Woj. małopolskie, powiat krakowski, gminy: Skała, Sułoszowa, Jerzmanowice,
Wielka Wieś. W sąsiedztwie Parku znajduje się Zespół
Jurajskich Parków Krajobrazowych, a najbliżej zachodniej granicy OPN, Park
Krajobrazowy Dolinki Krakowskie. Na wschód od OPN leży Dłubniański
Park Krajobrazowy.
Prowincja: Wyżyny Polskie, podprowincja: Wyżyna Śląsko-Częstochowska, makroregion:
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, mezoregion: Wyżyna Olkuska.
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, Dział: Bałtycki, Poddział: Pas
Wyżyn Środkowych, Kraina: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Okręg Południowy.
Deniwelacje w obrębie Parku dochodzą do 195 m. Najwyższy punkt w granicach OPN osiąga 480 m n.p.m. (w rejonie Złotej Góry), zaś najniższy - 285 m n.p.m. - potok Prądnik na płd. granicy OPN we wsi Prądnik Korzkiewski.
Powierzchnia Parku - 2145,62 ha, z tego w strefie ochrony ścisłej znajduje się 251 ha, reszta podlega ochronie częściowej (1412 ha) i ochronie krajobrazowej (483 ha). Poza zwartym obszarem OPN, w skład Parku wchodzi kilka izolowanych enklaw o niewielkiej powierzchni (łącznie ok. 10 ha), wśród których jedna wiąże się z historią ochrony brzozy ojcowskiej w Hamerni. Wokół Parku została utworzona otulina o pow. 6777 ha. Kształt Parku jest wydłużony, ma przebieg płn. - zach. - płd - wsch. Długość granic jest bardzo duża (ok. 60 km) ze względu na skomplikowane stosunki własnościowe, ukształtowanie terenu i zasięg lasu, wzdłuż którego najczęściej biegną granice Parku. Lasy stanowią 71% powierzchni Parku, użytki rolne - 22%, wody zaledwie 1%.
Płaskowyż
Ojcowski, w obrębie którego znajduje się Ojcowski P. N., jest zbudowany z wapieni
górnojurajskich wykształconych w trzech odmianach jako
wapienie margliste, płytowe, wapienie uławicone zawierające liczne konkrecje
(buły) krzemionkowe oraz wapienie skaliste, które
w krajobrazie wierzchowin i dolin odgrywają znaczącą rolę. Wapienie skaliste
są skałą organogeniczną utworzoną głównie z gąbek
oraz z tzw. mikrobialnej substancji powstałej z sinic i bakterii; występują
w nich również fragmenty innych skamieniałości morskich takich, jak głowonogi,
ślimaki, małże i ramienionogi. Jest to skała
masywna, odporna na erozję i dzięki temu w jej obrębie na wierzchowinach wzgórz
mogły ukształtować się skałki wapienne zwane ostańcami, a głęboko wcięte zbocza
dolin przybrać skalisty charakter o zróżnicowanych formach. W granicach Ojcowskiego
P. N. znajduje się fragment płaskowyżu zbudowanego głównie z wapieni skalistych
i ławicowych, które są rozcięte do głębokości około 100 m przez Prądnik i jego
dopływy. Facje wapieni zazębiają się nieregularnie,
a efektowne skałki ograniczają się do wystąpień wapieni skalistych. Utwory jurajskie
zapadają prawie poziomo z nieznacznym pochyleniem ku północnemu wschodowi. Ich
podłoże, znane z głębokich wierceń, stanowią silnie pofałdowane utwory paleozoiczne.
Wapienie górnej jury na Płaskowyżu Ojcowskim tylko miejscami są przykryte przez cienką warstwę osadów morza, które wkroczyło tu na pograniczu dolnej i górnej kredy i miało charakter płytkowodny, przybrzeżny. Na obszarze Parku tylko w okolicy Skały zachował się płat margli senonu zawierających liczną mikrofaunę otwornic. Utwory trzeciorzędu są w Parku i jego otulinie również szczątkowo zachowane.
Wierzchowina i górne fragmenty rozłogowych dolinek Ojcowskiego P. N. są pokryte glinami i lessami plejstoceńskimi, na których rozwinęły się gleby płowe typowe lub zbielicowane. W dnach dolin osadziły się najmłodsze, rzeczne utwory czwartorzędowe wykształcone jako aluwia żwirowo-piaszczysto-ilaste i martwice. Na wapiennym podłożu powstały różne podtypy gleb rędzinnych (inicjalne, właściwe, brunatne).
Zasobne
w wodę są doliny Prądnika i Sąspówki, natomiast ich boczne dolinki są przeważnie
suche. Główny poziom wodonośny obszaru Parku jest związany z wapieniami jurajskimi.
