Podlega administracyjnie 2 Zarządom.Woj. małopolskie i śląskie, powiaty: Dąbrowa Górnicza, olkuski (gminy: Olkusz,
Wolbrom, Trzyciąż, Klucze), zawierciański (gminy: Pilica, Ogrodzieniec, Łazy,
Zawiercie, Kroczyce, Włodowice), myszkowski (gminy: Niegowa, Żarki), częstochowski
(gminy: Janów, Olsztyn, Mstów), część Zespołu Jurajskich
Parków Krajobrazowych.
Podlega administracyjnie 2 Zarządom.
Prowincja: Wyżyny Polskie, podprowincja: Wyżyna Śląsko-Krakowska, makroregion:
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (mezoregion: Wyżyna Częstochowska); makroregion:
Wyżyna Woźnicko-Wieluńska (mezoregiony: Obniżenie Górnej Warty i Wyżyna Wieluńska);
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, Dział: Bałtycki, Poddział: Pas
Wyżyn Środkowych, Kraina: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Okręg Środkowy.
Deniwelacje w obrębie Parku przekraczają 250 m. Najwyższy punkt w granicach Parku ma 504 m n.p.m. (Góra Janowskiego z Podzamczu k. Ogrodzieńca), zaś najniższy - ok. 250 m n.p.m. rzeka Warta poniżej Mstowa).
Powierzchnia Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" - 59.730 ha. Lasy stanowią 24.410 ha (41% powierzchni), użytki rolne - 30.654 ha (51%), wody 171 ha (zaledwie 0,2%).
Rezerwaty przyrody:
Michałowiec, Zielona Góra, Kaliszak, Sokole Góry, Góra Chełm, Góra Zborów, Parkowe, Smoleń, Ostrężnik, Bukowa Kępa, Ruskie Góry
Pomniki przyrody
Okiennik Wielki, Skałki w Pomorzanach oraz szereg innych obiektów przyrody ożywionej i nieożywionej.
W
budowie geologicznej zasadniczą rolę odgrywają wapienie
wieku górnojurajskiego o miąższości dochodzącej do 200
m. Wapienie te zalegają prawie poziomo, pocięte są siecią uskoków. Wykształcone
w kilku odmianach, jako: wapienie skaliste,
wapienie płytowe, wapienie margliste i margle.
Wapienie skaliste cechują się brakiem uławicenia i niską porowatością. W rzeźbie
terenu zaznaczają się w postaci licznych form skałkowych na zboczach dolin i
na wierzchowinie.
W dolinach, a miejscami też na skłonach wzniesień skały jurajskie są przykryte utworami czwartorzędowymi: piaskami wodnolodowcowymi i rzecznymi, zwietrzeliną wapienną oraz lokalnie lessem.
Charakterystyczną
cechą rzeźby Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" są wapienne skałki
o wysokości względnej od kilku do ponad 20 m. Wznoszą się one z poziomu lekko
falistej paleogeńskiej powierzchni
zrównania. W niektórych rejonach tworzą one liczne skupiska.
W
południowej części Parku są to zespoły skałek Ogrodzienieckich, Kroczyckich,
Podlesickich, Rzędkowickich, Mirowsko-Bobolickich. Szczególnym rysem wyróżnia
się tu Góra Zborów.
Duże skupiska form skałkowych występują w Sokolich Górach, w rejonie Olsztyna i Mstowa oraz w Dolinie Wiercicy. Na uwagę zasługują także zespoły skałkowe Gór Towarnych i Zielonej Góry w pobliżu Częstochowy. W zachodniej części Parku można w kilku miejscach obserwować wyraźny próg Wyżyny Częstochowskiej typu kuesty. Jego powstanie jest uwarunkowane dużą odpornością wapieni w stosunku do zalegających pod nimi utworów ilasto-piaszczystych dolnej i środkowej jury. Wysokość kuesty dochodzi do 60-70 m. Jej krawędź jest bardzo wyraźna i doskonale czytelna w krajobrazie w rejonie Żarek. W wapiennych utworach podłoża wyżyny rozwinięte są liczne formy krasowe, wśród których do najbardziej znanych należą jaskinie.
