m dla korytarzy krajowych. Nie powinny być też zbyt długie z uwagi na trudniejsze niż na obszarach węzłowych warunki bytowania flory i fauny. W praktyce korytarzami często są tereny rolnicze, a więc o przyrodzie antropogenicznej lub nawet obszary pozbawione ciągłości (tzw. "stepping stones"), wskutek porozcinania innymi formami użytkowania, np. autostradami, miejscowościami, etc. W jakimś stopniu spełnią one swoje zadania, jeśli te oderwane fragmenty będą tworzyły logiczne ciągi funkcjonalne (np. ostoje ptaków wędrownych). Im większe będzie bogactwo siedlisk i gatunków występujących w obrębie korytarzy, tym wyższa będzie ich efektywność z punktu widzenia przemieszczania się gatunków i genów.
Korytarze ekologiczne stały się też pojęciem samodzielnym, niezależnym od ECONET-u, choć zgodnym z ideologią tej i każdej innej sieci, określającym wszelką łączność ekologiczną obszarów przyrodniczo zasobnych w terenie przekształconym przez działalność człowieka, gdzie przemieszczanie się gatunków dziko żyjących i genów jest utrudnione. Pojęcie korytarza ekologicznego wprowadziła też w art. 2a.2 znowelizowana w grudniu 2000 r. ustawa o ochronie przyrody z 1991 r.

Obszary wymagające unaturalnienia to tereny zdegradowane przez antropopresję, które są istotne z punktu widzenia utrzymania lub poprawienia ciągłości sieci jako potencjalne obszary węzłowe lub korytarze ekologiczne (także istniejące korytarze pozbawione ciągłości), w których należy odtworzyć w miarę możliwości naturalny lub półnaturalny charakter przyrody (np. przez ponowne zalesienie) lub wprowadzić gospodarkę umożliwiającą funkcjonowanie jako elementy sieci EECONET (np. ekstensywne rolnictwo i leśnictwo).

Tworzenie sieci EECONET uwzględnia w znacznym stopniu istniejące już formalnie obszary chronione, jednak podstawą jest identyfikacja w każdym państwie obszarów węzłowych posiadających wysokie walory przyrodnicze w skali międzynarodowej (kontynentalnej), krajowej i lokalnej oraz zapewnienie komunikacji między nimi przez korytarze ekologiczne tworzone zgodnie z udokumentowanymi w drodze badań naturalnymi kierunkami oraz trasami migracji i rozprzestrzeniania się gatunków i genów.

EECONET jest jak dotąd najpełniejszą i gwarantującą najlepszą skuteczność, koncepcją kompleksowej ochrony przyrody, opartą o solidne podstawy naukowe i precyzyjną inwentaryzację stanu zachowania oraz możliwości i potrzeb restytucji, a ponadto uwzględniającą fakt wzbogacania przyrody przez racjonalne (ekstensywne) gospodarowanie nią. Przy jej projektowaniu uwzględniono też uwarunkowania gospodarcze wraz z przewidywanymi kierunkami rozwoju poszczególnych regionów. Idee EECONET-u podjęto w Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej.

EMERALD

Koncepcja tej sieci wywodzi się z Konwencji Berneńskiej, a jej założenia, znacznie starsze, niż mającej te same korzenie sieci NATURA 2000, zawarto w tzw. Rekomendacji nr 16 przyjętej przez Stały Komitet Konwencji w dn. 9.06.1989 r. Jest to rodzaj rozporządzenia wykonawczego, które zaleca, w oparciu o art. 4 konwencji, wprowadzenie ochrony obszarowej na terenach istotnych dla przetrwania gatunków wyszczególnionych w zał. I i II tej konwencji. Poszczególne państwa powinny wprowadzić skuteczną ochronę prawną tych obszarów. Konieczne jest też roztoczenie nad nimi szczególnego nadzoru i prowadzenie monitoringu skuteczności podjętych działań ochronnych. Adresatem tych zaleceń były państwa - sygnatariusze Konwencji Berneńskiej, co początkowo odnosiło się tylko do państw EWG (później Unia Europejska), ale w związku z ratyfikowaniem konwencji przez kolejne państwa spoza EWG, rozszerzono program także na inne kraje. Kolejne Rekomendacje Stałego Komitetu precyzowały założenia sieci (np. w Rekomendacji nr 25 z 1991 r. problem korytarzy ekologicznych), a podstawą merytoryczną typowania obszarów do objęcia ochrona były tworzone od 1985 r. zbiory danych programu CORINE. Jednak prace nad tą koncepcją utknęły w związku z przyjęciem przez kraje EWG (UE) Dyrektywy Siedliskowej. Narzuciła ona państwom członkowskim obligatoryjne tworzenie sieci NATURA 2000, niewątpliwie bardziej dopracowanej i mającej wyraźne podstawy prawne, których nie dawała Konwencja Berneńska, będąca tzw. "miękkim prawem" opartym o dobrą wolę i pozbawionym instrumentów egzekucji.