Są to wody o płytkim krążeniu i dwujonowym składzie chemicznym HCO3-Ca.
Poziom jurajski jest drenowany źródłami szczelinowo-krasowymi
(52 źródła). Ich wydajność jest zmienna i zależna od opadów; najbardziej wydajne
osiągają około 70 l/s, a pozostałe 25 l/s lub znaczniej poniżej. Szczególnie
znane jest źródło Jana w okolicy zamku w Ojcowie i źródło Miłości opodal Bramy
Krakowskiej. Od lat 60. stwierdzana jest wyraźna degradacja wód krasowych związana
z gospodarką rolną otoczenia Parku i wpływem zanieczyszczonego powietrza. (ZA)
W
okresie paleogenu nastąpiło zrównywanie
form rzeźby pod wpływem czynników denudacji.
Powierzchnia zrównania wierzchowin wytworzona
w warunkach lądowych pierwotnie miała charakter jednolity, a następnie w wyniku
tektoniki uskokowej uległa zniekształceniu. Główne jej przeobrażenia nastąpiły
pod koniec neogenu oraz w czwartorzędzie.
Wiążą się one z procesami erozji, które doprowadziły
do rozwoju dolin. Na terenie Ojcowskiego PN do doliny Prądnika i Sąspówki uchodzą
liczne dolinki wachlarzowo rozwidlające się i sięgające wierzchowiny. Ich przebieg
jest dopasowany na ogół do kierunków spękań ciosowych wapieni
jurajskich. Spękania o płaszczyznach pochylonych tworzą
trzy systemy różniące się kierunkami, przy czym każdy z tych systemów składa
się ze spękań krzyżujących się z sobą prawie pod kątem prostym. Tak zróżnicowana
sieć spękań ciosowych w wapieniach stworzyła duże możliwości ich wykorzystywania
przez procesy erozji i krasu.
W
rozwoju form dolinnych zaznaczyły się etapy ich intensywnego pogłębiania oraz
względnej stabilizacji, podczas której nasilała się erozja boczna doprowadzająca
do powstania teras skalnych. Zachowały się one
jako fragmenty płaskich powierzchni w obrębie skałek lub wyznaczające szczytowe
ich powierzchnie. Prześledzić można trzy poziomy tego typu teras odpowiadające
etapom pogłębiania sieci dolin Prądnika. Najniżej leżąca, a zatem najmłodsza,
zaznacza się szczególnie wyraźnie. Wychodnie wapieni obrzeżające doliny i wąwozy
są silnie skrasowiałe i rozczłonkowane wzdłuż
poszerzonych spękań. Dzięki temu formy skalne mają różną postać, tworzą zwarte
grupy lub rozczłonkowane, osunięte grawitacyjnie po stromym zboczu albo też
całkowicie wyosobnione, jak np. Maczuga Herkulesa czy Igła Deotymy.
Przy
ujściach dolin bocznych do głównych powstały charakterystyczne bramy skalne.
W Ojcowskim P. N. występują typowe ich przykłady: Brama Krakowska przy ujściu
wąwozu Ciasne Skałki do doliny Prądnika oraz przy wylocie Wąwozu Jamki do Doliny
Sąspowskiej. Powstanie bram skalnych może być uwarunkowane zróżnicowaną odpornością
skał na procesy erozji lub też (bądź równocześnie)
jej słabą działalnością z uwagi na małą ilość powierzchniowo odprowadzanej wody
ze zboczy dolin. W przypadku bram ojcowskich ta druga okoliczność ma zapewne
istotne znaczenie z uwagi na rozwinięty system szczelin ciosowych i pustek krasowych
ułatwiających odprowadzanie wód w głąb masywu wapieni powyżej skalnych zwężeń
dolin.
Liczne
jaskinie występujące w Parku są rozwinięte głównie w wapieniach
skalistych i powstały przez stopniowe rozszerzanie szczelin ciosowych. W
początkowym okresie wypełniała je woda (etap warunków freatycznych). Z czasem,
gdy nastąpiło pogłębienie dolin i obniżenie poziomu wód, jaskinie ulegały osuszaniu
(warunki wadyczne). Intensywne formowanie się jaskiń na coraz niższych poziomach
krążenia wód, jest odwzorowane w ich obecnym systemie piętrowego ułożenia komór
i korytarzy. W zróżnicowanej szacie jaskiń można wyróżnić twarde nacieki grubokrystaliczne
(polewy, stalaktyty, stalagmity)
oraz nacieki miękkie, porowate tzw. mleczko wapienne.
Na
dnie jaskiń gromadziły się osady - piasek naniesiony przez przepływającą wodę
oraz gruzowe i kulturowe warstwy powstałe po okresie ich osuszenia i w czasie,
gdy już były one miejscami schronienia dzikich zwierząt i pierwotnych ludzi.
