temat: Rezerwat przyrody

Ustawa o ochronie przyrody z 1991 r. zalicza rezerwat przyrody (Rp) do form ochrony przyrody (art. 13.1.2). Teren objęty tą formą ochrony na podstawie o art. 23 ustawy musi zawierać "...zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych".

Rezerwat jest formą obszarową, ale bez określenia minimalnej i maksymalnej powierzchni. "Wokół rezerwatu przyrody może być utworzona otulina, zabezpieczająca jego obszar przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych" (art. 23.2).

Organem tworzącym i nadzorującym jest dla rezerwatu przyrody wojewoda i uznanie za rezerwat następuje w drodze jego rozporządzenia, które określa "...nazwę, położenie, szczególne cele ochrony, zakazy właściwe dla danego rezerwatu wybrane spośród wymienionych w art. 23a ust. 1, oraz może wyznaczyć otulinę, a także organ sprawujący bezpośredni nadzór nad rezerwatem". Rozporządzenie jest publikowane w dzienniku urzędowym województwa. Rp nie jest samodzielną jednostka administracyjną. Wojewoda zgodnie z o art. 23.3 ustawy określa organ sprawujący nadzór nad rezerwatem, przy czym w przypadku terenów leśnych wynika to z art. 7.2 oraz art. 54.5 ustawy o lasach. Rejestr rezerwatów przyrody prowadzi wojewoda (art. 39.2). Grunty objęte ochroną, budynki oraz grunty pod budynkami służące wykonywaniu zadań statutowych w rezerwatach przyrody są, zgodnie z art. 14.13 ustawy, zwolnione od podatków i opłat z wyjątkiem podatku leśnego (jak dla lasów ochronnych) oraz podatku od gruntów rolnych. Obligatoryjnym dokumentem rezerwatu przyrody jest plan ochrony (art. 13a i art. 13b), zatwierdzany przez wojewodę jednak nie ma on mocy obligatoryjnej dla obszaru otuliny.

Obowiązek utworzenia rezerwatu może wynikać (art. 23.5) z zobowiązań międzynarodowych (jeśli znajdują się tam "...siedliska, gatunki roślin i zwierząt uznane za ginące lub zagrożone wyginięciem, jak również elementy przyrody nieożywionej mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych lub krajobrazowych"). Jeśli wojewoda takiego rezerwatu nie utworzył, może to zrobić minister właściwy do spraw środowiska w drodze rozporządzenia o podobnej treści prawnej jak rozporządzenie wojewody i on też zleca i zatwierdza plan ochrony rezerwatu. W ramach podpisanych przez Polskę konwencji i porozumień międzynarodowych rezerwat przyrody może uzyskać status międzynarodowy (art. 33.1), np. rezerwatu biosfery lub obszaru RAMSAR, albo chronionego obszaru transgranicznego etc.

Na terenie rezerwatu zabrania się budowy lub rozbudowy obiektów i urządzeń z wyjątkiem obiektów i urządzeń służących celom rezerwatu oraz związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego i leśnego, jeśli taka działalność została dopuszczona, jako nie kolidująca z celami ochronnymi danego rezerwatu (art. 36.1). Jednak i w tym wypadku ustawa (art. 36.2) zastrzega, iż jest to dopuszczalne tylko jeśli "lokalizacja, wielkość lub architektura nie spowoduje degradacji przyrody lub krajobrazu". Odpowiednikiem tych przepisów był, przed nowelizacją ustawy z 7 grudnia 2000 r., art. 73.1 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska (zastąpionej obecnie ustawą Prawo ochrony środowiska, której art. 71.3 i art. 72.5 wymagają zachowania walorów krajobrazowych także na terenach nie objętych ochroną prawną).

Zgodnie z art. 50.2 ustawy na obrzeżach rezerwatu (jeśli posiada on otulinę, to także na obrzeżach otuliny) należy umieścić tablice informacyjne o poddaniu danego terenu ochronie prawnej i o ograniczeniach użytkowania jakie to za sobą pociąga.

Zniesienie ochrony rezerwatowej wymaga uzgodnienia z ministrem właściwym do spraw środowiska oraz opinii wojewódzkiej komisji ochrony przyrody (art. 23.3a), jednak ustawa nie określa sytuacji, w jakich może to nastąpić. Zdarzało się to zwykle po utracie przez dany obszar walorów, dla których wprowadzono ochronę (np. osuszenie torfowiska spowodowane melioracjami w sąsiedztwie rezerwatu).

Ostatnie lata wprowadziły do definicji rezerwatu nowe treści, jeszcze nie uwzględnione przez definicję ustawową, ale już wdrażane w życie. Natomiast zmiany formalne wprowadziły nowelizacje całego prawa, rozpoczęte w 1997 r., a zwłaszcza nowelizacja prawa ochrony przyrody dokonana ustawami z 7.12.2000 r. oraz z 27.07.2001 r.

Cele i kryteria tworzenia

Rp były tworzone w poszczególnych krajach dla różnie definiowanych celów ochronnych i w oparciu o różne kryteria, co rzutowało na ich rozmiary i status prawny. Cele i kryteria zmieniały się też bardzo znacznie w dziejach istnienia tej formy ochrony i w Polsce również miała miejsce taka ewolucja.