W obrębie parku zinwentaryzowano ponad 400 jaskiń i schronisk skalnych. Ponad 20 jaskiń ma długość przekraczającą 100 m, długość największej jaskini parku - Jaskini Wiernej (w rejonie Trzebniowa) - przekracza nieco 1000 m. Większe jaskinie stanowią ciągi lub sieci korytarzy rozwiniętych zazwyczaj poziomo (deniwelacje w jaskiniach nie przekraczają zwykle kilkunastu metrów). Nacieki i częściowo namuliska wielu ze znanych od dawna jaskiń zostały zniszczone (namuliska eksploatowano jako nawóz, kalcyt z nacieków używano w przemyśle szklarskim).
W ostatnich latach odkryto jednak dwie duże jaskinie: Jaskinię Brzozową o długości ponad 600 m (w rejonie Niegowej) oraz jaskinię Ciesenć o długości 245 m i bogatej szacie naciekowej (w okolicach Ryczowa). W osadach jaskiniowych występują liczne kości zwierząt a także ślady osadnictwa ludzkiego z okresu najmłodszego plejstocenu i holocenu.
Gleby ZJPK "Orlich Gniazd" są na ogół związane z podłożem piaszczystym pochodzenia rzecznolodowcowego; na tych utworach wykształciły się gleby bielicowe, które zajmują znaczne obszary. Tylko w sąsiedztwie wychodni skał wapiennych, na cieńszych warstwach piasku występują bogatsze bielice. W dolinach rzecznych i obniżeniach tektonicznych spotyka się gleby bagienne i torfowe wykształcone pod wpływem wód gruntowych.
Stosunki
wodne wyróżniają się znaczną specyfiką w porównaniu do otaczających obszarów.
W tym rejonie przebiega dział wodny I rzędu między dorzeczem Wisły i dorzeczem
Odry. Tutaj wypływają źródła dwóch większych rzek Polski - Pilicy i Warty. Południową
część Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" odwadniają dopływy Wisły:
Czarna i Biała Przemsza. W związku z wapiennym podłożem w centralnej części
Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd niewiele jest stałych cieków wodnych. Sieć
rzeczna jest tu jedną z najrzadszych w Polsce (0,11 km/km2). Rozmieszczenie
źródeł jest nierównomierne.
Wydajne źródła występują w dolinach rzecznych oraz u podnóża kuesty jurajskiej, dając początek prawobrzeżnym dopływom górnej Warty i Przemszy. Woda wypływająca ze źródeł w rejonie Pustyni Błędowskiej wsiąka stopniowo w utwory piaszczyste i nie zasila potoków powierzchniowych. W północnej części Parku uwagę zwracają duże źródła o wydajności kilkudziesięciu metrów na sekundę i stawy hodowlane w Złotym Potoku.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Rezerwat znajduje
się w obrębie Regionu Małopolskiego - (WM).
Region ten wyróżnia się licznymi dniami z pogodą przymrozkową, bardzo chłodną z opadem. Średnia temperatura roku wynosi ok. 8oC. Roczna suma opadów wynosi ok. 700 mm i wykazuje zróżnicowanie regionalne. Najwięcej deszczu spada w zachodnim skraju Parku i w jego południowej części. Najwyższe opady występują w miesiącach maj, czerwiec i lipiec, a najniższe w lutym, marcu i październiku. W klimacie Parku istotna rolę odgrywają także różnice lokalne wynikające z urozmaiconej rzeźby.
Park
Krajobrazowy "Orlich Gniazd" leży w strefie lasów liściastych, w prowincji
środkowoeuropejskiej. Na jego obszarze występuje duże bogactwo i zróżnicowanie
przestrzenne ekosystemów, reprezentowanych przez ok. 30 zespołów roślinnych.