Na podstawie składu osadów można wnioskować o zmianach klimatycznych w okresie
czwartorzędu oraz zasiedlaniu jaskiń. W klimacie chłodnym
gromadził się materiał gruby i ostrokrawędzisty w wyniku kruszenia ścian jaskini
pod wpływem wietrzenia fizycznego, natomiast ciepłe okresy zaznaczyły się w
profilu osadów jako warstwy o fragmentach rozdrobnionych, zaokrąglonych i skrasowiałych
co świadczy o ich chemicznym przeobrażeniu.
Dobrze
przebadana jest jaskinia Ciemna (dł. 230 m), skąd najstarsze znaleziska archeologiczne
zostały datowane na około 120 tys. lat. W jaskini Koziarnia (dł. 90 m) stwierdzono
bogate osady namuliskowe, które zawierały wyroby z okresów różnych kultur począwszy
od paleolitu po czasy historyczne.
Jaskinia Łokietka (dł. 320 m) o znaczeniu głównie związanym z dziejami Polski, jest najbardziej rozległa i najliczniej zwiedzana w Ojcowskim P. N. Długa tradycja odkryć i badań jaskiń ojcowskich ma wyjątkową wartość na tle dziedzictwa geologicznego Jury Polskiej. (ZA)
Obejrzyj jak powstały skalne bramy 
oraz jaskinie jurajskie
Gleby OPN są wykształcone na wapieniach jurajskich i czwartorzędowych lessach. Zdecydowaną przewagę mają gleby brunatnoziemne i wapniowcowe. W pierwszej grupie gleby płowe zajmują 55,7% powierzchni, a brunatne 12,8%. Rędziny zajmują 31,2% powierzchni Parku. Minimalny odsetek (0,3%) przypada na gleby zabagnione, występujące głównie w dnach dolin. Pozostałe gleby pokrywają stoki i wierzchowinę.
Przez
teren OPN przepływają dwa stałe potoki - Prądnik i jego dopływ Sąspówka, a poniżej
południowej granicy Parku do Prądnika wpada mały ciek - Korzkiewka. Potok Prądnik
wpada do Wisły na terenie Krakowa; w dolnym biegu jest zwany Białuchą. Przepływy
potoków są niewielkie, mają małe wahania i wynoszą: dla Prądnika ok. 370 l/sek.,
a dla Sąspówki ok. 120 l/sek. Średnie stany roczne i miesięczne wód potokowych
wykazują duże wyrównanie. Maksymalne notuje się wczesną wiosną i latem, a najniższe
stany przypadają na miesiące zimowe (I, II) i jesienne (XI, XII). 
Pewne
znaczenie w stosunkach wodnych OPN mają niewielkie płaty podmokłych łąk (np.
w Dolinie Sąspowskiej) oraz stawy w Pieskowej Skale i Ojcowie. Część jest użytkowana
przez gospodarstwo rybackie (hodowla pstrąga).
Stałe cieki OPN są zaopatrywane w wodę przez 20 źródeł szczelinowo-krasowych, zwanych wywierzyskami. Występują one przeważnie na poziomie dna doliny, mają niewielką wydajność, dochodzącą niekiedy do 10 l/sek. Większość źródeł dostarcza małą ilość wody nie przekraczającą 1 l/sek.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Obiekt znajduje
się w płd. części Regionu Małopolskiego (WM).
Klimat Ojcowskiego Parku Narodowego jest uwarunkowany zróżnicowaną rzeźbą oraz stopniem pokrycia przez roślinność. Pod względem nasłonecznienia, amplitud dobowych temperatur powietrza, inwersji termicznych ma cechy klimatu górskiego. Średnia temperatura powietrza na wierzchowinie jurajskiej w okolicach Ojcowa wynosi 7,5oC, na stokach o ekspozycji północnej 6,6oC, a w dnach dolin 6,2oC. Termiczna zima (okres ze średnią temperaturą dobową poniżej 0oC) na wierzchowinie jest krótsza o dwa tygodnie niż w dolinach.
Roczna
suma opadów atmosferycznych wynosi średnio ok. 770 mm, chociaż występują lata
z opadami poniżej 600 mm. Pod koniec lat 90. roczna suma opadów przekraczała
800 mm. W ciągu roku notuje się przewagę opadów letnich nad zimowymi. Doliny
odznaczają się dużą wilgotnością i wykazują pod tym względem pewne analogie
z wyższymi partiami gór. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi od 50 do 107. Śnieg
najkrócej leży na wierzchowinie a najdłużej w dnie Doliny Sąspowskiej (107 dni).
Wiatry w dolinach są słabsze w porównaniu z wierzchowiną i wieją przeważnie
wzdłuż osi doliny.