Podstawowym kryterium tworzenia Rp w ostatnich latach jest ochrona różnorodności przyrodniczej w szczególności różnorodności biologicznej, do czego rezerwaty, dysponujące najcenniejszym obok parków narodowych, materiałem genetycznym, są szczególnie predysponowane. Stosunkowo liczne i w miarę równomiernie rozrzucone po terenie całego kraju mogą stanowić dla swojego otoczenia stałe źródło zasilania w gatunki flory i fauny ubożejącej na obszarach poddanych antropopresji. Nie przekreśla to celów szczegółowych, będących wcześniej powodem tworzenia Rp. Mając na względzie potrzebę ochrony terenów o najwyższej wartości przyrodniczej i krajobrazowej, nie należy zapominać o ochronie biocenoz terenów zagrożonych i zmienionych przez człowieka, mniej może cennych i półnaturalnych, ale również bardzo ważnych jako ostoje różnorodności biologicznej. Z tego punktu widzenia należy też rozważyć przyszłościowo obejmowanie ochroną niektórych zbiorowisk synantropijnych, zwłaszcza segetalnych, a także parków komunalnych, arboretów itp. antropogenicznych kompleksów przyrodniczych, jako wzbogacających pulę genową. Zadania rezerwatów można postrzegać z punktu widzenia poszczególnych obiektów oraz z punktu widzenia ogólnokrajowej sieci rezerwatów, które to podejście jest w użyciu już od półwiecza. Niegdyś większy nacisk kładziono na zapewnienie reprezentatywności regionów fizyczno-geograficznych i ekosystemów, obecnie - w równym stopniu bierze się potrzebę wymiany genetycznej. Przy tworzeniu nowych obiektów konieczne jest uwzględnienie obu tych aspektów.

Współczesna hierarchia celów rezerwatu przyrody na pierwszym planie stawia cele ochronne

, na dalszym w kolejności: badania naukowe współczesne i przyszłe, edukację (zwłaszcza z wykorzystaniem ścieżek dydaktycznych) i zwiedzanie, którego intensywność i rodzaj muszą być limitowane bezpieczeństwem i trwałością stanu przyrody i zachodzących w niej procesów (Wytyczne 1997). Między tymi 4 celami istnieją wewnętrzne zależności.

Współczesne rezerwaty powinny być na tyle duże, by ich ekosystemy mogły obronić się przed

antropopresją. Powinny one tworzyć sieć powiązaną korytarzami ekologicznymi, umożliwiającymi wymianę genów, przy czym rozmieszczenie rezerwatów na terenie kraju powinno być o ile to możliwe najbardziej równomierne, a ich liczba możliwie duża, reprezentowana też przez obiekty z terenów silnie zdegradowanych przez gospodarkę człowieka i intensywnie zurbanizowanych. Ochronie powinny podlegać zarówno miejsca najcenniejsze przyrodniczo, o najwyższym stopniu naturalności, znajdujące się poza terenami parków narodowych, jak i krajobrazy kulturowe o dużej różnorodności gatunków, powstałe wskutek wielowiekowej działalności człowieka. Reprezentowane powinny być wszystkie regiony fizyczno-geograficzne z ich charakterystycznym ekosystemami, rzeźbą i budową geologiczną oraz wszystkie typy ekosystemów i biotopów oraz zjawisk i form przyrody nieożywionej z poziemnymi włącznie. Przy typowaniu terenów do objęcia ochroną celowe jest stosowanie kryterium wartości względnej, w myśl którego na obszarach generalnie zdegradowanych warto chronić tereny, których wartość przyrodnicza jest wyższa od otoczenia, choć w sensie bezwzględnym - stosunkowo mała, nie kwalifikująca do ochrony rezerwatowej. Jednak w swoim otoczeniu te miejsca stanowią bank genów i ostoję różnorodności biologicznej.

Należy dążyć, by docelowo rezerwaty zajmowały nie mniej niż ok. 1-2% powierzchni kraju (standardy zachodnie - 3-4%), co wymaga uzupełnienia sieci w oparciu o posiadaną już wiedzę oraz powiększenie wielu istniejących, zbyt małych obiektów. Określając w planach ochrony rezerwatu główny przedmiot ochrony należy też określić hierarchię ważności możliwie wielu celów dalszych.

Rys historyczny

Na świecie

Rezerwat przyrody jest najstarszą znaną formą obszarowej ochrony prawnej, której udokumentowane początki sięgają 242 r. p.n.e., kiedy to król indyjski Asioka wprowadził przepisy dotyczące niektórych obszarów leśnych (zw. Abhayarana), przypominające ścisłą ochronę rezerwatową (Dorst 1971). Ochronę typu rezerwatowego spotykamy też w XIII w. w Korei (Leńkowa 1986). W Europie pierwsze obiekty o cechach rezerwatu (faunistycznego) pojawiły się w XVI w. w Szwajcarii i w Niderlandach. W tymże okresie powstał pierwszy polski odpowiednik rezerwatu. Następne rezerwaty europejskie powstają w XVII w. w Niemczech, Danii i Rosji. Pierwszy rezerwat z pobudek naukowych utworzono na pocz. XIX w. w Danii, a pierwszy nowożytny rezerwat poza Europą - w USA w 1832 r. Pod koniec XIX w. powstaje coraz więcej Rp i krystalizują się naukowe podstawy ich tworzenia, wtedy oparte o idee konserwatorskiej ochrony przyrody. W tym czasie Rp istnieją już w większości państw europejskich, a ponadto pojedyncze (lub po kilka) w Afryce, Australii, obu Amerykach, na Nowej Zelandii i Filipinach (Leńkowa 1973). Ruch na rzecz tworzenia Rp rozwinął się szczególnie w XX w., zwłaszcza, że zmieniały się naukowe cele ich istnienia, a nowoczesne koncepcje odeszły od postrzegania ich jako izolowanych enklaw. Definicja, a więc i kształt rezerwatu są różne w różnych państwach. Nawet pod względem wielkości, gdyż istnieją Rp o powierzchni ułamka ha, ale są też obiekty o powierzchni kilku mln ha (np. na Alasce).

W dokumentach międzynarodowych pojęcie rezerwatu przyrody pojawia się po raz pierwszy w Konwencji afrykańskiej z 1933 r., a potem w Konwencji Panamerykańskiej (1940). Po II wojnie światowej podjęto prace nad ujednoliceniem pojęć i kryteriów tworzenia obszarów chronionych, w tym i Rp. Najnowsza kategoryzacja obszarów chronionych IUCN zawiera tylko jedną kategorię rezerwatu (Ia). IUCN dopuszcza jednak istnienie rozwiązań lokalnych. Polskie Rp odpowiadają także innym

kategoriom IUCN.

