Zwykle każdy obszar realizuje co najmniej kilka celów, przy czym ich waga jest różna dla różnych obszarów i dlatego o przypisaniu do którejś z kategorii decyduje cel główny, który określa się w dokumencie ustanawiającym dany obiekt.

Klasyfikacja ta ma charakter międzynarodowy, ale nie zawsze jest zgodna z krajową, a ponadto konkretne obiekty nie zawsze mają krajowy status i nazwę zgodną z definicją IUCN. Ma ona służyć uporządkowaniu pojęć i porównywaniu obiektów. Wszystkie obszary, bez względu na rangę, są ważne, gdyż są składowymi krajowych i międzynarodowych systemów służących ochronie bioróżnorodności i zachowaniu równowagi ekologicznej w skali lokalnej i światowej. O zaklasyfikowaniu danego obszaru decyduje m. in. wpływ oddziaływania człowieka, występujący wszędzie, choć w różnym natężeniu, najmniejszym na obszarach sklasyfikowanych jako kat. I i II, które zachowały największy stopień naturalności.

Klasyfikacja opiera się o szereg elementów obecnych w definicjach z 1978 r., które tu zostały uzupełnione i zmodyfikowane.

Wielkość obszaru chronionego musi wynikać z możliwości osiągnięcia założonych celów ochrony, z uwzględnieniem zniwelowania negatywnych oddziaływań zagospodarowanych terenów przyległych.

Przynajmniej 75% obszaru chronionego powinno realizować cel główny ochrony, a funkcje pozostałej części nie mogą być sprzeczne z tym celem.

Odpowiedzialność za stan danego obszaru oraz realizację jego celów ochrony ponoszą określone instytucje państwowe, samorządy, organizacje społeczne, a nawet osoby prywatne, przy czym warunkiem jest zdolność do realizacji celów obiektu. Obszary kategorii I-III powinny podlegać administracji państwowej, pozostałe kategorie - innym administratorom.

Najkorzystniej dla realizacji celów ochrony jest, jeśli obszary kat. I-III są zlokalizowane na terenach będących własnością państwa. W pozostałych zwykle dominuje własność prywatna, jednak w przypadku każdej kat. ochrony i formy własności powodzenie w realizacji celów ochrony zależy od akceptacji tych działań przez społeczności lokalne.

Idea tej klasyfikacji ma na celu uzyskiwanie materiału porównawczego, jednak nie ma charakteru sztywnego i dzięki założonej elastyczności uwzględnia różne regionalne różnice, zwłaszcza wynikające z zagospodarowania przez człowieka. Obszary danej kategorii często zawierają w swoim obrębie inną kategorię (w Polsce np. rezerwaty ścisłe w obrębie parków krajobrazowych), będącą pod inną administracją, co wymaga ścisłego współdziałania obu administratorów.

Obszary chronione funkcjonują w pewnej symbiozie z otoczeniem nie podlegającym ochronie, co wymaga uwzględnienia potrzeb tego obszaru w planowaniu przestrzennym regionu oraz stosowania stref buforowych obszarów o kategorii umożliwiających realizację celów ochrony obszaru osłanianego.

Obszary chronione prócz własnej kategorii mogą mieć niezależny od niej dodatkowy status międzynarodowy Obiektu Światowego Dziedzictwa Naturalnego (World Heritage), Rezerwatu Biosfery lub obszaru wodno-błotnego Konwencji Ramsar. Są obiekty posiadające więcej niż jeden rodzaj dodatkowego statusu międzynarodowego. Nie stanowią też odrębnej kategorii obszary pograniczne. ONZ i IUCN w swoich spisach obszarów chronionych zamieszczają osobne listy obszarów przyrodniczych posiadających dodatkowy status międzynarodowy oraz obszarów pogranicznych.

Kategorie obszarów chronionych (1992)

Kategoria I: Ścisły Rezerwat Przyrody / Obszar Dzikiej Przyrody: Obszar chroniony zagospodarowany głównie dla potrzeb nauki bądź ochrony dzikiej przyrody. Wyróżnia się w nim 2 podkategorie:

I a: Ścisły Rezerwat Przyrody: obszar chroniony zagospodarowany głównie dla potrzeb naukowych.

Definicja: Obszar lądu lub morza zawierający wyjątkowe bądź reprezentatywne ekosystemy, zjawiska geologiczne lub fizjologiczne i /lub względnie gatunki, ważne w pierwszym rzędzie dla badań naukowych i/lub monitoringu środowiska (odpowiada kat. I z 1978 r.).

I b: Obszar Dzikiej Przyrody: Obszar chroniony zagospodarowany głównie dla ochrony dzikiej przyrody.