Mikroklimat Doliny Sąspowskiej jest nieco surowszy niż Doliny Prądnika, występują tu bowiem większe kontrasty termiczne.
W Ojcowskim Parku Narodowym przeważają ekosystemy leśne zarówno naturalne jak i przekształcone, które wymagają przebudowy. Ekosystemy pierwotne są bardzo rzadkie, zajmują poniżej 1% powierzchni OPN i obejmują tylko niektóre płaty muraw kserotermicznych na ścianach dużych masywów skalnych. Wśród zbiorowisk naturalnych (ok. 12% powierzchni OPN), nieznacznie przekształconych na uwagę zasługuje część ekosystemów naskalnych, kserotermicznych, wodnych i fragmenty zbiorowisk leśnych, np. w wąwozie Jamki. Największą powierzchnię (około 75%) zajmują ekosystemy półnaturalne takie jak łąki, większość silnie przekształconych lasów oraz liczne płaty roślinności kserotermicznej. Ich obecność jest wynikiem gospodarczej działalności człowieka. Zbiorowiska łąkowe oraz wtórne murawy kserotermiczne przyczyniają się do wzrostu różnorodności biologicznej i zróżnicowania krajobrazu Parku.
Na cienistych stokach o ekspozycji N, NE i E, zwłaszcza w chłodnych wąwozach (np. w w. Jamki) występuje buczyna karpacka Dentario-Glandulosae Fagetum oraz płaty jaworzyny Phyllitido-Aceretum.
Na
uwagę zasługują murawy naskalne reprezentujące zespół Festucetum
pallentis porastające duże masywy skalne w miejscach, gdzie nie jest
możliwa sukcesja leśna. Naturalny charakter
mają także zbiorowiska roślinności wodnej i nadbrzeżnej.
Należą
do nich łąki Arrnatheretum elatioris,
lasy znacznie przekształcone, o składzie gatunkowym nie odpowiadającym siedlisku.
Są to np. zbiorowiska z udziałem wtórnie wprowadzonej sosny i świerka rosnące
na żyźniejszych glebach. Zbiorowiska te samorzutnie przechodzą w buczynę
karpacką lub w grąd
- w zależności od miejsca. Do zbiorowisk półnaturalnych należą także płaty
wtórnych muraw kserotermicznych porastających
strome i skaliste stoki, z których ustąpiły zbiorowiska leśne wskutek wyrębu
i wypasu.
W lasach Parku najliczniej panuje sosna, często wprowadzona sztucznie, ponadto buk, grab, klon, jawor, lipa. Flora roślin naczyniowych liczy ok. 950 gatunków skupionych, w ok. 30 zespołach roślinnych, ponad 230 gatunków mchów i wątrobowców, blisko 1200 gatunków grzybów i ok. 200 gatunków porostów. We florze Parku brak endemitów; przez pewien czas za gatunek endemiczny była uznawana brzoza ojcowska Betula oycoviensis Bess.
Florę OPN tworzą głównie gatunki środkowo - i północnoeuropejskie. Występuje tu ok. 50 gatunków roślin górskich, np. jodła, tojad dzióbaty Aconitum variegatum i mołdawski Aconitum moldavicum, żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa, chaber miękkowłosy Centaurea mollis. W runie lasów jaworowych rośnie cieniolubny gatunek paproci, języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium.
Liczną grupę (ok. 200 gatunków) tworzą rośliny kserotermiczne. Do ich typowych przedstawicieli należy ostnica Jana Stipa joannis, wiśnia karłowata Cerasus fruticosa i aster gawędka Aster amellus.
Do ciekawszych roślin Parku należy cieniolubny gatunek - obrazki plamiste Arum maculatum, porastający zbocza Góry Zamkowej w Ojcowie, a w ostatnich latach zwiększający swój zasięg.
Istnieje przypuszczenie, że pochodzi on z okresu holoceńskiego optimum klimatycznego (ocieplenia).
Bogata i różnorodna fauna podobnie jak i flora OPN powstała wskutek długotrwałego
rozwoju i przemian klimatycznych w czwartorzędzie, głównie
w holocenie. Według szacunków na terenie Ojcowskiego Parku
Narodowego i jego najbliższej okolicy (mniej więcej w otulinie
OPN) zamieszkuje ok. 11 tysięcy gatunków zwierząt, z czego do tej pory stwierdzono
ponad 6 tysięcy. Większość z nich (ok. 97%) stanowią bezkręgowce.
Wśród ssaków liczących ponad 45 gatunków najbardziej charakterystyczną grupą są nietoperze - 15 gatunków na 21 występujących w Polsce. Najpospolitsze z nich są dwa gatunki: podkowiec mały i nocek duży. Stylizowana sylwetka nietoperza znajduje się w godle OPN.