W Polsce

Najstarszym na ziemiach polskich obiektem o charakterze rezerwatu są "Cisy Staropolskie" im. Leona Wyczółkowskiego w Wierzchlesie, w dawnym zaborze pruskim. Daty objęcia ochronę nie da się ustalić, a pochodząca z 1827 r. notatka odnaleziona przez H. Conwentza mówi "surowej ochronie" uroczyska "Ziesbusch" w obecnym Nadleśnictwie Wierzchlas.

Pierwsze polskie rezerwaty przyrody tworzyli światli właściciele ziemscy w swoich dobrach i były to wyłącznie rezerwaty leśne. Najstarszy taki obiekt powstał w 1886 r. dla ochrony starodrzewu bukowego, natomiast charakter nieformalnego rezerwatu faunistycznego miała Puszcza Jaktorowska już w XVI w. oraz liczne tzw. zwierzyńce. W 1919 r., czyli przed utworzeniem PKOP, która rozpoczęła zorganizowaną, państwową ochronę przyrody, na terenach Polski (w granicach sprzed 1939 r.) istniało 29 rezerwatów o powierzchni 1469 ha (Szafer 1932), czyli o średniej powierzchni 50,6 ha. Na pocz. 1932 r. istniało już 121 rezerwatów o powierzchni łącznej 21.604 ha (z tego 6 określanych jako parki narodowe, choć formalnie jeszcze nie istniejące). Na 115 rezerwatów (121 - 6) rezerwatów było 65 leśnych, 17 stepowych, 13 "zwierzęcych", 10 torfowiskowych i 2 podziemne (w tym "Grota Kryształowa" w Wieliczce, utw. w 1928 r.).

Stanowisko azalii pontyjskiej w Woli Żarczyckie

Z tej liczby 66 należały do Lasów Państwowych, w ogóle własnością państwową było 77 obiektów, komunalną - 8, prywatną - 30 i Ligi Ochrony Przyrody - 2. Przykładem własności gminnej był np. rezerwat "Skamieniałe Miasto" k. Ciężkowic. Najmniejszy z istniejących w tym okresie rezerwatów miał zaledwie 0,01 ha ("Lemany" k. Wyszkowa), największe - 2417 ha ("Łykoszyn" w powiecie Kossowskim - d. woj. Poleskie), 2179 ha ("Czerwone Bagno" k. Rajgrodu) i 1566 ha ("Hajnówka-Białowieża"). Liczne miały ponad 100 ha (np. "Świteź" - 570 ha). Do utworzenia przygotowanych było kolejnych 60 rezerwatów, a spora liczba dalszych przedsięwzięć znajdowała się w różnych stadiach zaawansowania. Część obiektów wymienionych w spisie (Szafer 1932) posiada adnotacje o wcześniejszej ochronie w dawnym państwie pruskim. Podział rezerwatów ze względu na przedmiot ochrony był zbliżony do obecnego, oprócz nieznanego dziś typu rezerwatów podmiejskich, tworzonych "...przede wszystkiem dla celów nauczania szkolnego lub higjeny społecznej miast" (Szafer 1932).

Ustawa o ochronie przyrody z 1934 r. nie zawierała określenia "rezerwat przyrody", choć można w ten sposób interpretować art. 1 i 2 ustawy. Do końca 1939 r. na ówczesnym terenie Rzeczypospolitej było 399 rezerwatów (Szafer 1945), przy czym w liczbie tej mogą się znajdować także obiekty określane jako parki narodowe.

Zmiany terytorialne kraju po II wojnie światowej spowodowały utratę 156 rezerwatów oraz przejęcie 123 nowych, na Ziemiach Zachodnich, w wyniku czego stan w 1945 r. w nowych granicach znalazło się 366 rezerwatów. Wzrosła liczba rezerwatów leśnych, faunistycznych i torfowiskowych, natomiast zmalała - stepowych, florystycznych i przyrody nieożywionej (Szafer 1945). Różny był też stan tych obiektów, gdyż działania wojenne spowodowały poważne zniszczenia, a potem nastąpił okres barbarzyńskiego, masowego kłusownictwa. Bardzo szybko po wojnie podjęto starania na rzecz tworzenia nowych rezerwatów, a jeszcze w 1945 r., w projekcie dekretu mającego zastąpić ustawę z 1934 r., wprowadzono definicję i zasady powoływania rezerwatu. Liczba rezerwatów rosła i np. w 1949 r. samych leśnych rezerwatów było 461 (Szafer 1950). Jednak dziś trudno określić ile z chronionych wtedy obiektów formalnie powołano. W 1949 r., na XXIII Zjeździe PROP Z. Czubiński przedstawił konieczność racjonalizacji ówczesnej sieci rezerwatów. Nadal jednak nie istniała prawna definicja Rp.

rmalnie w polskim ustawodawstwie termin "rezerwat przyrody" pojawia się dopiero w ustawie o ochronie przyrody z 1949 r., która (art. 11 i 13) stwarza możliwość objęcia ochroną w drodze uznania za rezerwat przyrody "...określonych obszarów, na których podlega ochronie całość przyrody, niektóre jej składniki lub estetyczne cechy krajobrazu". Rezerwat tworzył Minister Leśnictwa (oraz jego następcy), którego zarządzenie, ogłaszane w Monitorze Polskim zawierało nazwę obiektu, jego powierzchnię i lokalizację, określało szczególny cel ochrony i obowiązujące na terenie rezerwatu ograniczenia wprowadzane na podstawie art. 18 ustawy. Wszelkie działania na terenie obiektu, wykraczające poza zapis w rozporządzeniu, także związane z ochroną przyrody, wymagały indywidualnej zgody władz ochrony przyrody II instancji (art. 19). Ewidencję rezerwatów prowadziły na swoim terenie władze ochrony przyrody wszystkich szczebli (art. 17).