Są wśród nich zespoły naturalne oraz półnaturalne
i antropogeniczne.
Do najbardziej interesujących należą płaty buczyny karpackiej w południowej części Parku oraz buczyny sudeckiej występującej w obrębie Jury na północ odlinii Olkusz - Wolbrom.
Dużą
wartość przyrodniczą mają ekosystemy ostańców skalnych, skupionych w rejonie
Ogrodzieńca, Kroczyc i Podlesic. Charakterystycznym zespołem roślinnym jest
tzw. buczyna sudecka z żywcem dziewięciolistnym i cebulkowym w runie, która
występuje w północnej części Parku. Nasłonecznione zbocza dolin i wapienne ostańce
pokrywają zarośla i murawy kserotermiczne oraz ciepłolubna
buczyna naskalna, znana tylko z Pienin. Na Wyżynie
osiąga ona północną granicę swego zasięgu. Na obszarach pokryte piaskami występują
ubogie murawy piaskowe, np. w rejonie Pustyni Błędowskiej. W rejonie potoków
i wydajnych źródeł krasowych (np. źródła Zygmunta, Ostrężnik) występuje charakterystyczna
roślinność dla tych środowisk.
Flora
roślin naczyniowych Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej liczy ponad 1600 gatunków,
z czego większość występuje na obszarze Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd.
Najbogatszą roślinność spotyka się południowej części Parku Krajobrazowego
oraz w rezerwatach Parkowe i Sokole
Góry, które mogą być w przyszłości objęte ochroną jako Jurajski
Park Narodowy. 
Wśród roślin naczyniowych wiele gatunków stanowi dużą osobliwość w polskiej florze. Np. gatunkiem endemicznym jest warzucha polska Cochlearia polonica, znana niegdyś z wywierzysk w okolicach Pustyni Błędowskiej, dziś przeniesiona na stanowiska zastępcze na obszar wywierzyskowy rzeki Centurii koło Ogrodzieńca oraz w rejon Źródeł Zygmunta w dolinie Wiercicy, w rezerwacie "Parkowe".
Innym endemitem florystycznym dla Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" jest drobny gatunek przytulii krakowskiej Galium cracoviense występującej w okolicy Kusiąt i Olsztyna koło Częstochowy.
W rejonie Sokolich Gór i wsi Przymiłowice można spotkać inne rzadkie i chronione gatunki roślin kwiatowych, np. kłokoczkę południową, a w innych rejonach występuje dziewięćsił bezłodygowy, wawrzynek wilczełyko, goryczka orzęsiona, mącznica lekarska.
W
rezerwacie Zielona Góra występuje wiśnia
stepowa Cerasus fruticosa. Dużą osobliwością flory jest także mech
Brachytecium reflexum, żyjący na jedynym stanowisku Wyżyny, w rezerwacie
"Parkowe".
Świat zwierząt jest bogaty i różnorodny chociaż słabiej poznany. Wśród ptaków na uwagę zasługuje orlik krzykliwy, bocian czarny, puchacz i dzierzba czarnoczelna, kulon - ptak pustynny i stepowy, nagórnik występujący w rejonie skał Kroczyckich. Występują także drapieżne pustułki oraz jerzyki, kawki, białorzytki.
Z ptaków leśnych na uwagę zasługuje dzięcioł zielonosiwy, spotykany w Sokolich Górach i w rezerwacie Parkowe, dzięcioł średni (rezerwat Parkowe), dzięcioł czarny. Na stawach pstrągowych i nad potokami żyje zimorodek (Dolina Wiercicy), kokoszka wodna, łyska, łabędź niemy i różne gatunki kaczek.
Dużą osobliwością pod względem ilościowym i jakościowym jest fauna nietoperzy, licząca ok. 10 gatunków, wśród których na uwagę zasługuje np. nocek orzęsiony, nocek Natterera oraz podkowiec mały osiągający na terenie Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" północną granicę swego zasięgu.