Do koncepcji wykorzystania delegacji Rekomendacji nr 16 wrócono w połowie lat 90-tych w sytuacji, gdy dojrzała świadomość potrzeby tworzenia sieci kontynentalnej, a ponadto okazało się, że tworzenie "NATURY 2000" przebiega w państwach Unii wolniej niż planowano i z oporami, gdyż nie wszyscy byli w stanie poradzić sobie z rygorami narzuconymi przez prawo mające moc wiążącą (dyrektywa). W tej sytuacji pozbawiona ostrych rygorów, ale będąca merytorycznie odpowiednikiem NATURY 2000 sieć tworzona w oparciu o Konwencję Berneńską, mogłaby stać się pierwszym stopniem wdrożenia ochrony obszarowej w niektórych państwach Unii, a zwłaszcza w europejskich państwach spoza niej. Byłaby formą zabezpieczenia tych terenów dla wprowadzenia na nich w przyszłości standardów NATURY 2000.
Podstawą sieci EMERALD miały być ostoje ASCIs - Areas of Special Conservation Interest (obszary szczególnie interesujące z punktu widzenia ochrony), dość zbieżne z SOO. Ponieważ wśród sygnatariuszy konwencji było coraz więcej państw spoza Unii, a szereg dalszych państw, także pozaeuropejskich uzyskało status obserwatora uczestniczącego w posiedzeniach Stałego Komitetu przy Konwencji Berneńskiej, uznano to za szansę rozszerzenia tej typowo przyrodniczej sieci na cały kontynent (w odróżnieniu od sieci PEEN, mającej szerszy charakter). Nazwa EMERALD pojawiła się w Rezolucji nr 3 z 26.01.1996 r. Stałego Komitetu przy Konwencji Berneńskiej, a patronat nad nią objęła Rada Europy, zapewniająca też środki finansowe. Pierwszym etapem tworzenia sieci (1999-2000) było przygotowanie w wytypowanych państwach (Bułgaria, Rosja, Słowacja, Słowenia i Turcja) pilotażowych projektów, których celem było opracowanie baz danych oraz w oparciu o nie - list ostoi ASCIs, które po akceptacji Stałego Komitetu musiały uzyskać potwierdzenie wprowadzenia ochrony przez władze danego państwa. W 2000 r. propozycję tworzenia sieci EMERALD złożono kolejnym państwom, w tym i Polsce. Prace nad projektami pilotażowymi zakończyła już Bułgaria, Łotwa, Mołdawia, Rosja, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Turcja. W trakcie prac są Czechy, Cypr, Estonia, Litwa, Malta, Ukraina i Węgry. Polska zrealizowała swój projekt pilotażowy w zachodniej części kraju. Zdobyte w ten sposób doświadczenia okazały się przydatne - ze względu na podobieństwo sieci - do tworzenia koncepcji sieci NATURA 2000. Zaawansowane starania Polski o uzyskanie pełnego członkostwa w UE Polska spowodowały, że zrezygnowano z sieci EMARALD i skoncentrowano się przede wszystkim na przygotowaniach do utworzenia sieci NATURA 2000.

NATURA 2000

NATURA 2000 jest koncepcją sieci ekologicznej wdrażaną w państwach Unii Europejskiej oraz przygotowywaną programowo w państwach kandydujących do UE (m.in. w Polsce). Program i organizacja tej sieci opiera się o już istniejące przepisy prawne, wyniki badań naukowych i inwentaryzacji stanu przyrody, ustalenia szeregu programów ochrony przyrody oraz o wykreowane przez nie obszary chronione i koncepcje sieci ekologicznych.