Nowa ustawa o ochronie przyrody (z 1949 r.) spowodowała konieczność wydania dla wszystkich istniejących wcześnie rezerwatów zarządzeń ML, co rozpoczęto od 1951 r., prowadząc równocześnie wspomnianą wyżej weryfikacją i tworzenie racjonalnej sieci rezerwatów w niektórych regionach kraju. Stąd wykazy rezerwatów z początku lat 50-tych zawierają liczby 1-cyfrowe (Czubiński 1965, Denisiuk 1990), a reaktywowanie przedwojennych rezerwatów nie przebiegało w sposób automatyczny oraz prosty i trwało długo. Wielu dawnych obiektów nie uwzględniono, podobnie jak znacznej części poniemieckich rezerwatów na ziemiach zachodnich i północnych (Denisiuk 1990). W 1961 r. Z. Czubiński zaproponował koncepcję sieci dla całego kraju. Jej realizacja przebiegała najlepiej w dziedzinie rezerwatów leśnych, najgorzej w dziedzinie rezerwatów krajobrazowych. W 1962 r. Minister Leśnictwa wprowadził instrukcję urządzania lasów w parkach narodowych i rezerwatach, która będąc rodzajem przepisu wykonawczego do ustawy, uporządkowała same prace i dokumentację związaną z prowadzeniem rezerwatów (plan urządzenia gospodarstwa rezerwatowego), podała też po raz pierwszy formalną definicję ochrony ścisłej i częściowej, co prawda odnoszącą się do rezerwatu leśnego, podobnie jak cała "Instrukcja...", która zmarginalizowała wszystkie nieleśne elementy przyrody.

W 1960 r. było już 366 rezerwatów utworzonych zgodnie z ustawą z 1949 r., a średnia powierzchnia rezerwatu wynosiła wtedy ok. 65 ha, czyli prawie 2,5-krotnie mniej niż w 1937 r. Nie było to korzystne w sytuacji, gdy np. minimalna powierzchnia leśna, pozwalająca na skuteczną ochronę wynosi 50-100 ha w zależności od typu zbiorowiska leśnego (Denisiuk 1990).

Zakładaną przez prof. Czubińskiego liczbę 800 rezerwatów osiągnięto pod koniec 1982 r. (809), przy czym ich powierzchnia łączna wyniosła 89.959 ha, wzrosła też średnia powierzchnia rezerwatu do 111,2 ha. Pod koniec 1991 r. (wejście nowej ustawy o ochronie przyrody) było 1037 rezerwatów o średniej powierzchni 118 ha, a liczba ich systematycznie rosła. Podane liczby uwzględniają też parędziesiąt zlikwidowanych rezerwatów, które to zjawisko wystąpiło najintensywniej w latach 1960-1975.

W 1997 r. weszły w życie 2 dokumenty MOŚZNiL: "Wytyczne sporządzania planów ochrony rezerwatów przyrody" oraz "Wytyczne wykonywania zabiegów ochronnych w różnych typach rezerwatów przyrody", które zastąpiły przestarzałą "Instrukcję..." z 1962 r. Były to obszerne, nowoczesne opracowania, uwzględniające aktualne tendencje w światowej ochronie przyrody i całokształt dorobku nauki w tej dziedzinie. Przyrodę potraktowano tu całościowo, a jej poszczególne elementy równorzędnie i proporcjonalnie do rangi jaką pełnią w danym obiekcie.

Najistotniejsze zmiany nastąpiły w związku z reformą ustrojową państwa w 1998 r., która od pocz. 1999 r. obniżyła rangę rezerwatu, przekazując dotychczasowe kompetencje ministra wojewodzie (poza niektórymi sytuacjami wynikającymi z zobowiązań międzynarodowych). W ustawie pojawił się również zapis (art. 23.3a) o możliwości likwidacji rezerwatu. Kolejne zmiany nastąpiły w związku z nowelizacją ustawy o ochronie przyrody w 2000 i 2001 r., przy czym dla rezerwatów najistotniejsze było zastąpienie art. 37 (starej ustawy), dotyczącego ograniczeń i zakazów przez art. 23a.

Spora liczba rezerwatów znajduje się na terenach objętych innymi formami ochrony (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, Leśne Kompleksy Promocyjne), kilka uzyskało dodatkowy status międzynarodowy, jednak w opinii specjalistów powinno to dotyczyć większej liczby obiektów. Obecnie konieczne jest zintensyfikowanie działań na rzecz zapowiadanej wcześniej racjonalizacji sieci rezerwatów, której cele uległy modyfikacji pod wpływem najnowszych tendencji w ochronie przyrody, wynikających ze Światowej Strategii Ochrony Przyrody oraz Konferencji w Rio de Janeiro. Wymaga to dalszego rozwoju powierzchniowego rezerwatów, dla wielu istniejących - wykonania planów ochrony oraz zweryfikowania zadań ochrony i sposobu jej wykonywania.

Stan ilościowy

Porównania i dane liczbowe dotyczące rezerwatów są mało precyzyjne, gdyż dotyczą ponad 100 lat i 3 różnych terytoriów: pod zaborami, kiedy to utworzono 29 rezerwatów prywatnych, w okresie międzywojennym, kiedy liczba rezerwatów osiągnęła około 399 oraz okresu po II wojnie światowej, gdy liczba rezerwatów wzrosła do 1346 (31.12.2001 - wg IOP PAN) , a przyrost utrzymuje w przybliżeniu stałą dynamikę

, w której największe kulminacje miały miejsce w latach 1956-60 i 1996-2000 . Obecnie rezerwaty zajmują 0,48% powierzchni kraju.

Znaczne różnice pod względem liczby i powierzchni rezerwatów wykazują poszczególne województwa i to zarówno w liczbach bezwzględnych jak i w odniesieniu do powierzchni województw. I choć administracyjny podział jest sztuczny, to jednak owe kontrasty występują również między regionami fizyczno-geograficznmi stawiając pod znakiem zapytania funkcjonowanie w przyszłości niektórych korytarzy ekologicznych i wskazując na potrzebę uzupełnień sieci rezerwatów.

Różnice dotyczą też samej liczby obiektów i ich powierzchni, gdyż nawet najnowsze dane GUS (2001) różnią się od podawanych przez IOP PAN, prowadzącego własny katalog obiektów chronionych.