Ssaki parzystokopytne reprezentuje sarna i dzik.
Wprowadzony w 1985 r. na teren OPN bóbr wyemigrował niemal zupełnie; spotyka się tylko 2-3 osobniki w wodach Prądnika poniżej Krakowskiej Bramy.
Z ponad 120 gatunków wykazanych dotychczas ptaków 94 to ptaki lęgowe, spośród których połowa żyje na terenie OPN przez cały rok. Większość ptaków występuje w zbiorowiskach leśnych. Z gatunków drapieżnych żyje tu jastrząb i myszołów, a z nocnych puszczyk i sowa uszata.
Rzadkie i charakterystyczne dla OPN są mysikrólik i 4 gatunki muchołówek Naturalnym środowiskiem dla kilku gatunków ptaków są skałki, na których można spotkać kawki, jeżyki, pustułki. Nad wodami zamieszkuje pluszcz, zimorodek, pliszka górska. Pojawia się także bocian czarny.
Obszar
Ojcowskiego Parku Narodowego był użytkowany od paleolitu.
W okresie neolitu rozwinęło się tutaj górnictwo krzemienia i jego obróbka oraz
rolnicze wykorzystywanie terenu. Od tego czasu datuje się stały wpływ człowieka
na kształtowanie krajobrazu okolic Ojcowa. Ekstensywny i ograniczony sposób
gospodarowania aż do XIX w. wytworzył specyficzny krajobraz Doliny Prądnika,
określany mianem "swoistego", o dużych walorach przyrodniczych i różnorodności
biologicznej.
Krajobraz
pierwotny na terenie OPN praktycznie nie występuje poza dużymi kompleksami skalnymi.
Pod względem szaty roślinnej zajmuje ok. 1% powierzchni Parku. Nieco więcej
przypada na krajobraz naturalny, z nieznacznie przekształconymi płatami zbiorowisk
roślinnych, głównie leśnych. Największa część powierzchni Parku przypada na
krajobraz przekształcony (antropogeniczny) (ok.
75%), na który składają się zbiorowiska półnaturalne takie jak łąki, pastwiska,
wtórne murawy kserotermiczne, większość silnie przekształconych lasów.
Takie
proporcje stopnia zachowania roślinności i zagospodarowania Doliny Prądnika
uzasadniają określenie krajobrazu Parku mianem "swoistego". Tworzą go zalesione
zbocza dolin Prądnika i Sąspowskiej, fragmenty wierzchowiny jurajskiej,
płaskie dna dolin zajęte głównie przez łąki i osadnictwo oraz formacje skalne
i obiekty zabytkowe rozmieszczone przeważnie na zboczach obu dolin.
Na terenie OPN znajdują się interesujące przykłady obiektów zabytkowych. Architekturę monumentalną reprezentują zamki w Ojcowie i Pieskowej Skale oraz sakralny zespół bł. Salomei w Grodzisku - wszystkie sięgające swą historią czasów średniowiecza.
Gotycki
zamek w Ojcowie, zbudowany przez Kazimierza Wielkiego był siedzibą starostwa
i przetrwał do początków XIX w. po czym uległ rozbiórce. Do dziś zachowała się
tylko wieża, brama wjazdowa i fragmenty murów obronnych. Natomiast XIV-wieczny
zamek w Pieskowej Skale został gruntownie przebudowany w drugiej połowie XVI
w. w stylu późnorenesansowym. Jest to jedyny zachowany zamek na dzisiejszym
"Szlaku Orlich Gniazd". Obecnie pełni
funkcję oddziału muzeum Zamku Królewskiego na Wawelu i mieści stałą wystawę
przemian stylowych w sztuce europejskiej. 
Do ciekawostek zamku należy niewielki ogród geometryczny na jednym z bastionów. W miejscu XIII-wiecznego klasztoru Sióstr Klarysek powstał w drugiej połowie XVII w. manierystyczny zespół sakralny, składający się z barokowego kościoła, domków modlitwy i pustelni bł. Salomei oraz domu prebendarza. Interesującym akcentem całego założenia jest obelisk stojący na grzbiecie słonia, pochodzący z 1686 r.
Na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego (głównie w samym Ojcowie i częściowo w Pieskowej Skale) zachowało się kilka interesujących przykładów architektury letniskowo-uzdrowiskowej z przełomu XIX i XX w. (m. in. kaplica "Na Wodzie", kilka willi mieszkalnych oraz pełniący obecnie funkcję Ośrodka Edukacyjnego budynek "Pod Kazimierzem" ), relikty budownictwa ludowego, cenne obiekty drewnianej architektury przemysłowej (np. młyn i tartak Boronia w Grodzisku) i mała architektura.