Natura 2000 jest wynikiem światowego procesu, który doprowadził do Konferencji w Rio de Janeiro (1992), a w skali europejskiej wiąże się ustaleniami Konferencji w Maastricht (1993) oraz Konferencji w Sofii (1995). Bezpośrednio jednak wynika ze znacznie wcześniejszych (1979) konwencji "Bońskiej" i "Berneńskiej" oraz z szeregu innych aktów wspólnoty i ponadwspólnotowych konwencji i porozumień.
Jej postawę prawną stanowi "Dyrektywa Siedliskowa" z 1992 r., określająca szczegółowo zasady tworzenia sieci NATURA 2000, dzięki czemu sieć ta jest również formą prawną, w przeciwieństwie do EECONET-u. W krajach Wspólnoty tworzyć ma system ochrony przyrody, zbudowany z ostoi powiązanych ze sobą w spójną całość, tworzonych w oparciu o jednolite kryteria wyboru i waloryzacji. NATURA 2000 odwołuje się też do programu "CORINE-Biotopes" jako zbioru ujednoliconych danych o miejscach kwalifikujących się do objęcia ochroną jako ostoje przyrody. Zawiera zasady zarządzania, współpracy ze społeczeństwem, biznesem, władzami lokalnymi oraz organizacjami pozarządowymi. Wytyczne dla jej tworzenia zawierają też szczegółowe przepisy wykonawcze niższego szczebla. Zasady współfinasowania działań ochronnych na terenach uznanych za ostoje ważne z punktu widzenia Wspólnoty określa ''Dyrektywa Siedliskowa'' (zwł. art. 8).

Podstawą sieci NATURA 2000 jest ochrona gatunkowa i obszarowa, czyli formy tradycyjne, jednak odmienna od tradycyjnej jest filozofia tworzenia tych obszarów, gdyż potrzebę ochrony i jej zakres przestrzenny określa zabezpieczenie bytujących tam gatunków oraz występujących siedlisk. Celem tej sieci jest zbudowanie z obszarów wytypowanych do ochrony spójnego systemu, powiązanego ze sobą i wzajemnie zasilającego się w gatunki i geny, o wysokiej różnorodności biologicznej, wspierającej różnorodność biologiczną otoczenia i utrzymującego siedliska oraz gatunki w dobrej kondycji lub umożliwiającego ich restytucję.

W praktyce sieć zostanie zbudowana z 2 rodzajów obszarów chronionych: OSO (Obszarów Specjalnej Ochrony) wytypowanych przy pomocy programu CORINE w ramach Dyrektywy Ptasiej i SOO (Specjalnych Obszarów Ochrony) - wytypowanych w ramach Dyrektywy Siedliskowej (również o oparciu o dane i metodykę CORINE). SOO zostaną wytypowane spośród zgłoszonych przez państwa Unii ostoi, które mają znaczenie wspólnotowe (tzw. OZW - ostoje o znaczeniu wspólnotowym - Sites of Community Importance - SCIc). Zgodnie z zapisem w Dyrektywie Siedliskowej obszary te muszą stworzyć spójną sieć, jednak wynikające z tego zobowiązania dotyczące zapewnienia możliwości migracji gatunków i genów nie zostały tak wyraźnie określone jak w koncepcji EECONET. Wyraźnie określono zasady tworzenia odpowiedników obszarów węzłowych, brak natomiast wyraźnych wskazań dotyczących tworzenia form spełniających rolę korytarzy ekologicznych, co zastąpiono obowiązkiem podjęcia niezbędnych działań dla uzyskania oczekiwanego efektu ochronnego rozumianego tutaj jako spójność sieci. schemat sieci NATURA2000

Tworzenie sieci odbywa się 3-etapowo: w pierwszym państwa wytypowały obiekty, które powinny wejść w skład sieci, w drugim - wyłoniona ma zostać lista obiektów o znaczeniu wspólnotowym OZW, w trzecim (do 2004 r.) - obiekty OZW muszą uzyskać formalny status ochronny SOO i należy w stosunku do nich podjąć właściwe działania ochronne.

Sieć NATURA 2000 jest zarządzana przez Komisję Europejską, która przy pomocy EEA sprawuje nadzór nad tworzeniem jej, a w przyszłości nad funkcjonowaniem w poszczególnych państwach, które są odpowiedzialne za realizację zadań bieżących (dostosowania prawa krajowego, badania i monitoring, wykonywanie zadań ochrony, sprawozdawczość, etc.). Sieć ma wsparcie merytoryczne ze strony środowisk eksperckich, natomiast pomoc finansowa, zgodnie z art. 8 ''Dyretywy Siedliskowej" dotyczy tylko współfinasowania ochrony tych jej elementów, które służą ochronie gatunków i siedlisk o szczególnym znaczeniu wspólnotowym. Rozmiar pomocy finansowej zależy też od szeregu czynników, w tym od rangi poddanych ochronie obszarów i gatunków, ich wielkości, a także sytuacji ekonomicznej danego państwa. Istnieją też, jeśli dane państwo wykazuje operatywność, możliwości uzyskania i wykorzystania innych funduszy pomocowych do pośredniego wsparcia krajowych ogniw sieci.

