Woj. małopolskie, pow. Nowy Targ, gm. Szczawnica, m. Biała Woda, dolina potoku
Biała Woda. Teren OChK Województwa Nowosądeckiego.
Prowincja: Karpaty Zach. z Podkarpaciem, podprowincja: Centralne Karpaty Zachodnie,
makroregion: Obniżenie Orawsko-Podhalańskie, mezoregion: Pieniny.
Prowincja: Górska, Środkowoeuropejska, Podprowincja: Karpacka, Dział: Karpaty
Zachodnie, Okręg Pieniny, Podokręg Małe Pieniny.
(wg Regionalizacji przyrodniczo-leśnej
jest to Kraina Karpacka, Dzielnica Gorców i Beskidu Sądeckiego, Mezoregion
Pienin)
Teren rezerwatu rozciąga się między 600-800 m n.p.m.
Rezerwat utw. w 1963 r., jego powierzchnia wynosi obecnie 27,83 ha.
Dolina Białej Wody jest wcięta głównie w białe wapienie
krynoidowe należące do jednostki (sukcesji)
czorsztyńskiej. 
Odsłaniają
się one w postaci kilku wyniosłych skałek na zboczach przełomowej
doliny oraz jako progi w dnie potoku. W perspektywie skalnego wąwozu widoczna
jest zwłaszcza Smolegowa Skała u jego wylotu. Od jej nazwy pochodzi wyróżnienie
litostratygraficznej formacji - formacja wapienia
ze Smolegowej. Jest to miejsce stratotypu tej
formacji, w której wapienie krynoidowe wieku środkowojurajskiego
są szczególnie charakterystycznym utworem. Z wapieni tych zbudowany jest m.in.
wydatny masyw Brysztanu, położony w górnej części doliny. Wapienie są silnie
zaburzone dyslokacjami o przebiegu poprzecznym
w stosunku do rozciągłości doliny. Dyslokacje tektoniczne warunkują nierówności
dna koryta potoku i krętość jego biegu. Jedną z wyraźniejszych form erozyjnych
jest próg wodospadu przy wschodniej granicy dolnego, większego fragmentu rezerwatu.
Jest on założony wzdłuż powierzchni uskoku, gdzie stykają się odporne na erozję
wapienie dolnokredowe, obfitujące w skamieniałości z jurajskimi
łupkami ilastymi, podatnymi na wymywanie. Próg wodospadu
niegdyś był wysoki, a obecnie ma nieco ponad 1 m. Pomiędzy wodospadem, a Smolegową
Skałą, w środkowej części doliny, w potoku, ciągnie się pas łupków i łupków
marglistych barwy szarej, szaroniebieskiej i czarnej, reprezentujący najniższą
część środkowej jury. Są one b. słabo odsłonięte.
Od strony południowej utwory jednostki czorsztyńskiej kontaktują wzdłuż stromej powierzchni dyslokacyjnej z jednostką niedzicką reprezentowaną przez margle i wapienie margliste należące do najmłodszej części dolnej kredy (formacja z Pomiedznika) oraz przez górnokredowe margle globotrunkanowe formacji z Jaworek i utwory formacji Sromowieckiej, których profil miejscami odsłania się na zboczach doliny, tuż nad potokiem.
Od północy utwory jednostki czorsztyńskiej są nasunięte na górnokredowe i paleogeńskie osady łupkowo-piaskowcowe należące do fliszowej jednostki Grajcarka, będącej pośrednim kompleksem utworów pomiędzy jednostkami skałkowymi pienińskiego pasa, a jednostką magurską fliszu Karpat zewnętrznych.