Definicja: Rozległy obszar nieprzekształconego lub nieznacznie przekształconego lądu i / lub morza, zachowujący swój naturalny charakter i oddziaływanie, bez stałych lub większych osiedli, chroniony i zagospodarowany w sposób zapewniający zachowanie swych naturalnych warunków. (Podkategoria wprowadzona przez Rezolucję Zgromadzenia Ogólnego IUCN nr 16/34 o ochronie zasobów i wartości dzikiej przyrody - Madryt 1984 r.).

Kategoria II: Park Narodowy: obszar chroniony zagospodarowany głównie dla ochrony ekosystemów i wypoczynku.

Definicja: Obszar naturalny lądu i/lub morza, utworzony w celu (a) ochrony ekologicznej integralności jednego lub większej ilości ekosystemów dla obecnego i przyszłych pokoleń (b) wyłączonego z użytkowania lub zamieszkania szkodliwych dla celów w jakim został desygnowany i (c) zapewnienia warunków dla duchowego, naukowego, edukacyjnego i rekreacyjnego oraz turystycznego wykorzystania pod warunkiem uwzględnienia wymogów środowiskowych i kulturowych (odpowiada kat. II z 1978 r.).

Kategoria III: Pomnik Przyrody: obszar chroniony zagospodarowany głównie dla ochrony szczególnych zjawisk przyrody.

Definicja: Obszar zawierający jedno lub więcej szczególnych zjawisk przyrodniczych lub przyrodniczo-kulturowych o wyjątkowej wartości ze względu na wyjątkową rzadkość, reprezentujące wartości estetyczne lub walory kulturowe (odpowiada kat. III z 1978 r.).

Kategoria IV: Obszar Zagospodarowanych Siedlisk/Gatunków: obszar chroniony zagospodarowany głównie dla ochrony w sposób czynny.

Definicja: Obszar lądu i / lub morza będący obiektem czynnej interwencji ze względu na potrzebę zagospodarowania w sposób zapewniający utrzymanie siedlisk i/lub stworzenie warunków niezbędnych dla specyficznych gatunków (odpowiada kat. IV z 1978 r.).

Kategoria V: Krajobraz Chroniony / Chronione Wybrzeże Morskie: obszar chroniony zagospodarowany głównie ze względu na ochronę krajobrazu lub wybrzeża morskiego oraz wypoczynek.

Definicja: Obszar lądowy wraz z wybrzeżem i związanym z nim morzem, gdzie interakcja człowieka i przyrody w ciągu wieków wytworzyła obszar o wybitnym charakterze i znacznych wartościach estetycznych i / lub ekologicznych oraz lub kulturalnych, często odznaczający się dużą bioróżnorodnością. Zabezpieczenie integralności jest istotne dla ochrony, utrzymania i ewolucji takich obszarów (odpowiada kat. V z 1978 r.).

Kategoria VI: Obszar Chroniony Zagospodarowanych Zasobów: obszar chroniony zagospodarowany głównie dla zrównoważonego użytkowania naturalnych ekosystemów.

Definicja: Obszar zawierający głównie nieprzekształcone ekosystemy naturalne, zagospodarowany dla zapewnienia długookresowej ochrony i utrzymania różnorodności biologicznej z jednoczesnym zapewnieniem dopływu produktów naturalnych i korzyści zaspokajających potrzeby społeczeństwa (w przybliżeniu odpowiada kat. VI-VIII z 1978 r.).

(wg. : Cz. Okołów: Kategorie obszarów chronionych i zasady ich wyróżniania., PNiRP 4/1995, wszystkie definicje cytowane).

Park narodowy - Kategoria II wg IUCN

Definicja parku narodowego z 1992 r. (Kongres w Caracas i Konferencja w Buenos Aires w 1994 r.) klasyfikuje go jako kategorią II (IUCN) - obszar chroniony zagospodarowany głównie dla ochrony ekosystemów i wypoczynku; nie odrzucając wcześniejszych ustaleń z New Delhi (1969) i Banff (1972) oraz klasyfikacji z 1978 r. dodaje obszerne wyjaśnienia zawierające: definicję, cele zagospodarowania, kryteria wyboru oraz wskazanie organu zarządzającego.

Definicja

Obszar naturalny lądu i /lub morza, utworzony w celu

a) ochrony ekologicznej integralności jednego lub wiąkszej ilości ekosystemów dla obecnego i przyszłych pokoleń
b) wyłączonego z użytkowania lub zamieszkania szkodliwych dla celów w jakim został desygnowany i
c) zapewnienia warunków dla duchowego, naukowego, edukacyjnego i rekreacyjnego oraz turystycznego wykorzystania pod warunkiem uwzglądnienia wymogów środowiskowych i kulturowych.