W zabytkowych budynkach znajdują się też placówki Parku. W willi o nazwie
"Jadwiga", 
będącej
pałacykiem o cechach charakterystycznych dla secesji wiedeńskiej, wzniesionym
na początku XX w., mieści się Dyrekcja Parku. W
zabytkowym budynku "Hotel Pod Łokietkiem", wzniesionym w 1860 r. dla potrzeb
ojcowskiego uzdrowiska znajduje się Muzeum im. Prof.
Władysława Szafera, a w niedawno odrestaurowanym "Hotelu Pod Kazimierzem",
ongiś także jednym z budynków uzdrowiska, zbudowanym w 1885 r. znalazł siedzibę
Ośrodek Edukacyjno-Dydaktyczny OPN.
Komponowane układy zieleni reprezentują dwa parki zamkowe - w Ojcowie i w Pieskowej Skale, obydwa założone w drugiej połowie XIX w.
Otulina Ojcowskiego Parku Narodowego zwana również
strefą ochronną o powierzchni 7 tys. ha została najpierw wyznaczona uchwałą
nr 65 Rady Narodowej Miasta Krakowa z dnia 2 grudnia 1981 r. w sprawie ochrony
Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych w województwie
Miejskim Krakowskim. Następnie po nowelizacji rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia z dnia 8 sierpnia 1997 r. w sprawie Ojcowskiego Parku Narodowego zmniejszono
jej powierzchnię do 6777 ha w związku z niewielkim powiększeniem obszaru OPN.
Granice otuliny OPN pokrywają się na ogół z drogami jezdnymi otaczającymi obszar
OPN (droga E-40 od strony zachodniej, droga Kraków - Skała - Wolbrom od strony
wschodniej oraz drogi lokalne: Sułoszowa - Wielmożą od północy i Szyce - Januszowice
od południa). Jej zadaniem jest ochrona Parku przed szkodliwym oddziaływaniem
czynników zewnętrznych, głównie wydobywaniem surowców, lokalizacją uciążliwego
przemysłu.
Ojcowski Park Narodowy ma na celu ochronę i przywracanie cech swoistego krajobrazu Doliny Prądnika oraz tworzenie podstaw do prowadzenia działalności naukowej i dydaktycznej.
W
strefach ochrony ścisłej nie ma ingerencji w
procesy i funkcjonowanie ekosystemów naturalnych. Na obszarach objętych ochroną
częściową jest realizowana ochrona czynna
polegająca na ograniczonej ingerencji człowieka w przyrodniczą substancję OPN
(np. koszenie łąk, odsłanianie wybranych kompleksów skalnych i ich ochrona przed
sukcesją roślinności drzewiastej).
Do
innych zadań należy edukacja, której celem jest kształtowanie
postaw i zachowań ludzi odwiedzających park dla zdobycia odpowiedniego poparcia
społecznego wobec istnienia terenu chronionego oraz zmiana zachowań ludzi korzystających
z jego zasobów przyrodniczych. Działania Parku obejmują głównie przygotowanie
scenariuszy i programów edukacyjnych oraz materiałów roboczych, zabezpieczenie
i przygotowanie terenu Parku do prowadzenia zajęć, szkolenie nauczycieli i innych
wychowawców oraz przewodników w stosowaniu wypracowywanych w OPN programów.
Prowadzona jest też działalność wydawnicza.
Ograniczenia określa art. 23a ustawy o ochronie przyrody (przed nowelizacją art. 37), zapisy planu ochrony oraz Regulamin Parku.
Przebywających
na obszarze OPN obowiązują powszechnie stosowane w parkach narodowych przepisy
ujęte w regulaminie dla zwiedzających.
Na terenie Parku zabronione są wszelkie działania mogące zniszczyć lub zmienić krajobraz lub jego elementy, a w szczególności:
Muzeum,
noszące obecnie imię Prof. Władysława Szafera, zostało założone w 1965 r. i
początkowo mieściło się w siedzibie dyrekcji OPN. Od 1972 r. ma siedzibę w zabytkowym
"Hotelu Pod Łokietkiem". Od 1972 r. istnieje w nim stała wystawa poświęcona
budowie geologicznej i rozwojowi rzeźby
obszaru OPN, pradziejom, florze i faunie. Oprócz tego kilka razy w roku organizowane
są wystawy czasowe związane tematycznie z Ojcowskim Parkiem Narodowym i Wyżyną
Krakowsko-Częstochowską (fotografie, malarstwo, skały itp.). Przy Muzeum znajduje
się biblioteka, której księgozbiór jest najbogatszy wśród polskich parków narodowych.
Edukację
przyrodniczą realizuje utworzony w 1991 r. Ośrodek Edukacyjno-Dydaktyczny OPN
(wystawy, prelekcje, zajęcia warsztatowe, kontakty z lokalnymi szkołami). Funkcję
edukacyjną spełniają też ścieżki dydaktyczne oraz
Muzeum Parku.