Przy tworzeniu i zarządzaniu siecią NATURA 2000 obligatoryjny jest współudział społeczności lokalnych, ponieważ możliwości ochrony i stan przyrody obszarów wchodzących w skład sieci NATURA 2000 zależą w znacznej mierze od sposobu użytkowania terenów sąsiadujących. Konieczność zmiany użytkowania wymaga akceptacji społeczności lokalnych, które powinny współdecydować o kierunku zmian, mieć dostęp do potrzebnych informacji oraz otrzymywać rekompensaty z tytułu utraconych korzyści. Całemu procesowi tworzenia sieci towarzyszą konsultacje i negocjacje na wszystkich szczeblach.

Tworzenie sieci NATURA 2000 napotyka na trudności i opóźnia się, a równocześnie Unia przygotowuje się do przyjęcia w poczet członków szeregu nowych państw, w których również musi zostać wdrożona sieć NATURA 2000. Równocześnie wiele państw europejskich podjęło inicjatywę na rzecz tworzenia sieci EMERALD, podobnej do sieci NATURA 2000, ale o mniejszych rygorach; z czasem uzyskałaby ona parametry sieci NATURA 2000. Realizacja obu programów równocześnie pozwoli objąć prawie cały kontynent europejski jednolitą, spójną siecią o podobnym charakterze, choć o różnych rygorach prawnych przy czym NATURA 2000 byłaby rozrastającą się częścią sieci EMERALD.

Paneuropejska Sieć Ekologiczna (PEEN)

Decyzja o utworzenie Paneuropejskiej Sieci Ekologicznej (PEEN - Paneuropean Ecological Network) zapadła na konferencji w Sofii w 1995 r. Jest ona głównym elementem Paneuropejskiej Strategii Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej, opartym o koncepcję EECONET i powinna zostać utworzona do 2005 r. Przy tworzeniu obszarów węzłowych należy wykorzystać założenia EECONET, a ponadto dotychczasowe rozwiązania ochronne globalne, europejskie i krajowe, związane z obowiązującymi konwencjami i porozumieniami oraz lokalnym prawem poszczególnych państw, w oparciu o które tworzono obszary chronione lub nadawano im szczególną rangę. Są to obiekty tworzone w oparciu o konwencje: Ramsarską (ochrona obszarów wodno-błotnych), Paryską (ochrona Światowego Dziedzictwa), Bońską (ochrona wędrownych gatunków zwierząt), o Różnorodności Biologicznej, Berneńską (ochrona gatunków flory i fauny oraz ich siedlisk), Helsińską (ochrona środowiska Bałtyku), o ochronie i użytkowaniu cieków i jezior transgraniczych, Barcelońską (ochrona Morza Śródziemnego), Rezerwaty Biosfery UNESCO-MaB, Europejskie Rezerwaty Biogeniczne, obiekty uhonorowane Dyplomem Rady Europy, obiekty utworzone w ramach Dyrektyw "Ptasiej" i "Siedliskowej", objęte programem Parks for Life i "NATURA 2000", a ponadto obszary chronione o lokalnym statusie w poszczególnych państwach (w części sklasyfikowane przez IUCN). Sieć PEEN ma wymiar ponadprzyrodniczy, integrujący przyrodę z najszerzej rozumianym krajobrazem kulturowym, którego kształt zawdzięczamy historii działań człowieka.

Sieć PEEN, podobnie jak EECONET, nie jest pojęciem prawnym, nie ma więc w niej obowiązków obligatoryjnych. Jej realizację rozłożono na 3 etapy, trwające łącznie 20 lat, a do prac, prócz rządów włączono liczne organizacje międzynarodowe i środowiska naukowe. Jest ideą wielkiego ruchu z udziałem społeczności lokalnych jako być może ostatnia szansa na zachowanie tożsamości przyrodniczo - kulturowej i krajobrazowej regionów, co ma konkretny wymiar ekonomiczny dla miejscowych społeczności, które tę szansę powinny wykorzystać. Jak każde zjawisko tego typu jest koncepcją elastyczną, zdolną do adopcji nowych inicjatyw, które mogą ją wzbogacić (np. sieć EMERALD). potencjalne składniki sieci PEEN schemat sieci NATURA2000

Akces do tworzenia sieci PEEN zgłosiły łącznie 54 państwa (1998), w tym państwa pozaeuropejskie: Armenia, Azerbejdżan, Cypr, Gruzja, Izrael, Kanada, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, USA, Tadżykistan, Turcja, Turkmenistan i Uzbekistan. Być może jest to więc początek prawdziwej sieci globalnej.

