Definicja

Użytek ekologiczny "Stanowisko lilii zlotogłów na Garbie Tenczyńskim"Użytek ekologiczny (Ue) jest formą ochrony przyrody (dawniej szczególna f.o.p., zaliczana do indywidualnych), tworzoną na podstawie art. 30 ustawy o ochronie przyrody z 1991 r., która określa ją następująco: ''...zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne ''oczka wodne'', kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce itp.''. Definicję tę nieco zmieniła nowelizacja ustawy z lat 2000-2001 zastępując w art. 30 końcówkę definicji ''itp.'' uzupełnieniem: ''...stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym miejsca ich sezonowego przebywania lub rozrodu.'' Ue musi być uwidoczniony w ewidencji gruntów (by zapobiec zmianie użytkowania) przez oznaczenie symbolem ''E'' i naniesienie na mapy konturów użytku zgodnie z rozporządz. w sprawie ewidencji gruntów i budynków z 1996 r.

Ue tworzony jest rozporządzeniem wojewody (art. 32 ustawy), które określa nazwę użytku, jego położenie, oraz - jeśli to celowe - otulinę, a ponadto konieczne ograniczenia, zakazy i nakazy, wybrane stosownie do potrzeb z wymienionych w art. 31a (przed nowelizacją - art 37.1). Dla terenu otuliny ustawa nie przewiduje jednak możliwości wprowadzenia żadnych ograniczeń użytkowania.

Jeśli Ue nie powołał wojewoda, może to - zgodnie z art. 34.1 ustawy - uczynić własną uchwałą rady gminy, przy czym w tym wypadku ustawa nie przewiduje wyznaczenia otuliny. Ustawa nie przewiduje też dla Ue, nawet jeśli zajmuje duży obszar, odrębnej administacji, nie posiada więc on własnego zarządu, jak np. park krajobrazowy.

Rejestr Ue prowadzi na podległym mu terenie starosta jako zadanie administracji rządowej (art. 39 ust. 3-4 ustawy), jednak wojewoda (wojewódzki konserwator przyrody) z racji obowiązku posiadania dokumentacji stanu przyrody województwa, a w szczególności tworów przyrody cennych ze względów naukowych lub rzadkości występowania (art. 39 ust. 2) powinien posiadać również informacje dotyczące Ue, które odpowiadają tym kryteriom.
Ustawa nie określa sposobu ustalania organu nadzoru nad Ue, co zapewne oznacza, że jest nim wojewoda, a w przypadku utworzenia Ue w drodze uchwały rady gminy brak wyraźnych dyspozycji, gdyż dla tej formy ochrony nie ma obowiązku sporządzania planu przestrzennego zagospodarowania. Pewne obowiązki wynikają z art. 3, art. 8, a zwłaszcza z art. 47 ustawy, nakładającego na starostę obowiązek kontroli "nad przestrzeganiem przepisów o ochronie przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystywania zasobów i poszczególnych składników przyrody". Brak natomiast jednoznacznego wskazania organu odpowiedzialnego za wykonywanie zadań ochronnych oraz określenia zasad ich finansowania.

Kryteria tworzenia

UE Puszcza Niepołomicka - oczko wodneUe jest jedną z nowych form wprowadzonych przez ustawę o ochronie przyrody z 1991 r. Nie był definiowany jako forma obszarowa lecz indywidualna, nie jest też wymieniany jako składnik krajowego systemu obszarów chronionych nawet jeśli w jego obrębie się znajdzie. Z podanych w definicji form obejmowanych tym rodzajem ochrony wynika, iż Ue są zwykle niewielkimi obszarami i analiza to potwierdza. W zasadzie cechy użytku ekologicznego mają wszystkie formy traktowane wcześniej jako nieużytki pochodzenia naturalnego, a także inne, których powstanie nie jest wynikiem zniszczenia życia biologicznego przez działalność gospodarczą człowieka (mogą to być np. miejsca wystąpienia katastrof naturalnych, gdzie zawsze następuje sukcesja roślinności). Pojęcie "użytek ekologiczny" jest więc przeciwstawieniem potocznego określenia i prawnego terminu "nieużytek", stosowanego do wszystkich terenów niewykorzystanych gospodarczo (rolnictwo, przemysł, zabudowa mieszkalna, etc.) lub nie objętych ochroną prawną przez ustawę o ochronie przyrody z 1949 r. Potencjalnie dotyczy ogromnej liczby miejsc będących ostoją wielkiej różnorodności zbiorowisk roślinnych i bytujących w nich zwierząt.