Zróżnicowanie

Podstawowy podział RP z punktu widzenia głównego przedmiotu ochrony, podany przez W. Szafera (1932), nieznacznie zmodyfikowany przez Z. Czubińskiego (1977) nie uległ istotnym zmianom i jako dość praktyczny i poglądowy jest używany do dziś (głównie dla celów statystycznych), jedyną zmianą wprowadzoną w ostatnich latach jest dodanie do grupy rezerwatów biocenotycznych podgrupy rezerwaty łąkowe (Wytyczne... 1997). Jednak zestawienia statystyczne GUS jeszcze tego nie uwzględniają.

Stosowana klasyfikacja jest wygodna, ale niedokładna z powodu nadmiernego uproszczenia, gdyż trudno porównywać np. bór bagienny z grądem, choć oba są rezerwatami leśnymi, w rezerwacie stepowym mogą być oprócz rzadkich zbiorowisk roślinnych także wybitne elementy przyrody nieożywionej ("Skorocice"), a w rezerwacie torfowiskowym może się znaleźć i cenny bór bagienny i samo torfowisko ("Bór na Czerwonem").

Rozwiązaniem tego problemu jest nowa klasyfikacja, mniej czytelna dla nieprofesjonalistów, ale bardziej wszechstronna, charakteryzująca obiekty z punktu widzenia głównego przedmiotu ochrony oraz głównego typu środowiska i to w skali dwustopniowej, pozwalającej na precyzyjne scharakteryzowanie każdego rezerwatu. Klasyfikacja ta została zamieszczona w "Wytycznych..." z 1997 r., co oznaczało, że takie definiowanie rezerwatów w planach ochrony uznano oficjalnie za potrzebne i właściwe. O potrzebie zmian świadczy zamieszczony w " Wytycznych..." podział rezerwatów przyrody nieożywionej, wynikający ze stosowanych metod ochrony, gdzie wydzielono 8 rodzajów wg przedmiotu ochrony, z których większość może występować w 4 diametralnie różnych lokalizacjach.

Największe obszarowo są rezerwaty krajobrazowe i faunistyczne, co znacząco podnosi krajową średnią powierzchnię liczoną z wszystkich obiektów. W tym ostatnim przypadku decydującą rolę ma powierzchnia kilku wielkich rezerwatów faunistycznych, takich jak np. Stawy Milickie. Średnie powierzchnie rezerwatów leśnych i torfowiskowych są ponad 4-krotnie mniejsze, co w przypadku leśnych stawia pod znakiem zapytania skuteczność ochrony, wymagającej powierzchni minimalnej 50-100 ha. Generalnie jednak średnia powierzchnia rezerwatów w wieloleciu (1960-1999) wykazuje korzystną tendencję wzrostową , choć nie bez chwilowych spadków. Średnia ta jest też wciąż znacznie niższa niż w Zachodniej Europy.

Rezerwaty leśne stanowią ponad połowę wszystkich obiektów , dominują też, choć w mniejszym stopniu pod względem zajmowanego obszaru , co jest prawidłowe z uwagi na skoncentrowanie na ich terenie największego bogactwa genetycznego i największej różnorodności gatunków i zbiorowisk roślinnych.

Analiza rezerwatów wg 7 kategorii wielkości (Kalemba 2001) wykazuje liczbową dominację obiektów mniejszych (zakresy 10-25 ha i 25-50 ha), najmniej jest obiektów zaliczanych do największych, o powierzchni ponad 500 ha (3,6% łącznej liczby)

. Analiza powierzchni przy zastosowaniu tych samych 7 kategorii wielkości pokazuje jednak, iż owe 3,6% rezerwatów największych zajmuje 53,4% powierzchni wszystkich obiektów, co z rezerwatami o powierzchni 100-500 ha stanowi prawie 83% łącznej powierzchni rezerwatów w Polsce. Rezerwaty należące do 2 najmniejszych obszarowo kategorii stanowią 27% łączej liczby i 1% całkowitej powierzchni

Liczba rezerwatów ścisłych ma tendencję malejącą , co wynika ze współczesnego podejścia do metod ochrony, preferującego uzasadnione działania tzw. ochrony czynnej.

Ochrona i użytkowanie

Zasady funkcjonowania rezerwatu określa rozporządzenie o uznaniu danego obszaru za rezerwat, a rozwinięcie ich znajduje się w planie ochrony. Istotne jest również to, co się dzieje w otoczeniu rezerwatu i co może zagrażać jego przyrodzie. Z tego punktu widzenia ważne jest wyznaczenie otuliny wokół rezerwatu, która nie jest wymogiem obligatoryjnym, ale w wielu wypadkach stanowi jedyny sposób na kontrolowanie gospodarowania w najbliższym otoczeniu rezerwatu, mającym bezpośredni wpływ na sam rezerwat.

W rezerwacie obowiązuje hierarchia celów , która może ograniczyć lub wykluczyć działania usytuowane w niej niżej, jeśli mogą okazać się szkodliwe dla zadań usytuowanych wyżej. W przypadku rezerwatu ścisłego wszelka działalność jest zakazana, poza badaniami naukowymi (pod warunkiem, że nie oddziaływują szkodliwie na przedmiot ochrony) i - w niektórych przypadkach - zwiedzaniem na ściśle określonych zasadach. Część rezerwatów jest całkowicie wyłączone ze zwiedzania (np. "Lipówka" w Puszczy Niepołomickiej i szereg rezerwatów florystycznych), gdyż procesy przyrodnicze nie powinny w nich być zakłócane jakimikolwiek antropogenicznymi oddziaływaniami zewnętrznymi, a więc również i fizyczną obecnością człowieka.

W rezerwatach częściowych mogą być prowadzone różne działania w ramach ochrony częściowej, w myśl indywidualnych dla każdego rezerwatu, zapisów w planie ochrony. Najbardziej typowe zastosowania ochrony częściowej to przyspieszanie odtwarzania pierwotnego charakteru ekosystemu (klimaksowego) lub zachowywanie go (ich) w określonym stanie jako półnaturalnego (-ych) przy pomocy odpowiednich zabiegów ochrony czynnej. Przykładem może być odsłanianie cennej flory kserotermicznej (odkrzaczanie) w rezerwatach jurajskich (np. "Kajasówka" k. Krakowa), co służy również zachowaniu krajobrazu kulturowego, lub utrzymywanie określonego zwarcia drzewostanu dla zapewnienia możliwości przetrwania cennym gatunkom flory runa (np. obuwika pospolitego w rez. "Michałowiec").