Cele zagospodarowania

• ochrona obszarów naturalnych oraz charakteryzujących się pięknym krajobrazem o znaczeniu w skali krajowej i międzynarodowej dla potrzeb duchowych, naukowych, edukacyjnych, wypoczynkowych i turystycznych
• zabezpieczenie, w możliwie najbardziej naturalnym stanie, reprezentatywnych przykładów regionów fizjograficznych, układów biotycznych, zasobów genetycznych i gatunków dla zapewnienia trwałości ekologicznej i różnorodności
• zapewnienie wykorzystania przez zwiedzających w celach: inspiracji, edukacyjnych, kulturalnych i rekreacyjnych na poziomie zapewniającym utrzymanie obszaru w stanie naturalnym lub zbliżonym do naturalnego
• eliminowanie, a następnie zapobieganie użytkowaniu i osadnictwu kolidującym z celami, dla których został utworzony
• zapewnienie zachowania cech ekologicznych, geomorfologicznych religijnych i estetycznych, które przyczyniły się do jego desygnacji oraz
• uwzględnienie potrzeb miejscowej ludności włącznie z użytkowaniem przez nią zasobów w stopniu nie zagrażającym pozostałym celom zagospodarowania.

Kryteria wyboru

• Obszar winien zawierać reprezentatywne przykłady głównych regionów naturalnych, zjawisk, krajobrazu - w którym rośliny, zwierzęta, siedliska i obiekty geomorfologiczne przedstawiają szczególne znaczenie duchowe, naukowo-edukacyjne, rekreacyjne i turystyczne
• Obszar winien być na tyle rozległy, by zawierał jeden lub więcej nietkniętych ekosystemów nie zmienionych w istotny sposób przez istniejące osadnictwo i użytkowanie.

Organ zarządzający

Własność i zarządzanie na ogół winny należeć do najwyższych autorytetów państwowych sprawujących nad nim jurysdykcję. Niemniej jednak, może był ona przekazana innym szczeblom rządowym, radzie lub lokalnej ludności, fundacji bądź innemu ciału powołanemu w legalny sposób, któremu obszar chroniony bądzie przekazany w celu długofalowej ochrony.

(tekst wg: Okołów 1995).

Kategorie obszarów chronionych w Polsce

Jakkolwiek pierwsze obszary chronione (rezerwaty) zaczęto tworzyć na ziemiach polskich już w II poł. XIX w., a odpowiedniki parków narodowych od 1921 r., to pojęcie takie w sensie prawnym wprowadziła dopiero ustawa o ochronie przyrody z 1934 r. definiująca park narodowy i mówiąca o obejmowaniu ochroną innych obiektów, jednak bez używania nazw form.

Ustawa o ochronie przyrody z 1949 r. wprowadza w art. 11 już 3 kategorie (formy ochrony) w tym 2 obszarowe: park narodowy i rezerwat przyrody, które definiuje w bardzo ogólnikowy sposób. Rozwój faktyczny form przestrzennej ochrony przyrody ponownie wyprzedził prawo, gdy w poł. 70-tych zaczęły powstawać parki krajobrazowe. Powiększenie liczby kategorii następuje dopiero w ustawie o ochronie przyrody z 1991 r., gdzie pojawia się pojęcie krajowego systemu obszarów chronionych, w którego skład wchodzą szerzej zdefiniowane formy: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Inne obiekty przestrzenne (niektóre typy pomników przyrody, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ustawodawca zakwalifikował do ochrony indywidualnej). Konstytucja RP automatycznie (art. 9) przyswaja międzynarodowe formy ochrony przyrody: rezerwaty biosfery oraz obiekty podlegające konwencjom: Ramsarskiej i o ochronie światowego dziedzictwa.

Polskie formy ochrony przyrody nie są w pełni zgodne z klasyfikacją IUCN. Kategorii I - w dużym stopniu odpowiada polski ścisły rezerwat przyrody, choć zwykle jest on mały obszarowo. Kategoria II - posiada polski odpowiednik park narodowy, jednak często jest on bliski kat. I, a IUCN zaliczyła 2 polskie parki do kat. V. Kat. IV jest zbliżona do polskiego rezerwatu przyrody częściowego, a kat. V posiada polski odpowiednik w postaci parku krajobrazowego. Kat. VI w dużym stopniu odpowiadają obszary chronionego krajobrazu (oraz leśne kompleksy promocyjne, tworzone z mocy Ustawy o lasach). . Całkowicie brak odpowiednika dla kat. III. Polskie formy ochrony przyrody wyrosły z rodzimej tradycji i są dość dobrze dostosowane do lokalnych potrzeb. Podobnie jest i w innych państwach, gdzie istnieją dobre, lokalne rozwiązania.

Źródła informacji

Opracowanie

inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Krakowie (kompilacja oraz cytowanie wg. Cz. Okołów 1995).