Jako indywidualna forma ochrony Ue może zostać utworzony samodzielnie na dowolnym terenie, bądź (podobnie jak pomniki przyrody i pozostałe formy dawniej określane jako indywidualne) w obrębie innych przyrodniczych obszarów chronionych: parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu.

Dzieje tworzenia Ue

Użytek ekologiczny "Las Krzyszkowicki" - wnętrze lasuPotrzebę wprowadzenia jakiejś formy ochrony miejsc określanych dziś mianem użytków ekologicznych podnoszono już od pocz. lat 80-tych, tworząc do tego solidne podstawy teoretyczne (Olaczek 1990), ale początków współczesnego podejścia do tego problemu można dopatrywać się w Okólniku MRiRR z I. 1946 r. w sprawie tzw. nieużytków naturalnych. Potem jednak zwyciężyło wąsko rozumiane myślenie gospodarcze co pokazuje Zarządzenie Ministrów Rolnictwa i Gospodarki Komunalnej z dn. 20.02.1969 r. w sprawie ewidencji gruntów, zawierające Załącznik definiujący pojęcie nieużytku oraz szczegółowo wyliczający rodzaje nieużytków. Tak samo zostały potraktowane tereny zdegradowane przez działalność człowieka, np. zatrute przez odpady, jak i miejsca z naturalną wegetacją, które nie były z jakichś względów zagospodarowane, np. z powodu nieopłacalności odwodnienia, niwelacji, etc.
W 1980 r. dla takich miejsc wprowadzono nawet termin "grunty (obszary) nieproduktywne", kwestionując określenie "nieużytek" i zwracając uwagę, iż tereny bezpośrednio nieproduktywne o pochodzeniu naturalnym "...mogą spełniać pozytywną rolę dla środowiska i mieć korzystny wpływ na warunki produkcji". (Cymerman... 1980). Jednak był to jeszcze czas prymatu produkcji, czemu autorzy dają wyraz analizując drobiazgowo straty produkcyjne powstające na granicy z takim terenem. W ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 1982 r. termin nieużytek ma wyraźnie pejoratywny charakter i poleca ona przywracać takim gruntom produktywność. Zmianę podejścia zaprezentowała dopiero nowelizacja tej ustawy z 1995 r., ale wtedy już funkcjonowało pojęcie prawne użytku ekologicznego, oparte o art. 30 ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. Użytek ekologiczny występuje jako kategoria gruntów w rozp. w sprawie ewidencji gruntów i budynków z 1996 r., gdzie nieużytki od Ue różni właściwie tylko brak prawnego statusu użytku. Nie znaczy to jednak, że kiedyś takiego nie uzyskają.