Badania naukowe są drugim w hierarchii ważności zadaniem rezerwatu. Ich celem jest przede wszystkim dogłębne poznanie przyrody i dynamiki oraz rodzajów procesów przebiegających w obiektach, które wysokim stopniem zachowania przyrody są najbardziej zbliżone do parków narodowych, a równocześnie są dużo od nich liczniejsze i zlokalizowane na terenie większości mezoregionów. Badane są procesy zachodzące w warunkach naturalnych oraz - co niemniej ważne - będące skutkiem czynników antropogenicznych. Wyniki badań tych drugich mogą mieć wymierne znaczenie praktyczne dla wyjaśniania pozytywnych i negatywnych zjawisk zachodzących na terenach intensywnie użytkowanych gospodarczo. Badanie nie mogą jednak zakłócać, czy zmieniać przebiegu odbywających się w rezerwatach procesów przyrodniczych w sposób odbiegający od zapisów planu ochrony, podobnie jak inne formy użytkowania: dydaktyka i zwiedzanie.

Tablica informacyjna przy wejściu na ścieżkę dydaktyczną

Przynajmniej część rezerwatów powinna być wykorzystywana do celów edukacyjnych, co wymaga odpowiedniej infrastruktury (wytyczenie i odpowiednie oznakowanie oraz wyposażenie w tablice informacyjne ścieżek dydaktycznych) oraz opracowania indywidualnych programów zwiedzania i wspomagających je materiałów (drukowane przewodniki). Pomocą do opracowania ścieżek oraz działalności dydaktycznej w rezerwacie powinny być prowadzone tam badania naukowe. Nie każdy rezerwat posiada ewidentne walory dydaktyczne i nie ma tu jednoznacznego związku z jego wartością przyrodniczą i naukową. Obecnie coraz więcej rezerwatów posiada ścieżki dydaktyczne, co umożliwia istotne wzbogacenie programów lekcyjnych i zajęć pozalekcyjnych w okolicznych szkołach. Zajęcia dydaktyczne w rezerwatach przyrody nie zawsze wymagają istnienia ścieżek dydaktycznych (np. zajęcia ze studentami kierunków przyrodniczych).

Zwiedzanie turystyczne bywa, lecz nie musi być formą dydaktyki i w hierarchii celów jest ostatnią funkcją rezerwatu. Nie musi się wiązać z poznawaniem ścieżki dydaktycznej, czy w ogóle szczegółów przyrody, poprzestając na krajobrazie w rozumieniu potocznym. Do funkcji turystycznych rezerwat musi być przygotowany pod względem infrastruktury (ścieżki, zwykle odpowiednio umocnione oraz inne zabezpieczenia), wytyczenie tras dojścia (a. dojazdu), natomiast samo zwiedzanie może odbywać się tylko w takim zakresie, w jakim nie doznaje uszczerbku przyroda. Wymaga to określenia chłonności rezerwatu i wzmożonego nadzoru, by nie została ona przekroczona oraz by nie dochodziło do aktów wandalizmu ze strony osób przypadkowych, nie będących turystami, które jednak mogą tam trafić, gdy obiekt będzie ogólnodostępny.

Zagrożenia

Dzielimy je na antropogeniczne i biologiczne. Do pierwszych zaliczymy skutki wywołane przez przemysłowe zanieczyszczenia lub zmiany poziomu wód gruntowych, a także powodowany przez indywidualne działania ludzkie - zbieractwo, ruch turystyczny i rekreacyjny oraz związane z nim wydeptywanie, czemu dość często towarzyszy zwykły wandalizm, etc.
Drugi rodzaj czynników jest wynikiem biologicznych zjawisk niezależnych lub mało zależnych od oddziaływań antropogenicznych i należą do nich takie jak: starzenie się populacji i brak odnawiania się drzew w rezerwacie wskutek rozmaitych przyczyn naturalnych, oddziaływanie patogenów, etc. (Wytyczne sporz.... 1997). Jednak wiele procesów naturalnych jest przyspieszanych przez działalność człowieka (np. procesy zarastania jezior).
Urbanizacja otoczenia i rozcinanie funkcjonujących wcześniej korytarzy ekologicznych jest działaniem zewnętrznym powodującym skutki wewnętrzne.

Zagrożeniem dla ustalonego, głównego przedmiotu ochrony może też stać się nieprawidłowy sposób realizacji ochrony, np. brak zabiegów tzw. ochrony czynnej w rezerwacie gdzie ochronie podlegają zbiorowiska kserotermiczne, wymagające zabiegów odsłaniających (okresowe usuwanie roślin zagłuszających). Zagrożeniem są też działania pielęgnacyjne, o cechach użytkowania gospodarczego, np. pozyskanie drewna i usuwanie posuszu. Zagrożenie stanowi również brak otuliny w przypadku małych obiektów narażonych na silną antropopresję (n.p. szereg rezerwatów torfowiskowych zostało osuszonych, a więc zniszczonych wskutek prowadzonych w ich pobliżu prac melioracyjnych). Często też granice rezerwatów nie są dostatecznie wyraźnie wyodrębnione w terenie, co stwarza mimowolne zagrożenie.

O realności zagrożeń antropogenicznych świadczą liczne po II wojnie światowej przypadki utraty przez rezerwaty walorów, których ochrona była celem utworzenia tych obiektów (np. przesuszenie torfowisk przez melioracje w sąsiedztwie tych rezerwatów). Kończyło się to likwidacją takich rezerwatów.

Swoistą kategorią zagrożeń jest brak jasnych sformułowań w ustawie o ochrony przyrody z 1991 r. (w tym w jej nowelizacjach), określających odpowiedzialność za wykonywanie ochrony przyrody oraz zasady finansowanie tych zadań.