W strefie jednostek czorsztyńskiej i Grajcarka, blisko północnej granicy rezerwatu, znajduje się odsłonięcie bazaltu w postaci skałki o wymiarach 7 x 8 m i wys. 3,5 m. Jest to wielki blok skały wulkanicznej, czyli olistolit, tkwiący w górnokredowych zlepieńcach formacji jarmuckiej. Wiek tego bazaltu ostatnio został określony na ponad 120 mln lat, a więc skała ta reprezentuje schyłek dolnej kredy (apt-alb). Dawnie bazalt był uważany za intruzję wieku trzeciorzędowego. Bazalt ma czarną barwę, miejscami z odcieniami zielonym, rdzawym i żółtym wskutek zróżnicowanego wietrzenia minerałów wchodzących w skład skały, a przede wszystkim skaleni, piroksenów, amfiboli i biotytów. Charakterystyczne są mikropustki po uwolnionych pęcherzykach gazu oraz termiczne spękania (cios termiczny) powodujące słupową i płytową oddzielność skały.
Dolina przebiega z kierunku płn. - zach. ku płd. - wsch. Najniższy punkt rezerwatu położony jest na wysokości ok. 600 m n.p.m., najwyższy na wysokości 800 m n.p.m. Ponad dno doliny wyniesione jest kilka odosobnionych skał. Szczyt Smolegowej Skały wznosi się na wysokość 710,2 m n.p.m. a prawie pionowe ściany szczytowej części mają wysokość 45 m. Kociubylska Skała opada ku dolinie ścianą o wysokości około 40 m. Najwyższa, bardzo stroma ściana na Brysztanie ma 75 m wysokości.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Obiekt znajdujesię
w centralno-zach. części Regionu Karpackiego (GK).
i należy do piętra umiarkowanie
ciepłego. Natomiast mezoklimat rezerwatu
jest silnie zróżnicowany, szczególnie jeżeli chodzi o stosunki termiczne powietrza.
Dość znaczne różnice zachodzą pomiędzy stokami północnymi
i południowymi. Średnie temperatury roczne powietrza kształtują się od 4,8odo
5,5oC na stokach południowych do 5,1o-5,9oC
na stokach północnych. Średnia miesiąca stycznia waha się od -5,6o
do -6,2oC. Średnia miesiąca lipca wynosi od 14,5o do 16,3oC
i nastokach południowych jest o 0,6-0,8oC wyższa niż na stokach północnych.
Maksymalna temperatura dochodzi do 34oC. Liczba dni z temperaturą
równą lub niższą od 0oC waha się od 110 do 120 dni. Okres wegetacyjny
trwa około 193-207 dni. Opady w Szczawnicy w latach 1951-56 wynosiły 840,7 mm.
W "płaskiej" części rezerwatu tworzą się prawdopodobnie zastoiska zimnego powietrza,
które są charakterystyczne dla doliny Grajcarka. Zastoiska te powodują inwersje
temperatury, które najczęściej występują w miesiącach zimowych (XII, I, II),
najmniej jest ich w lecie (V-VII). Z reguły pojawiają się w godzinach rannych
i przeciągają na godziny południowe. Inwersjom temperatury towarzyszą najczęściej
mgły. Zjawiska te nie mają jednak negatywnego wpływu na występującą tu roślinność
(wg: Kostrakiewicz 1979).
Rezerwat odwadniany jest przez potok Biała Woda i Potok Brysztański, jego główny dopływ. Ponadto niewielkie znaczenie mają lokalne zabagnienia. Zlewnia potoku Biała Woda ma obszar 1091 ha, a główny ciek - potok Biała Woda ma dług. 7,93 km oraz liczne mniejsze dopływy. Gęstość sieci rzecznej wynosi tutaj 3,15 km/km2. Zlewnia ta była przedmiotem ważnych i ciekawych badań hydrologicznych.
Północna część rezerwatu znajduje się w strefie dominacji zwietrzelinowych utworów gliniastych fliszu magurskiego, natomiastna pozostałej części dominuje skalno-rumoszowo-gliniasta zwietrzelina utworów wapiennych. Panują tu rędziny (inicjalne, właściwe, brunatne, próchniczne górskie). Gleby brunatne (kwaśne lub właściwe) występują we wschodniej części pod drzewostanami świerkowymi. Dość częste są gleby gruntowo-glejowe. Wzdłuż koryta Białej Wody występują mady rzeczne (brunatne, próchniczne i właściwe).