UE Las Krzyszkowicki - widok ogólnyBadania prowadzone przez R. Olaczka w latach 80-tych nad - jak je określa - "siedliskami marginalnymi" wykazały ich wielkie znaczenie dla zachowania różnorodności gatunkowej terenów rolnych, gdzie podnoszenie wydajności produkcji coraz bardziej zubaża florę i faunę, ograniczając ją tylko do gatunków produkowanych, będących zwykle również wytworem nauki i techniki rolnej, odległym od naturalnych protoplastów. Podobnie odbiega od naturalnego ekosystem sadzonego przez człowieka jednogatunkowego lasu (np. sosnowego na siedlisku lasu mieszanego lub liściastego).
Zachowane w stanie dzikim wśród pól (i lasów) różne mało istotne z gospodarczego punktu widzenia fragmenty terenu, "...mają użyteczność bezpośrednią (dla łowiectwa, pszczelarstwa, zielarstwa) i pośrednią przez wpływ na biotę sąsiednich pól, na mikroklimat i stosunki wodne..." (Olaczek 1990). Wg Olaczka i analizy danych GUS (1999) z ok. 0,5 mln ha nieużytków minimalną część stanowią tereny zdegradowane przez przemysł, natomiast większość to położone w rejonach północnych obszary naturalne, "...wśród których mogą się znaleźć skrawki przyrody nigdy przez ludzi nie użytkowane i nie przekształcane. Jeśli chcielibyśmy szukać resztek "pierwotnej" przyrody to przede wszystkim wśród owych nieużytków ". (Olaczek jw.). Autor ten w oparciu o dane z 1989 r. szacował, że co najmniej 0,3 mln ha tzw. nieużytków kwalifikuje się jako użytki ekologiczne. Ponieważ w późniejszych latach powierzchnia nieużytków utrzymywała się na podobnym poziomie (1.01.1999 r. - 501.177 ha), a powierzchnia Ue była 14-krotnie mniejsza, można sądzić, iż nadal większa część obszaru zaliczanego do nieużytków to tereny spełniające kryteria Ue, które taki status powinny uzyskać.

UE "Stanowisko lilii złotogłów na Garbie Tenczyńskim" - wychodnie skalne w zboczach dolinyUtworzenie pierwszych użytków GUS wykazał dopiero w podsumowaniu 1993 r. (72 obiekty), a wg stanu na koniec 2000 r. było ich łącznie 6113, z czego 19% stanowiły obiekty utworzone uchwałami własnymi rad gmin. W 1997 r. (31.12.1997) tylko 42 województw z 49 wtedy istniejących, czyli 86%, wykazało istnienie Ue, a łączna powierzchnia wszystkich użytków na koniec 2000 r. stanowiła zaledwie 0,14% powierzchni kraju oraz 0,44% powierzchni wszystkich obszarów chronionych (w oparciu o ustawę o ochronie przyrody w jej kształcie sprzed nowelizacji), przy średniej powierzchni obiektu 7,35 ha. Po 9 latach obowiązywania nowej ustawy Ue były najliczniejszą z nowych form ochrony indywidualnej (95,7%) i stanowią ok. 15,5% wszystkich indywidualnych form ochrony przyrody. Powierzchnia Ue utworzonych uchwałami rad gmin stanowiła w 1998 r. 34% całkowitej powierzchni użytków, z czego wynika, że powierzchnie użytków tworzonych przez gminy są średnio 5,5-krotnie większe niż tworzonych przez wojewodę (24,5 ha w porównaniu do 4,46 ha). Analiza kolejnych lat wskazuje na stałą tendencję zmniejszania się średniej powierzchni Ue (ponad 10-krotnie w latach 1993-98), co być może wynikać z początkowej niepewności czym ma być ta forma ochrony. Dopiero ostatnio tendencja nieznacznie odwróciła się. średnia pow. Ue