W
OPN wyznaczono dwie ścieżki dydaktyczne (Chełmowa Góra i Jaskinia Ciemna - Okopy),
których bieg pokrywa się ze znakowanymi szlakami turystycznymi. Wydane są przewodniki
po obu ścieżkach, zwiedzający mają ponadto do dyspozycji ulotki drukowane przez
Park techniką małej poligrafii.
Najbliższy dojazd z Krakowa, autobusami. Na terenie Parku (Ojców) oraz w pobliżu granicy znajdują się parkingi. Wstęp do Muzeum, Jaskini Łokietka i Jaskini Ciemnej - płatny.
Ojcowski Park Narodowy jest udostępniony do zwiedzania, do czego służą otwarte dla ruchu drogi jezdne oraz znakowane piesze szlaki turystyczne. Przez teren OPN przebiega 10 km dróg oraz 23 szlaki piesze umożliwiające poznanie najbardziej interesujących fragmentów Parku. Do zwiedzania są udostępnione 2 zamki obronne - w Ojcowie i Pieskowej oraz 2 jaskinie "Łokietka" i "Ciemna". W parku wytyczono też 2 ścieżki dydaktyczne.
Tradycje
ochrony Doliny Prądnika sięgają drugiej połowy XIX w. i wiążą się z naukowym
poznawaniem jej walorów przyrodniczych. Do prekursorów idei ochrony przyrody
tego terenu należeli m. in. właściciele Ojcowa Jan Zawisza, Ludwik Krasiński
i jego córka Ludwika Czartoryska, a także pisarz i poeta Adolf Dygasiński. Bywali
tu licznie artyści i arystokracja, a Ojców w XIX wieku był znanym i budzącym
zachwyt uzdrowiskiem. Ślady tej świetności oraz zachwytów przetrwały
w literaturze i na pewno wzmocniły późniejsze starania o ochronę tego miejsca,
jako ważnego także dla kultury polskiej.
W
XX w. instytucjonalną działalność nad ochroną przyrody przejęła Państwowa
Rada Ochrony Przyrody, kierowana przez prof. Władysława
Szafera. Pod jego kierunkiem został w 1924 r. opracowany projekt pierwszego
rezerwatu w Dolinie Prądnika i Sąspowskiej, którego w okresie międzywojennym
nie udało się zrealizować. Dopiero w 11 lat po II wojnie św. zmodyfikowana koncepcja
ochrony przyrody, wykorzystująca ideę wspomnianego projektu, została uwieńczona
sukcesem przez utworzenie w 1956 r. Ojcowskiego Parku Narodowego, jako najmniejszego
z polskich parków narodowych, bo liczącego zaledwie 1.440 ha.
Obszar OPN stoi w obliczu różnorodnych zagrożeń antropogennych - wielkoprzestrzennych i lokalnych. Od połowy lat 60. obserwuje się w powietrzu wysokie stężenia dwutlenku siarki oraz pyłu zawieszonego. Do początku lat 90. dopuszczalne normy były kilkakrotnie przekraczane, ostatnio nastąpił znaczny spadek zanieczyszczeń powietrza. Ojcowski Park Narodowy należy do najbardziej skażonych metalami ciężkimi parków narodowych w Polsce. Głównym źródłem tych zanieczyszczeń jest przemysł aglomeracji śląsko-krakowskiej. Skutkiem skażeń powietrza było nadmierne wymieranie drzewostanów iglastych, zwłaszcza jodły oraz obniżanie zdrowotności drzew liściastych. Proces ten najintensywniej przebiegał w latach 1965-1990, później następowała stopniowa poprawa, lecz nadal notuje się wysokie stężenia obu w/w wskaźników oraz niski odczyn pH opadów, którego wartość niekiedy dochodzi do 3 (!).
Poważnemu zachwianiu uległy stosunki wodne. W stosunku do lat 60. obydwa potoki Parku zmniejszyły swoje przepływy, spadła ilość i wydajność źródeł, obniżeniu uległo zwierciadło wody podziemnej. Przyczyną tych niekorzystnych zmian jest kopalniana eksploatacja złóż cynku i ołowiu w rejonie Olkusza i Bukowna i tworzący się wokół kopalń duży lej depresyjny obejmujący swym zasięgiem okolice Ojcowa. Nie bez przyczyny są także lata z mniejszymi opadami atmosferycznymi (np. pierwsza połowa lat 90.).
Zagrożeniem
zewnętrznym jest masowy ruch turystyczny. Teren
OPN odwiedza rocznie ok. 350 tys. osób, z czego połowa przypada na maj i czerwiec.