W południowo-wschodniej części rezerwatu występują miejscami płaty lasu głównie z udziałem buka Fagus silvatica, jodły Abies alba i świerka Picea excelsa. Pozostała część chronionego obszaru zdominowana jest głównie przez roślinność naskalną.
Na
szatę roślinną rezerwatu składają się zarówno zbiorowiska leśne (pow. 10,50ha)
jak i nieleśne (pow. 17,33 ha). Wśród zbiorowisk leśnych dominuje bór
mieszany regla dolnego Galio-Piceetum carpaticum, a ponadto występuje
żyzna buczyna karpacka Dentario glandulosae-Fagetum z
tojadem mołdawskim Aconitum moldavicum oraz maleńki płat złożony
z leszczyny pospolitej Corulus avellana, z jaskrem kaszubskim Ranunculus
cassubicus i przytulią Schultesa Galium Schultesii, gatunkami charakterystycznymi
dla grądu Tilio-Carpinetum.
Na kamieńcach i żwirowiskach w zachodniej części rezerwatu rozwija się zbiorowisko wrześni pobrzeżnej Myricaria germanica i wierzby siwej Salixincana, a na terenach dawniej użytkowanych gospodarczo - laski klonowo-jesionowe, niekiedy z domieszką wiązu górskiego. Na stromych zboczach i półkach skalnych ścian wapiennych panuje naskalna murawa górska Dendranthemo-Seslerietum variae, o obok niej występuje naskalna murawa ciepłolubna Festucetum pallentis. W strefie kontaktowej z murawami naskalnymi rozwija się ciepłolubna murawa ziołoroślowa Origano-Brachypodietum pinnatii. Na żwirku wapiennym u podnóża skał występuje zespół piargowy Phegopteridetum robertianae.
Na stokach bardziej połogich, z nieco głębszą glebą, rozwijają się łąki świeże, a niekiedy także suche łąki pienińskie Anthyllidi-Trifolietum montani. W miejscach wycieków wodnych pojawiająsię eutroficzne młaki Valeriano-Caricetum flavae.
Wapienne wychodnie skalne porastają gatunki muraw naskalnych: sesleria skalna Sesleria varia, stokrotnica górska Bellidiastrum michelii, kostrzewa blada Festuca pallens, zerwa kulista Phyteuma orbiculare, rojnik pospolity Sempervivum soboliferum , rozchodnik ostry Sedum acre i in. Na północnej ścianie Smolegowej Skały rosną reliktowe gatunki wysokogórskie: dębik ośmiopłatkowy Dryas octopetala, pępawa Jacquina Crepis jacquinii i konietlica alpejska Trisetum alpestre.
Flora rezerwatu jest bardzo różnorodna pod względem ekologicznym, co związane jest ze zróżnicowaniem siedlisk. Liczy ona 360 gatunków roślin naczyniowych, wśród których najwięcej jest gatunków górskich. Występują tu także 3 wysokogórskie relikty plejstoceńskie, (dębik ośmiopłatkowy Dryas octopetala, konietlica alpejska Trisetum alpestre i pępawa Jacquina Crepis jacquinii), znane z Tatr, ale nie spotykane w innych częściach Pienin oraz wybitnie ciepłolubny gatunek niżowy - krwawnik szczecinkolistny Achillea setacea.
Obficie występuje w rezerwacie dwulistnik muszy Ophrys insectifera, zaliczany na terenie naszego kraju do gatunków wymierających, a także tojad mołdawski Aconitum moldavicum i macierzanka karpacka Thymus carpaticus.