Wśród ssaków występuje dzik, sarna, borsuk, lis i licznie zające. Świat płazów i gadów reprezentują takie gatunki jak rzekotka drzewna, padalec, jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, żmija zygzakowata, zaskroniec i gniewosz plamisty.
Najliczniejszą grupę fauny stanowią owady, wśród których dużą osobliwością są motyle, np. paź królowej i paź żeglarz, rzadkie chrząszcze, zwłaszcza gatunki endemiczne żyjące w jaskiniach Sokolich Gór (np. Choleva lederiana gracilenta i Catops tristis). Są to reliktowe gatunki owadów jaskiniowych, czyli tzw. troglobiontów.
Na terenie Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" znajdują się jedne z najstarszych na terenie Polski obozowisk ludzkich w jaskiniach z epoki paleolitu (Jaskinia Biśnik w Dolinie Wodącej), osady i pracownie krzemieniarskie z neolitu i epoki brązu oraz pozostałości wczesnośredniowiecznych grodów drewniano-ziemnych (Jaskinia i Skały Zegarowe). Narzędzia krzemienne i kościane z epoki paleolitu znaleziono w Dziadowej Skale koło Podlesic; górny paleolit reprezentują wyroby krzemienne z jaskini Zamkowej w Olsztynie. Z późnego paleolitu pochodzi zdobiona płyta rogowa z Ruskiej Skały koło Podlesic. Prahistoryczną sztukę obronną reprezentuje m.in. "Osiedle Wały" w Złotym Potoku oraz wzgórze Birów koło Ogrodzieńca.
Charakterystycznym elementem Parku jest jego krajobraz oraz zabytki kultury materialnej, zwłaszcza pozostałości dawnej architektury obronnej, pochodzącej z w. XIV-XVIII. Są to dawne warownie jurajskie ("Orle Gniazda") przetrwałe w postaci malowniczych ruin w Olsztynie, Ostrężniku, Mirowie, Bobolicach, Morsku, Ogrodzieńcu, Smoleniu, Rabsztynie oraz strażnic w Suliszowicach, Przewodziszowicach i Łutowcu.
Na uwagę zasługują wartościowe zespoły pałacowo-parkowe w Złotym Potoku (XIX-wieczne budowle: dwór Krasińskich i pałac Raczyńskich ) oraz architektura sakralna. Należą do niej np. warowny klasztor Kanoników Regularnych w Wancerzewie koło Mstowa, mający założenia romańskie a rozbudowany w okresie gotyku (XV w.) i zespół klasztorny w Leśniowie koło Żarek z XVI w. W Pilicy znajduje się kilka kościołów, wśród których wyróżnia się kościół parafialny o cechach budowli gotyckiej, przebudowany w stylu renesansowym. Do bardzo cennych obiektów należy drewniany kościół w Zrębicach z XVI w., gruntownie odnowiony w 1789 r. Również niektóre miejscowości mają zabytkowe układy urbanistyczne, np. Mstów, Olsztyn, Żarki, Janów i Włodowice. W trakcie wędrówek po szlakach Parku można też spotkać samotne ruiny o bogatej historii.
Celem Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd jest ochrona zasobów przyrodniczych i krajobrazowych oraz tworzenie podstaw do wykorzystania tego terenu dla zaspokojenia potrzeb krajobrazowych, rekreacyjnych, naukowo-dydaktycznych i innych społecznych. Ochrona PK "Orlich Gniazd" jest prowadzona w oparciu o plan zagospodarowania przestrzennego PK. Dyrekcja ZJPK realizuje swoje zadania poprzez opiniowanie planów zagospodarowania przestrzennego gmin oraz wszelkich zamierzeń inwestycyjnych w zakresie budownictwa, sieci dróg, przebiegu linii energetycznych, melioracji, wydobycia surowców mineralnych i in. mających istotne znacznie dla ochrony walorów krajobrazowych. Szczególną opieką otacza się zabytkowe układy wsi i obiektów zabytkowych, zwłaszcza ruin zamków, które są charakterystycznym i trwałym elementem jurajskiego krajobrazu.