Charakterystyki wybranych obiektów

Źródła informacji

Zobacz także

Opracowanie

Przypisy

Wg stanu prawego obowiązującego w dn. 31.12.2000 r. była to tzw. ''szczególna forma ochrony przyrody". i taki tytuł znajdował się w tytule Rozdziału 3 ustawy. Określenie to zostało zmienione na "forma ochrony przyrody" przy nowelizacji ustawy o ochronie przyrody, która weszła w życie w 2001 r. i taki jest tytuł obecnego Rozdziału 3, jednak w art. 39.4.7 użyto starego określenia, zresztą dobrze oddającego istotę rzeczy, zwłaszcza w sytuacji wprowadzenia do ustawy o ochronie przyrody całego szeregu zagadnień związanych z ochroną przyrody dotąd w niej nie występujących i nie wchodzących w zakres objęty art. 13. Dawnego określenia użyto też w art. 47a. 1., gdzie ustawodawcy zapewne również trudno było znaleźć inne określenie, oddające zawartość treściową.

Ochrona przyrody w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r.

Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. powstała 11 lat przed ustawą o ochronie przyrody z 1991 r. i przepisy dotyczące ochrony krajobrazu były uzupełnieniem dla ustawy o ochronie przyrody z 1949 r., w 2001 r. ustawa o ochr. i kszt. środ. została zastąpiona ustawą Prawo ochrony środowiska, gdzie pewnym wzmocnieniem pozycji ochrony obszarów przyrodniczo cennych są: art. 72, art. 73 i art. 127. Natomiast ochronę krajobrazu przeniesiono do ustawy o ochronie przyrody (art. 47a).

Taką liczbę podaje W. Szafer w "Skarbach Przyrody" (1932), jednak z obliczeń na podstawie spisu zamieszczonego w tej książce wynika co najmniej 30 rezerwatów (w tym 20 utw. przez państwo pruskie), nie zgadzają się też powierzchnie. Nowsza literatura (Rezerwaty... 1977) podaje liczbę 39 rezerwatów przy tej samej powierzchni łącznej.

Prócz jednego głównego przedmiotu ochrony (lub paru) w rezerwacie występują zwykle też inne, a ich ochrona jest często niezbędna dla zachowania tego podstawowego (-ych). Pokazuje to przykład rezerwatu rzecznego "Rawka" (pow. żyrardowski), określany jako krajobrazowy, gdzie lista przedmiotów ochrony składa się z 12 pozycji: naturalnego koryta rzeki, ekosystemu wód płynących, ekosystemu starorzeczy i zbiorników zaporowych, lasów łęgowych i zarośli, zbiorowisk łąk nadrzecznych, rybostanu, ptaków związanych z doliną i rzeką, bobrów, krajobrazu doliny, starych młynów wodnych, czystości wód i zadrzewienia brzegów. Natomiast głównym celem ochrony jest w tym rezerwacie ochrona czystości wód, naturalności koryta rzeki oraz krajobrazu doliny i młynów wodnych. (wg: Wytyczne sporz.. . 1997)

Tablica informacyjna przy granicy rezerwatu ''Michałowiec"

Ustawa i akty prawne ustanawiające rezerwaty tego nie precyzują, ale granice obiektu powinny zostać uwidocznione w terenie, np. przez oznakowanie farbą granicznych drzew lub kamieni. Natomiast na podstawie art. 50.2-2a zostało wydane rozporządzenie określające rozmiary tablic i treść napisów - nazwę obiektu oraz ograniczenia i zakazy obowiązujące na obszarze objętym ochroną. Korzystne jest, jeśli obok tablicy informującej o ograniczeniach i zakazach znajduje się tablica zawierająca informacje o samym rezerwacie - przedmiocie i celu ochrony, w miarę możliwości z mapą. Lokalizacja rezerwatu powinna też zostać uwidoczniona na mapach turystycznych.

Początkowo (XIX/XX w.) rezerwaty były traktowane jako ostoje osobliwości przyrodniczych, będące obszarowymi odpowiednikami pomników przyrody. Gdy zaczęto tworzyć je dla ochrony biocenoz bądź przyrody nieożywionej, nadal chodziło o ochronę walorów unikalnych, rozumianych także jako ochrona rzadkich gatunków flory i fauny lub rzadkich form przyrody nieożywionej, a rezerwaty wciąż stanowiły wyizolowane enklawy. Koncepcja programu ochrony przyrody dla całego kraju powstała tuż przed I wojną światową we Lwowie pod kierunkiem prof. Raciborskiego, jednak dopiero utworzona po odzyskaniu niepodległości TPKOP przystąpiła do opracowania sieci rezerwatów przyrody mającej zachować największe osobliwości krajowej przyrody w taki sposób, by uwzględnić wszystkie odrębności fizjograficzne kraju, a równocześnie nie wchodzić w konflikty z gospodarką (Czubiński... 1977). Uważano, że najistotniejsze są rezerwaty leśne, które już w okresie międzywojennym stanowiły większą część wszystkich obiektów.

wg charakteru przyrodniczego na: 1 - leśne, 2 - stepowe, 3 - torfowiskowe, 4 - skalne, 5 - wodne, 6 - podziemne i 7 - zwierzęce.

wg motywów tworzenia wyróżniano rezerwaty dla: 1 - ochrony piękna krajobrazu, 2 - ochrony pierwotnych lub szczególnie bogatych zespołów roślin i zwierząt, 3 - zachowania i badania naukowego pierwotnych typów leśnych, 4 - ochrony głównie rzadkich gatunków roślin (np. cisa, brekinii, itp.), 5 - ochrony głównie pewnych gatunków rzadkich zwierząt (np. bobra, łosia, itp.), 6 - ochrony osobliwości przyrody nieożywionej, 7 - celów nauczania szkolnego lub higjeny społecznej miast (rezerwaty podmiejskie).

z punktu widzenia własnościowego wyróżniano rezerwaty: 1 - państwowe, 2 - komunalne, 3 - Ligi Ochrony Przyrody, 4 - prywatne. (Szafer 1932)