W rezerwacie rośnie większość spośród gatunków charakterystycznych dla muraw
naskalnych m in. rozchodnik ostry Sedum acre w endemicznej odmianie
pienińskiej (var. calcigenum). W lesie występują subendemity ogólnokarpackie:
żywiec gruczołowaty Dentaria glandulosa, żywokost sercowaty Symphytum
cordatum i wspomniany już tojad mołdawski Aconitum moldavicum.
16 gatunków tu występujących, podlega ścisłej ochronie, a 5 gat. - ochronie częściowej.
W rezerwacie występują 104 gatunki grzybów wielkoowocnikowych, a 14 z nich znajduje się na Czerwonej liście gatunków zagrożonych w Polsce, ponadto 8 należy do gatunków rzadkich. Z występujących tu porostów 8 gatunków podlega ochronie ścisłej.
Spotyka się tu często żmije Vipera berus oraz jaszczurki: zwinka Lacerta agilis i żyworódka Lacerta vivipara. Nasłonecznione skały i bogata roślinność naskalna są przyjazne dla licznie występujących motyli. Duże ssaki są rzadkością, natomiast drobne występują liczniej. Prawdopodobnie przebywa tu nornica ruda Clethrionomys glareolus, nornik bury Microtus agrestis, ryjówka górska Sorex minutus, kret pospolity Talpa europaea, mysz Apodemus tauricus, mysz zaroślowa A. sylvaticus, mysz małooka A. microps oraz darniówka Pitymys subterraneus. Wśród licznych gatunków ptaków występuje nagórnik Monticola saxatilis, kopciuszek Phoenicurus ochrurus, białorzytka Oenanthe oenanthe, pluszcz Cinclus cinclus.
Bogata jest także drobna fauna, Liczne gatunkowosą pluskwiaki Hemiptera wśród nich Hauptidia distinguenda, piewiki Homoptera, Auchenorrhyncha liczą 65 gatunków, w tym rzadkie w Polsce Psammotettix helvolus i Ebarius cognatus.
Utrzymujący się skalisty i bezleśny krajobraz doliny jest po części konsekwencją dawnego wypasu owiec. Kultura pasterska była związana z zasiedleniem niegdyś Małych Pienin przez Łemków. Ślady tego można odnaleźć w resztkach zabudowy tamtego okresu oraz na starych fotografiach, gdzie skały były pozbawione wysokiej roślinności. W bliskim sąsiedztwie, także w Małych Pieninach znajdują się jeszcze 3 inne rezerwaty przyrody, a całe pasmo zasługuje na objęcie ochroną wyższej rangi, niż to ma miejsce obecnie.
Przed wysiedleniem Łemków wieś Biała Woda była sporą miejscowością (w 1931 r. 110 gospodarstw), a na pocz. XX w. jej mieszkańcy słynęli z umiejętności drutowania garnków.
Celem ochrony jest (Zgodnie z zapisem w Zarządzeniu MLiPD) zachowanie ze względów naukowych i turystycznych fragmentu doliny rzeki Biała Woda w Małych Pieninach, odznaczającej się szczególnie pięknym krajobrazemi zawierającej liczne osobliwości przyrody żywej i nieożywionej.
Głównym przedmiotem ochrony w rezerwacie jest cenny krajobraz przełomowej doliny Biała Woda wraz z półnaturalnymi drzewostanami bukowo-jodłowymi, oraz naturalne murawy naskalne i reliktowa kolonia roślin wysokogórskich. Podrzędnym przedmiotem ochrony są występujące na terenie rezerwatu osobliwości przyrody nieożywionej.
Regulamin zwiedzania znajduje się na tablicy przy wejściu do rezerwatu. Ponadto obowiązują ograniczenia art. 23a ustawy o ochronie przyrody z 1991r. (przed nowelizacją art. 37).