W Polsce

CORINE biotopes

Ostoje CORINE w PolsceJakkolwiek Polska nie jest jeszcze członkiem Unii Europejskiej, to jednak prace nad wdrożeniem programów unijnych w zakresie ochrony przyrody prowadzono niemal równolegle do prac w państwach Unii i w latach 90-tych sieć ostoi CORINE została opracowana także w Polsce, gdzie wytypowano 956 ostoi CORINE o łącznej powierzchni obejmującej ok. 20% kraju. Są to obiekty, w których występują gatunki lub biotopy umieszczone w aneksach do dyrektyw "Ptasiej" i "Siedliskowej" i jest to miarą wysokiej wartości polskiej przyrody w skali kontynentu (łączna liczba ostoi wytypowanych w krajach Unii na podstawie dyrektyw "Ptasiej" i "Habitatowej" wynosi 15098 - stan z 14.11.2000 r.). Obiekty te będą podstawą do typowania obszarów chronionych OSO i SOO w ramach sieci ekologicznej "NATURA 2000". Bank danych CORINE znajduje się w Instytucie Ochrony Przyrody PAN w Krakowie i jest składnikiem polskich zasobów informacyjnych sieci EIONET. W Polsce program CORINE realizowano w latach 1991-95 w trzech działach tematycznych: CORINE land cover - dotyczący użytkowania ziemi i oparty o weryfikowaną w terenie analizę zdjęć satelitarnych, CORINAIR - dotyczący poznania głównych źródeł emisji i rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń powietrza oraz ma doprowadzić do wypracowania spójnej i wiarygodnej metodologii ich pomiaru i monitoringu oraz CORINE biotopes - służący do identyfikacji, inwentaryzacji i opisu miejsc, których ochrona jest szczególnie istotna dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy. W Polsce do opracowania sieci ostoi prócz modułu CORINE biotopes użyto dodatkowo modułu CORINE land cover, co istotnie wzbogaciło informację o obiektach (rozwiązanie to przyjęły też kraje UE). Program wymaga jeszcze korekt i uzupełnień jednak ostateczna liczba ostoi będzie zapewne liczyła 950-1000. Ich wielkości są różne: od niemal punktowych, bez wykazywanej powierzchni (np. niektóre jaskinie), po ogromne, jak np. ostoja nr 442 "Jura Krakowsko-Częstochowska" o pow. 268.674 ha, czy ostoja nr 285 "Dolina Środkowej Wisły" o znacznie mniejszej powierzchni (27.197 ha), ale mająca ponad 200 km długości. Dane programu CORINE miały podstawowe znaczenie m.in. przy konstruowaniu sieci ECONET-PL. Baza CORINE jest dostępna w Internecie.

ECONET-PL

Polska koncepcja sieci ECONETKrajowa sieć ekologiczna ECONET-POLSKA (zwana dalej w skrócie siecią ECONET-PL) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju, wzajemnie ze sobą powiązanych korytarzami ekologicznymi, które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. " (Liro 1997).

Sieć ECONET-PL jest integralną częścią koncepcji ogólnoeuropejskiej sieci EECONET, której celem jest zachowanie w skali kontynentu tych zasobów przyrodniczych, którym udało się przetrwać dotąd w dobrym stanie, poprawienie ich kondycji, a także odtworzenie części zasobów zniszczonych, by zwiększyć je do poziomu gwarantującego bezpieczne ich trwanie.

Koncepcje sieci ekologicznych w nowoczesnym rozumieniu powstawały w Polsce już od pocz. lat 70-tych. W 1971 r. PROP opracowała założenia Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych, a b. Instytut Kształtowania Środowiska ok. 1975 r. - koncepcję ESOCh, która nie uległa zasadniczym zmianom i stała się podstawą powoływania kolejnych obszarów chronionych oraz opracowania, w ramach programu europejskiego, koncepcji sieci ECONET-PL (1995). To całkowicie polskie rozwiązanie zyskało wysokie oceny międzynarodowe jako składnik Paneuropejskiej Strategii Ochrony Różnorodności Biologicznej i Krajobrazowej (PEBLDS). W 1995 r. opublikowano założenia sieci ECONET-PL, a 2 lata później - kompletny projekt sieci.