Park Krajobrazowy "Orlich Gniazd" jest udostępniony do zwiedzania systemem znakowanych szlaków turystycznych, z których najważniejszy jest znakowany na czerwono, tzw. Szlak "Orlich Gniazd" wiodący z Krakowa przez Częstochowę do Wielunia. Oprócz tego jest kilka krótszych lokalnych szlaków. Znaczącą rolę odgrywają ścieżki przyrodnicze po wybranych rejonach Parku mające duże znaczenie dydaktyczne. Do najważniejszych należą ścieżki po rezerwacie "Góra Chełm", proj. rezerwacie "Pazurek", Pustyni Błędowskiej i Dolinie Wodącej. Dużą rolę edukacyjną pełni Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny Dyrekcji Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych woj. śląskiego w Smoleniu proponujący m.in. system gier i zabaw dydaktycznych dla dzieci i młodzieży w różnym wieku.placówka ta wydała kilka cennych pozycji literatury o przyrodzie i obiektach kulturowych Jury.
Historia Parku sięga lat 50. XX w. i wiąże się z rozwojem krakowskiej szkoły architektury krajobrazu pod kierunkiem prof. Zygmunta Novaka. Wówczas powstała pierwsza planistyczna koncepcja zagospodarowania Jury Krakowsko-Częstochowskiej, a w 1972 r. dokumentacja naukowa Jury pod kierunkiem prof. Z. Czeppego, dająca podstawy do opracowania projektu Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Projekt ten został opracowany przez prof. J. Bogdanowskiego oraz doc. M. Łuczyńską-Bruzdę, a w 1979 r. stał się podstawą powołania Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych ówczesnego woj. katowickiego. Nieco później utworzono część krakowską Zespołu, a po niej - częstochowską.
Oddział Biura Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego w Złotym Potoku ul. Kościuszki 9 42-253 Janów, tel.: (34) 327 80 30, 327 80 94. e-mail: biurozpk@zpk.com.pl
Dyrekcja Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych Woj. Małopolskiego, ul. Vetulaniego 1a, 31-226 Kraków tel. /fax: (12) 415-38-33, 415 28 71. e-mail: zzjpk@svn.krakow.pl
Zagrożeniom
ulegają walory krajobrazowe - zarówno naturalne jak i rolnicze z mozaiką pól
uprawnych. Przekształcenia środowiska następują od dawna (eksploatacja wapienia,
karczowanie lasu). W XIX w. eksploatowano namuliska jaskiniowe oraz kalcyt (tzw.
szpat) używany jako materiał topnikowy do hut szkła. Od drugiej połowie XIX
w. datują się zmiany hydrologiczne związane z górnictwem i studniami wierconymi.
Znaczna część Parku Krajobrazowego "Orlich Gniazd" jest objęta sztucznym odwodnieniem w rejonie olkuskich kopalni rud cynku i ołowiu. Zagrożeniem są także kamieniołomy wapienia. Negatywny wpływ ma środowisko przyrodnicze Parku wywiera Huta "Katowice" i Koksownia "Przyjaźń", zwłaszcza w sąsiedztwie Pustyni Błędowskiej i doliny Białej Przemszy.
Zagrożeniu
ulegają wody podziemne, zanieczyszczane związkami azotu. Na teren Parku docierają
także silnie zanieczyszczone opady atmosferyczne, które zawierają duże ładunki
siarczanów, azotanów i metali ciężkich oraz są również silnie zakwaszone. Powodują
one degradację szaty roślinnej, gleb i obiektów zabytkowych.
Istotnym zagrożeniem walorów krajobrazowych jest presja indywidualnego i często bezstylowego budownictwa w sąsiedztwie obiektów zabytkowych oraz ostańców skalnych. Zabytki kultury oraz przyrody padają też często ofiarą wandali.