Rezerwat leży poza szlakiem turystycznym. Trasa zwiedzania jest opisana w przewodniku geologicznym oraz w skrótowo - w turystycznym. Drogą z Jaworek do wylotu wąwozu ok. 4 km, potem jeszcze ok. 1,5 km dalej do końca drugiej części rezerwatu. Można też tą samą drogą dojść na grzbiet Małych Pienin (granica państwa!), którędy biegnie niezwykle widokowy, niebieski szlak turystyczny (nieb.) z Pienińskiego PN po przeł. Obidza.
Rezerwat jest łatwo dostępny, ponieważ położony jest wzdłuż drogi, na znacznym odcinku ogólnie dostępnej. Najciekawsze i najbardziej malownicze obiekty są doskonale widoczne z drogi, której nie należy opuszczać również ze względów bezpieczeństwa.
Formalnie nie istnieje, ale opis geologiczny w przewodniku odpowiada wymogom ścieżki dydaktycznej.
Dojazd do Szczawnicy autobusem z Nowego Sącza, Nowego Targu lub Krakowa. Dalej
również autobusem lub mikrobusem do Jaworek. Do nieistniejącej już wsi Biała
Woda i rezerwatu wiedzie początkowo droga asfaltowa, dostępna do ruchu publicznego.
Później tylko pieszo, drogą utwardzoną, dostępną wyłącznie dla stałych mieszkańcówi
pojazdów uprawnionych (pojazdy LP). Od przystanku w Jaworkach - ok. 1,5 km.
Rezerwat Biała Woda położony jest na terenie byłej wsi o tej samej nazwie. Istniała ona aż do roku 1946 i była zamieszkiwana przez Rusinów Szlachtowskich, którzy prowadzili intensywne użytkowanie ziemi. Główny nacisk kładli na uprawę roli oraz gospodarkę hodowlaną, natomiast w lesie, prowadzili wypas bydła i owiec, przyczyniając się ujemnie do naturalnego odnawiania lasów, przy czym faworyzowali świerka i jodłę a niszczyli buka i jawora. W roku 1946 miejscowa ludność została z terenu wsi usunięta, a zabudowania gospodarcze uległy zniszczeniu. Do tej pory na terenie rezerwatu widoczne są resztki fundamentów, oraz zaznacza się tarasowaty układ pól.
Powierzchnia obiektu w chwili powołania go wynosiła 33,21 ha. Do 1998 r. rezerwat był badany bardzo fragmentarycznie. W 1954 r. prof. J. Fabijanowski i prof. J. Kornaś odkryli na Smolegowej Skale stanowisko dębika ośmiopłatkowego Dryas octopetala, pępawy Jacquina Crepis jacquini i konietlicy alpejskiej Trisetum flavescens. Autorzy ci podali także krótką charakterystykę botaniczną murawowych zbiorowisk naskalnych. Zbiorowiska leśne były scharakteryzowane jedynie w oparciu o dwa zdjęcia fitosocjologiczne wykonane na terenie Brysztanu z początkiem lat sześćdziesiątych. Ponadto podano stąd kilkanaście gatunków mszaków i sporo roślin naczyniowych. Prowadzono tu też badania geologiczne oraz gleboznawcze. Fauna poznana jest bardzo fragmentaryczne.
Rezerwat jest wymieniany w przewodnikach turystycznych. Liczba zwiedzających trudna do ustalenia, ale w miesiącach wakacyjnych może dochodzić do 300 osób dziennie. W latach 70-tych opracowano koncepcję włączenia Małych Pienin do Pienińskiego Parku Narodowego jako enklawy.
Teren rezerwatu stanowi własność Nadleśnictwa Państwowego Krościenko nad Dunajcemi leży w obrębie ewidencyjnym Biała Woda, na terenie leśnictwa Jaworki. Ponadto nadzór Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Krakowie i Dyrekcji Pienińskiego Parku Narodowego.
Niszczenie powierzchni skałek i roślinności naskalnej, odłupywanie fragmentów skał, zarastanie dna wąwozu i jego zboczy.