Zgodna z koncepcją EECONET polska część sieci europejskiej jest wynikiem wielokryterialnej analizy wszystkich komponentów środowiska i ich stanu, przy czym prócz stanu przyrody analizowano wszystkie inne elementy z gospodarką, infrastrukturą komunikacyjna i urbanizacją włącznie. Zaprojektowana sieć posiada znaczny udział dobrze zachowanych ekosystemów naturalnych, półnaturalnych i obszarów użytkowanych racjonalnie (rolno-leśnych). Tworzą one sieć 78 obszarów węzłowych z wyodrębnionymi biocentrami (46 o znaczeniu międzynarodowym i 32 - krajowym), co stanowi ok. 31% powierzchni Polski. Obszary węzłowe są połączone 110 korytarzami ekologicznymi (w tym 38 o randze międzynarodowej i 72 - krajowej), co stanowi 15% obszaru Polski. Sieć ECONET-PL obejmuje więc prawie połowę (46%) obszaru Polski, co nie znaczy, że taki obszar należy poddać rygorom ochronnym. Zadbano, by w obrębie sieci znalazła się możliwie pełna reprezentacja biotopów charakterystycznych dla poszczególnych regionów, a także by obszary węzłowe i korytarze odpowiadały rzeczywistym kierunkom migracji i rozprzestrzeniania się gatunków. W obrębie sieci znalazła się przeważająca część istniejących obszarów chronionych polskim prawem (parki narodowe, parki krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu) oraz sieć ostoi CORINE, będąca podstawą włączenia do systemu ECONET-PL.

Sieć nawiązuje do WSOCh, jednak kieruje się bardziej kryterium celów własnych, do których należy ochrona warunków przemieszczania się gatunków, stąd np. położenie silnego nacisku na ochronę dolin rzecznych, będących naturalnymi korytarzami ekologicznymi.

Proponowany kształt sieci wskazuje potrzeby tworzenia obszarów chronionych, ale też - co nie mniej ważne - "uspokojenia" gospodarki funkcjonującej na terenach objętych siecią: ukierunkowania na tradycyjne formy rolnictwa, gospodarki rybackiej, etc., co zmniejsza presję na ekosystemy naturalne, a przy okazji służy zachowaniu ekosystemów półnaturalnych i ochronie krajobrazu kulturowego o często wybitnych wartościach, co ma przełożenie na ochronę walorów turystycznych będących podstawą ekonomiczną wielu małych społeczności i co jest zgodne z duchem Konwencji o różnorodności biologicznej. Stąd w obrębie sieci ECONET-PL nie ma obszarów zdegradowanych przez antropopresję, ale znalazły się liczne tereny rolnicze o tradycyjnym sposobie gospodarowania oraz jeziora, na których prowadzona jest gospodarka rybacka.

NATURA 2000

Broszura ''Natura 2000''Starania Polski o członkostwo w Unii Europejskiej (d. EWG) stawiają szereg wymagań w zakresie dostosowania zasad ochrony przyrody do tamtejszych standardów: prawa, organizacji oraz form ochrony. Dokonane w latach 2000-2001 nowelizacje ustawy o ochronie przyrody oraz innych aktów prawnych uwzględniają już rozwiązania stosowane w prawie Unii, w tym także obowiązek tworzenia sieci NATURA 2000. Odpowiednie rozwiązania znalazły się też w znowelizowanych rozporządzeniach wykonawczych do ustawy o ochronie przyrody - o ochronie gatunkowej roślin i zwierząt, wydano też zupełnie nowe w polskim prawie rozporządzenie o siedliskach podlegających ochronie.

Przygotowania do wdrożenia samej Sieci NATURA 2000 rozpoczęły się jednak dużo wcześniej, można nawet mówić o pocz. lat 90., kiedy zaczęto tworzyć bazy danych CORINE. W następnych latach przygotowywano koncepcję samej sieci NATURA 2000 oraz pierwsze propozycje list obiektów, które miałyby wejść w jej skład. Realizując "Narodowy program przygotowania do członkostwa w Unii Europejskiej" Polska w styczniu 2000 r. włączyła się do programu NATURA 2000. Sprawa realizacji sieci NATURA 2000 znalazła się we wszystkich oficjalnych dokumentach rządowych lub w ich projektach. "II Polityka Ekologiczna Państwa" z czerwca 2001, w rozdz. 3.7, p. 114, dot. działań do 2010 r. zakłada "utworzenie w Polsce Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych NATURA 2000 poprzez waloryzację przyrodniczą obszarów objętych już ochroną prawną, jak też cennych obszarów przyrodniczych dotychczas nie objętych żadną formą ochrony, a spełniających kryteria sieci NATURA." Projekt "Programu Wykonawczego do II Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2002-2010." podaje termin ukończenia tworzenia sieci - 2005 r., dodaje też dodatkowe zadanie - współpracę transgraniczną w ramach Sieci. Projekt "Krajowej Strategii Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Różnorodności Biologicznej wraz z programem działań" z sierpnia 2001 r. mówi o potrzebie udoskonalenia systemu zarządzania siecią obszarów chronionych w kontekście wdrożenia programu "NATURA 2000" oraz innych sieci ekologicznych, określa też rok 2002 jako termin opracowania propozycji obszarów, które miałyby wejść w skład sieci NATURA 2000, a do 2005 r. mają być opracowane zasady wdrożenia na tych obszarach Dyrektyw "Siedliskowej" i "Ptasiej" oraz dopracowany system zarządzania tymi obszarami. W tworzenie sieci w latach 2002-2003 mają być zaangażowane m. in. środki z programu pomocowego PHARE 2001.