Rozwój ilościowy

Zobacz Ue w Polsce Użytek ekologiczny - rozwój ilościowy

Zróżnicowanie

Ue są tworzone samodzielnie lub w obrębie innych form chronionych, takich jak parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu. Są tworzone w różnych miejscach - na terenach rolniczych i leśnych oraz miejskich, a różnorodność form wynika z różnorodności siedlisk i zasiedlających je zbiorowisk roślinnych. Dane dotyczące typów zbiorowisk obejmowanych tą formą ochrony oraz wielkości Ue są skąpe i niepełne, zapewne z uwagi na dużą liczebność i niższą rangę Ue w porównaniu z parkami narodowymi, rezerwatami przyrody i parkami krajobrazowymi, którym syntetyczne raporty PIOŚ poświęcają najwięcej uwagi. Tu ograniczają się do podania liczby użytków i ich łącznej powierzchni, podobnie jak w przypadku innych form ochrony indywidualnej. Powierzchnie poszczególnych obiektów wahają się od ułamka hektara do setek ha (np. "Jeziora Bracholińskie" w b. woj. pilskim - 244,14 ha). W chwili utworzenia woj. podlaskiego (1.01.1999 r., na jego terenie znajdowało się 262 Ue o średniej powierzchni 11,8 ha, na terenie woj. kujawsko-pomorskiego - 2208 użytki o średniej powierzchni 2,3 ha, Podkarpackiego - 157 Ue o średniej powierzchni 4,4 ha. Jezioro Ciche - planowany użytek ekologicznyPowierzchnia 5 Ue utworzonych w 1998 r. na terenie b. woj.krakowskiego wahała się od 0,12 ha do 33,95 ha, informacja o niektórych Ue w woj. warmińsko-mazurskim wykazuje obiekty o powierzchni ok. 100 ha i poniżej 4 ha. Typy zbiorowisk obejmowanych ochroną ilustrują Ue utworzone w b. woj. krakowskim: ochroną tego typu objęto 2 młaki śródleśne (0,12 i 0,26 ha), fragment grądu z bogatymi stanowiskami roślin chronionych i reliktowych (33,95 ha), obszar górskich łąk dolnoreglowych z torfowiskami niskimi i bogatą florą chronioną (5,06 ha) oraz bogate stanowisko lilii złotogłów wraz z otaczającym je ekosystemem leśnym (3,57 ha). Przykładowe spośród ponad 100 Ue utworzonych w woj. warmińsko-mazurskim (Dąbrowski. ..1999) to ostoja ptactwa wodno-błotnego ("Bartniki" - 91,80 ha), ostoja żółwia błotnego oraz ptactwa wodno-błotnego ("Rozlewisko Zawada" - 40,72 ha), stanowisko reliktu polodowcowego ("Malina Moroszka" - 11,83 ha), torfowisko ("Torfowisko źródliskowe Spurgle" - 3,63 ha) i jezioro dystroficzne ("Zaułek" - 26,47 ha). Tworzenie Ue ma czasem na celu wprowadzenie tymczasowej ochrony dla zabezpieczenia obiektu do czasu powstania możliwości przekwalifikowania na rezerwat przyrody (Król 1997).

Użytki ekologiczne w województwach: liczba Ue w poszcz. województwach i powierzchnia powierzchnia Ue w poszcz. województwach oraz średnia powierzchnia użytku w Polsce w latach 1992-2000. średnia pow. Ue

Zadania

Użytek ekologiczny Rozlewiska KostrzyneckieCele ochronne tworzenia Ue określa ustawa. Można je określić jako funkcje lokalne, niejako "usługowe" dla najbliższego otoczenia oraz ponadlokalne - wspierające ogólną sieć ekologiczną przez wspomaganie tworzonych ciągów korytarzy ekologicznych na terenach intensywnie użytkowanych gospodarczo, co ułatwiają migrację gatunków (zwł. ptaków), a także wzbogaca krajobraz i spełnia inne chroniące środowisko zadania, takie jak ochrona przed erozją. Lokalnie Ue jest bankiem genów i źródłem biologicznej różnorodności, a w tym ostoją - często jedyną na użytkowanym gospodarczo terenie - dla różnych dziko żyjących gatunków pożytecznych zwierząt (w tym uczestniczących w biologicznej ochronie plonów), a także dziko żyjących, pożytecznych gatunków roślin - leczniczych, miododajnych, etc. Użytki pozwalają zwiększyć różnorodność gatunków i ekosystemów na terenach nadmiernie przez działalność gospodarczą ujednorodnionych.