W 1949 r., na Zjeździe PROP, Z. Czubiński przedstawił założenia racjonalizacji sieci rezerwatów w Polsce, która powinna obejmować: "1. wszystkie typy krajobrazów pierwotnych, zawierających pierwotne biocenozy, 2. wszystkie typy leśne występujące w Polsce, jako tereny niezbędne dla studiów leśników w związku z wprowadzeniem gospodarki bezzrębowej, która ma doprowadzić do unaturalnienia lasów, 3. Torfowiska atlantyckie i jeziora oligotroficzne (...), 4. Charakterystyczne zespoły roślinne, dotychczas ochroną nie objęte, 5. Profile geologiczne i inne. " (XXIII Zjazd... 1949). Racjonalną sieć należało tu rozumieć jako tworzenie nowych rezerwatów wg określonych wyżej zasad, ale także przeanalizowania zasadności istnienia już istniejących obiektów z punktu widzenia nowych podziałów regionalnych kraju, roli naukowo-dydaktycznej, społecznej i gospodarczej, roli rezerwatów leśnych w utrzymaniu rodzimych odmian drzew oraz powstawania zagrożeń ze strony nowych dziedzin przemysłu wykorzystującego naturalne zasoby (np. torfu). Taki program wymagał stworzenia wielu interdyscyplinarnych zespołów fachowców (Czubiński 1951).

Pierwszy program takiej "racjonalnej sieci rezerwatów" został opracowany w 1951 r. dla Pomorza, a w 1961 r. Z. Czubiński zaprezentował projekt dla całej Polski, który został zaakceptowany przez PROP. Sieć taka powinna m.in. w pełni odzwierciedlać zróżnicowanie przyrodnicze kraju pod względem składu i rozmieszczenia przestrzennego, zabezpieczać istotne cechy ekosystemów, a przez ochronę zbiorowisk roślinnych najbardziej naturalnych i zbliżonych do naturalnych oraz charakterystycznych dla Polski, zapewnić zachowanie cennych rodzimych gatunków i odmian roślin i zwierząt, w tym taksonów endemicznych.

Konieczna jest też ochrona naturalnych procesów przyrodniczych, by mieć możliwość poznawania ich mechanizmów, co jest pomocne w tworzeniu racjonalnych zasad gospodarowania i naprawy popełnionych, wskutek braku wiedzy, błędów. Sieć powinna być pomocna przy restytucji zdegradowanych krajobrazów, a ponadto chronić niektóre osobliwości przyrody, takie jak stare parki, aleje, itp.
Szczególnie podkreślono kwestię zabezpieczenia terenu dla badań naukowych bieżących i przyszłych, których efekty będą ważne z punktu widzenia gospodarki kraju. Podobnie jak przed wojną wskazano potrzebę tworzenia rezerwatów w pobliżu miast dla celów dydaktyki szkolnej oraz wypoczynku. Każdy rezerwat musi mieć wyraźnie określony główny cel ochrony, ale jeśli będzie to np. jakiś gatunek rośliny, to jest oczywiste, że należy chronić siedlisko, w której ten gatunek żyje. Ponadto sieć taka nie powinna mieć charakteru zamkniętego, należy ją poszerzać, w miarę potrzeb, o nowe obiekty. Tak określona sieć powinna docelowo liczyć nieco ponad 800 obiektów o łącznej powierzchni ok. 40 tys. ha.

Założenia ilościowe zostały zrealizowane już w 1982 r., a liczba rezerwatów nadal rosła, jednak obecną sieć Rp trudno uznać za racjonalną do potrzeb, gdyż ich tworzenie wynikało z aktualnych możliwości (np. przychylności lokalnych władz) oraz z aktywności lokalnych środowisk ochrony przyrody, a mniej z rzeczywistych potrzeb dyktowanych przez warunki przyrodnicze. Rozmieszczenie rezerwatów nie odpowiada rzeczywistym potrzebom ani z punktu widzenia równomierności lokalizacji na terenie kraju, ani ze względu na reprezentatywność regionów fizyczno-geograficznych oraz środowisk przyrodniczych i gatunków w nich występujących. W " Wytycznych..." (1997) oceniono, iż obecna sieć rezerwatów zaledwie w 50% odpowiada potrzebom. Rezerwaty polskie są nadal zbyt małe z punktu widzenia potrzeb i standardów europejskich. Wysoką średnią powierzchnię daje grupa parudziesięciu bardzo dużych obiektów, których pominięcie w obliczeniach obniży średnią ponad 2-krotnie (Denisiuk 1990). Od tej oceny minęło ok. 10 lat, w czasie których utworzono sporo rezerwatów, w tym i duże, jednak sytuacja wciąż jest daleka od optymalnej.

Po raz pierwszy w dokumencie o charakterze aktu normatywnego, stosowanym jako podstawa opracowywania tzw. operatów urządzania wszystkich parków narodowych i rezerwatów przyrody. Wcześniej (od 1951 r.) podobne definicje umieszczano w rozp. Rady Min. dotyczących tworzenia parków narodowych, były to jednak akty o charakterze indywidualnym.

Do 1997 r. włącznie aktem prawnym wprowadzającym ochronę rezerwatową było zarządzenie właściwego ministra, publikowane w Monitorze Polskim, często jako zbiorcze akty dotyczące nawet kilkunastu obiektów, po wejściu ustawy z 1991 r. jako akty indywidualne. Tylko w 1998 r. rezerwaty tworzono przejściowo na mocy rozporządzeń ministra właściwego ds. środowiska, publikowanych w Dzienniku Ustaw. Od 1999 r. rezerwaty powołuje wojewoda w drodze wydawanych przez siebie rozporządzeń, które są publikowane w dziennikach urzędowych województwa.

Np. w hodowli lasu odchodzi się od mało odpornych na szkodniki i skrajne zjawiska klimatyczne monokultur iglastych na rzecz lasów zróżnicowanych gatunkowo i dostosowanych do siedlisk, na których się je sadzi.