Także w ramach programu PHARE, w okresie luty 2000 r. - marzec 2001 r., na wniosek Ministerstwa Środowiska, opracowano "Koncepcję sieci NATURA 2000 w Polsce", a w jej ramach 3 grupy zadań:

Do wytypowania obszarów sieci wykorzystano dane dotyczące występowania siedlisk i gatunków z załączników I i II ''Dyrektywy Siedliskowej'' oraz załącznika I ''Dyrektywy Ptasiej'', dokonano też - w oparciu o kryteria załącznika III Dyrektywy Siedliskowej - oceny ważności tych obszarów jako miejsc występowania siedlisk i gatunków.

Procedura wyłoniła 180 OSO wytyupowanych wg. kryteriów ''Dyrektywy Ptasiej'' i 181 SOO, wytypowanych wg. ''Dyrektywy Siedliskowej'', a ponieważ część obszarów wytypowano wg obu dytertywy, w sumie uzyskano 285 obszarów sieci NATURA 2000.
Są to obiekty znacznie zróżnicowane, np. powierzchnie wahają się od >1 ha do 272 tys. ha (Przybrzeżne wody Bałtyku). Ponad 40% obszarów ma ponad 10 tys. ha, a rozmieszczenie ich jest nierównomierne: od 4% do 25% obszaru województw.
W tak zaprojektowanej sieci znaleźć się ma znaczna część obszarów już objętych ochroną z mocy art. 13.1 ustawy: 22 parki narodowe, 72 krajobrazowe oraz fragmenty dalszych 15, a także 526 rezerwatów przyrody, nie licząc pozostałych form. Parki narodowe i krajobrazowe stanowią 40,4% obszaru projektowanej sieci, której łączna powierzchnia ma obejmować 13,4 % powierzchni kraju.
Tak ustalona mapa obszarów musi być poddana ocenie unijnej. Obszary uznane jako ważne dla Wspólnoty (OZW), będą musiały w Polsce zostać uznane za SOO (Specjalne Obszary Ochrony), przy czym obszary wytypowane na podstawie ''Dyrektywy Ptasiej'' zgodnie z kryteriami BirdLife Int. Komisja Europejska akceptuje automatycznie.

Prawie 60% powierzchni wytypowanych obszarów sieci, to obszary nie objęte żadnymi formami ochrony i użytkowane gospodarczo. Nie przewiduje się tu radykalnych zmian, natomiast istnieje pomysł by obszary te objąć formą ochrony określanej w Unii jako ''obszary wrażliwe ekologicznie'', co umożliwia ochronę w ramach użyrkowania rolniczego. Pilotażowy projekt ma być sfinasowany ze środków SAPARD.

Stan zaawansowania prac i stan prawny pozwala na wdrożenie sieci z chwilą wejścia w życie w Polsce unijnych dyrektyw lub wcześniej. Poszczególne województwa w ostatnich raporatach ekologicznych (za 2001 r.) prezentują już projekty wojewódzkich sieci. Projekt sieci NATURA 2000 dla woj. podkarpackiego Czy napotkamy w realizacji tego zadania podobne trudności jak kraje Unii i jak przyjmie to nasze społeczeństwo? Jak zostanie rozwiązana praktycznie kwestia korytarzy ekologicznych łączących wyznaczone SOO w spójną sieć?

Zobacz także

Źródła informacji

Opracowanie

inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej

Aneks

Dyrektywa Ptasia UE

Dyrektywa Rady 79/409/EWG z dn. 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, z późn. zmianami.

Dokument o charakterze prawa wiążącego. Odwołuje się do wcześniejszych deklaracji i uchwał Wspólnoty. Jest konsekwencją konwencji z 1902 i 1950 r., a równocześnie początkiem nowoczesnego podejścia do ochrony gatunków, polegającego przede wszystkim na ochronie ich siedlisk. Znalazło to swój wyraz w późniejszych o parę miesięcy konwencjach: Bońskiej i Berneńskiej, mających jednak charakter "prawa miękkiego".