Niewątpliwie zachowanie oczka wodnego, czy bagienka w lesie, albo kępy zieleni wśród pól uatrakcyjnia krajobrazowo (wizualnie) dany teren, jednak nie jest to taki rodzaj atrakcyjności, który np. obecnie zwiększyłby liczbę turystów. Być może dlatego zainteresowanie gmin tworzeniem Ue jest nikłe.

Zasady użytkowania

Oznakowanie użytku ekologicznegoOkreśla je ustawa w trybie ograniczeń art. 31a (przed nowelizacją art. 37 ust. 1) oraz akt prawny tworzący dany obiekt. Podstawową zasadą jest niepogarszanie stanu chronionych walorów przyrodniczych, najkorzystniejsze zaś - wspomaganie naturalnych procesów ekologicznych. Teren Ue należy chronić przede wszystkim przed wykorzystaniem gospodarczym i wszelkimi działaniami pomagającymi uzyskać tego typu użyteczność, jak osuszanie, meliorowanie, wydobywanie torfu, piasku itp., zalesianie (np. łąki śródleśnej), etc. Unikać też należy oddziaływania atropogenicznego terenów przyległych na użytek, zwłaszcza wpływu zabiegów agrotechnicznych.

Zagrożenia

W związku z kurczeniem się terenów niezagospodarowanych od paru lat rosną naciski inwestycyjne na wszelkie obszary chronione, jako "nieefektywnie wykorzystane", co jest powrotem do dawnego sposobu myślenia. Problem ten może dotyczyć szczególnie użytków zlokalizowanych w obrębie miejscowości, gdzie ceny ziemi są wysokie, skutkując dokonywaniem przez samorządy autopoprawek w planach przestrzennych. Konflikotogenne jest też tworzenie użytków w dolinach rzecznych, które są z zasady miejscem wybitnego bogactwa przyrodniczego oraz szczególnie ważnymi korytarzami ekologicznymi, ale ze względów przeciwpowodziowych, komunikacyjnych i energetycznych pozbawia się je cennej szaty roślinnej, a w efekcie, także fauny, na rzecz inżynierskiej zabudowy.

Charakterystyki przykładowych obiektów

Źródła informacji

Zobacz także

W Internecie:

Opracowanie

inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej - Kraków

Przypisy

Zmiana brzmienia art. 30

Dodane w nowelizacji ustawy uzupełnienie jest ważne i potrzebne, jednakże usunięcie zwrotu ''itp.'' jednoznacznie zamyka listę form możliwych do objęcia ochroną w tej kategorii dla innych obiektów niż podane w definicji. Uniemożliwia to wprowadzenie ochrony w stosunku do obiektów spełniających ogólne kryterium Ue, ale wychodzących poza wykaz podany w art. 30 ustawy. Takie szczególne, nietypowe przypadki zawsze są możliwe, a pozostawienie możliwości dla ich ochrony jest szczególnie ważna.

Obowiązek sporządzania planu zagospodarowania przestrzennego

Zmiana tego artykułu odbyła się dwustopniowo i po nowelizacji z 2000 r. istniał obowiązek sporządzania planu zagospodarowania przestrzennego niezależnie od tego jaki organ utworzył dany Ue.

Indywidualne formy ochrony przyrody

Pojęcie wprowadzone przez ustawę o ochronie przyrody w 1991 r. w odniesieniu do 4 form wymienionych w art. 13. 1. 6. ustawy: pomników przyrody, użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych. 3 z tych form były w ogóle nowymi, natomiast pomnik przyrody był ustawową formą ochrony od 1949 r., a jako pojęcie bez formalnej nazwy (pp) - od 1934 r. Określenie "Indywidualne" zostało z treści art. 13.1.6 usunięte w nowelizacji ustawy z 2000 r. W przypadku użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych należy to uznać za zasadne, gdyż de facto są to formy obszarowe, bardziej związane z pkt. 1-4 art. 13, co jednak nie znalazło odbicia w konstrukcji jego zapisu. Natomiast pomniki przyrody i większość stanowisk dokumentacyjnych ma cechy form "indywidualnych".