Rezerwat otoczony jest pastwiskami, co powoduje, iż sporadycznie na terenie rezerwatu dochodzi do niekontrolowanego wypasu owiec. Ponadto przez teren rezerwatu prowadzi droga, będąca źródłem zapylenia i hałasu.
Według głównego przedmiotu ochrony obiekt reprezentuje typ rezerwatu chroniącego krajobrazy ekologiczne (Ke), podtyp fizjocenoz naturalnych i półnaturalnych (nf) zaś według głównego typu środowiska chronionego - typ mieszany (M), podtyp lasów i łąk (lł)
Wskutek niskiego zalesienia (ok. 21%) zdecydowanie w zlewni Białej Wody przeważa spływ powierzchniowy nad wgłębnym, co przekłada się na ogromną nierównomierność odpływu potoku Biała Woda - stosunek wartości najwyższych do najniższych przepływu wynosi tu 1:1600. Dane te pochodzą z badań porównawczych prowadzonych wielokrotnie w tej zlewni oraz w sąsiedniej (Czarna Woda), o podobnych parametrach, lecz 3-krotnie wyższym zalesieniu.
dwulistnik muszy Ophrys insectifera, gnieźnik leśny Neottianidus-avis, gołek białawy Leucorchis albida, goryczka wiosenna Gentianav erna, goryczuszka Wettsteina Gentianella germanica, goryczuszkaorzęsiona Gentianella ciliata, kruszczyk błotny Epipactis palustris, kruszczyk rdzawoczerwony Epipactis atrorubens, kruszczyk szerokolistny Epipactis helloborine, listera jajowata Listera ovata, rojownik włochaty Joviraba hirta, tojad mołdawski Aconitum moldavicum, widłak goździsty Lycopodium clavatum, wroniec widlasty Huperzia selago, zerwa kulista Phyteuma orbiculare, żłobik koralowy Corallorhiza trifida,
goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea, kopytnik pospolity Asarum europaeum, kalina koralowa Viburnum opulus, marzanka wonna Asperula odoratai kruszyna pospolita Frangula alnus.
boczniak białożółtawy Pleurotus dryinus, boczniak topolowy Pleurotus calyptratus, borowik szlachetny Boletus edulis, czubajka kania Macrolepiota procera , czubajka Macrolepiota rhacodes, czyreń rdzawy Phellinus ferruginosus, grzybówka szafranowa Mycena crocata, grzybówka złototrzonowa Mycena renati, gwiazdosz potrójny Geastrum triplex, jamczatka gmatwopora = jamczatka miękka Datronia mollis, kurzawka bagienna Bovista paludosa, mleczaj świerkowy Lactarius deterrimus, pieprznik jadalny Cantharellus cibarius, powłocznica jesionowa Peniophora limitata, powłocznica świerkowa Peniophora pithya, korownica włóknista Phanerochaete filamentosa, strzępkoząb kolczasty Hyphodontia arguta, strzępkoząb skorupkowaty Hypochnicium polonense.
boczniak topolowy Pleurotus calyptratus, powłocznica świerkowa Peniophora pithya, gwiazdosz potrójny Geastrum triplex, korownica włóknista Phanerochaete filamentosa, kurzawka bagienna Bovista paludosa, czyreń rdzawy Phellinus ferruginosus, łuskowiec ciemnobrązowy Pluteus pouzarianus, mleczaj świerkowy Lactarius deterrimus, strzępkoząb kolczasty Hyphodontia arguta, strzępkoząb skorupkowaty Hypochnicium polonense.
ciemnica łuseczkowata Melanelia exasperatula, ciemnica okopcona Melanelia fuliginosa, ciemnica złotawa Melanelia subaurifera, płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua, pawężnica psia Peltigera canina, pawężnica palczasta Peltigera polydactyla, pawężnica łuskowata Peltigera praetextata, dołczanka torbiasta Solorina saccata.