Ruch ten koncentruje się przeważnie wokół trzech obiektów, to jest Jaskini Łokietka,
w centrum Ojcowa z Muzeum Przyrodniczym i ruinami zamku oraz w Pieskowej Skale.
Bezpośredniej presji turystycznej jest poddane ok. 15% powierzchni OPN, mianowicie
dno doliny Prądnika, znakowane szlaki 
piesze
do Jaskini Łokietka, Krakowskiej Bramy i Jaskini Ciemnej. W szczycie sezonu
turystycznego dzienna frekwencja zwiedzających Ojców dochodzi do kilkunastu
tys. osób, przy czym np. samą jaskinię Łokietka na przełomie maja i czerwca
odwiedza nawet 3 tys. osób w ciągu jednego dnia.
Od początku lat. 90. poważnym niebezpieczeństwem dla przyrody
OPN jest nadmierny ruch samochodowy, głównie w dni wolne od pracy. W niektóre
dni sezonu turystycznego na teren Parku wjeżdża ok. 2 tys. samochodów, z czego
tylko część znajduje miejsce 
na
kilku parkingach, a pozostałe zatrzymują się na poboczach dróg. Do dziś nie
udało się wyłączyć z ruchu kołowego 7-km odcinka drogi z Ojcowa do Pieskowej
Skały ze względu na brak dojazdu do zamku w Pieskowej Skale. Budowa niespełna
3-km odcinka drogi z Sąspowa do Pieskowej Skały planowana od początku lat 70.
wciąż napotyka na poważne trudności finansowe. Obecnie tylko połowa obszaru
OPN jest wyłączona z ruchu kołowego z chwilą zamknięcia w 1982 r. drogi Ojców
- Murownia przez serpentyny.
Wśród zagrożeń lokalnych należy wymienić procesy urbanizacyjne, działalność gospodarczą, szczególnie intensywną po 1989 r., własność prywatną, postawę lokalnych społeczności w tym również politykę gmin. Rejon OPN i jego strefy ochronnej (otuliny) o łącznej powierzchni 7 tys. ha zamieszkuje ok. 10 tys. osób, z czego na sam Park przypada ponad 500 osób. W obrębie OPN znajduje się ok. 400 zabudowań natomiast w strefie ochronnej OPN sześć dużych wsi, których niewielkie fragmenty wchodzą w obszar Parku. W granicach OPN w całości leży tylko jedna wieś, mianowicie Ojców z liczbą 200 stałych mieszkańców. Prawie 37% obszaru Parku stanowi własność obcą (głównie prywatną i inną). Takiej strukturze własnościowej oraz osadnictwu na terenie OPN i strefy ochronnej towarzyszy silny napór inwestycyjny, szczególnie ostro widoczny w najbliższym sąsiedztwie OPN, rozwijający się przy mniejszej lub większej akceptacji okolicznych gmin. Ponadto teren OPN otaczają drogi jezdne, z których jedna Kraków - Olkusz jest groźną barierą ekologiczną. W godzinach szczytu tą drogą przejeżdża kilkaset pojazdów w ciągu jednej godziny (jeden pojazd co 5 sek.). Ruch ten wzmógł się po wprowadzeniu opłat na autostradzie Kraków - Katowice.
Z obecnością stałego osadnictwa na obszarze OPN wiąże się postawa ludności, która z trudem godzi się z faktem istnienia Parku Narodowego. Jest to wynikiem wielu różnych ograniczeń możliwości rozwojowych. Rodzące się konflikty na tym tle szczególnie ostro występowały przed 1989 r., później znacznie osłabły lecz nadal Park jest postrzegany jako poważny czynnik ograniczający rozwój gospodarczy Doliny Prądnika (parkingi, nowe budownictwo).
Miejscowe
osadnictwo, działalność gospodarcza i różnego rodzaju infrastruktura techniczna
są źródłem lokalnych emisji zanieczyszczeń powietrza i wód, stanowią silną barierę
dla migracji roślin i zwierząt, skutecznie izolują teren OPN od sąsiednich większych
kompleksów leśnych.
To wszystko prowadzi do zniekształcenia struktury ekosystemów będącego przejawem "efektu wyspy". Jego przejawem jest brak dużych roślinożerców i drapieżców, okresowe przegęszczenie niektórych populacji (np. dzika i lisa), występowanie wielu gatunków roślin i zwierząt w skrajnie małych populacjach.
"Komu obce kraje znane,
Wstydem lice swe zarumień,
Jeśliś widział Tybr, Sekwanę,
A Prądnika minął strumień.
Poco szukać obcych krajów,
Alp odwiedzać grzbiet wysoki,
Wśród Ojcowa skał i gajów
Równie szczytne masz widoki."
Franciszek Dmochowski (1762-1808 - poeta, tłumacz m. in. Iliady i Eneidy