Dyrektywę wyposażono w załączniki zawierające wykazy gatunków ptaków chronionych, wykaz niedozwolonych metod i urządzeń stosowanych przy chwytaniu i zabujaniu ptaków oraz krajowe listy gatunków chronionych. Dyrektywa obejmuje różnymi formami ochrony wszystkie gatunki ptaków występujących w stanie dzikim na terytorium państw - członków Wspólnoty z terenami morskimi włącznie (oprócz Grenlandii, której część jest parkiem narodowym).
Dyrektywa Ptasia nakazuje też dla realizacji tych celów chronić lub restytuować (a nawet tworzyć) biotopy, w których bytują ptaki podlegające całkowitej ochronie oraz tworzyć obszary chronione dla zabezpieczenia trwałości zagrożonych i rzadkich populacji. Szczególną uwagę zalecano zwracać na ochronę obszarów podmokłych, zwłaszcza o znaczeniu międzynarodowym oraz na miejsca zatrzymywania się ptaków wędrownych. Obszary chronione miały utworzyć spójną całość, czyli system spełniający wymogi ochrony gatunków wyszczególnionych w załącznikach do Dyrektywy, jednak nie sprecyzowano na czym to ma polegać.

W praktyce wymagało to wytypowania przez poszczególne państwa ostoi ptaków podlegających ochronie, zw. OSO - Obszary Specjalnej Ochrony (SPAs - Special Protection Areas). Wg stanu z dn. 14.11.2000 r. w krajach UE było już 2920 OSO o łącznej powierzchni 209.762 km2 i zajmowały one od 1,5% powierzchni kraju (Francja) do 24,1% (Holandia). Sieć OSO nie ma charakteru zamkniętego i stale się rozrasta. Stanowi ona istotny element sieci NATURA 2000.

Państwa członkowskie muszą dostosowywać swoje prawo lokalne do zapisów Dyrektywy, muszą też prowadzić niezbędną działalność kontrolną, badawczą i monitoringową.

Dyrektywa Siedliskowa UE (albo: Habitatowa).

Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dn. 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory.

Nawiązuje do "Dyrektywy Ptasiej" i jest jej rozwinięciem, a przede wszystkim stanowi wdrożenie zapisów "Konwencji Berneńskiej". Celem jej jest zachowanie bioróżnorodności i przeciwdziałanie zagrożeniom gatunków oraz ekosystemów, a przede wszystkim przygotowanie podstaw do utworzenia spójnej europejskiej sieci ekologicznej "NATURA 2000", której zasady są tu sprecyzowane. Prócz ochrony istniejących walorów celem dyrektywy jest też odtwarzanie walorów zniszczonych.
Dyrektywę uzupełniają załączniki zawierające wykazy biotopów i gatunków zakwalifikowanych jako "będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty" lub "gatunków o pierwszorzędnym znaczeniu" oraz kryteria ich doboru. Są to: 1 - typy siedlisk wymagających szczególnej ochrony, 2 - gatunki, których ochrona wymaga wyznaczania obszarów chronionych, 3 - kryteria stosowane przy wyznaczaniu obszarów chronionych, 4 - gatunki, które wymagają całkowitej ochrony, 5 - gatunki których eksploatacja musi być poddana kontroli, 6 - zabronione metody i środki zabijania i odławiania oraz transportu zwierząt.

W oparciu o Dyrektywę Siedliskową wyznaczane są obszary chronione zw. SOO - Specjalne Obszary Ochrony (SAC's -Special Areas of Conservations), co umożliwia program CORINE biotopes i wykonane w jego ramach bazy danych. Dyrektywa precyzuje zasady tworzenia takich obszarów, przy czym zastrzega sobie też prawo obejmowania ochroną terenów których dane kraje nie wytypowały, ale ważnych z punktu widzenia Wspólnoty. Wg stanu z 14.11.2000 r. w krajach UE istniało 12.178 SOO o łącznej powierzchni 384.472 km2 i zajmowały one od 3,6% powierzchni państwa (Belgia) do 23,8% (Dania). Podobnie jak w przypadku OSO, sieć obszarów SOO nie ma charakteru zamkniętego i w razie potrzeby będą tworzone kolejne obiekty.

Dyrektywa określa zasady finansowania działań ochronnych wg zasady, że utracone korzyści winny być zrekompensowane, kwestie monitoringu sieci, całości problematyki badawczej, zarządzania, kontroli, etc. Obejmuje też problematykę edukacyjną oraz partycypacji społeczności lokalnych, bez których poparcia nie można liczyć na realizację programu.

krh