Definicja

Obszar Funkcjonalny Zielone Płuca Polski jest regionem funkcjonalnym, zlokalizowanym na terenie kilku województw płn. - wsch. Polski, szczególnie bogatym w walory przyrodnicze, chronione na podstawie ustawy o ochronie przyrody, gdzie na wszystkich terenach użytkowanych gospodarczo wprowadzono wzmożoną ochronę walorów przyrodniczych, a całą działalność gospodarczą podporządkowano zasadom ekorozwoju oraz ściśle zintergrowano z szeroko rozumianą ochroną środowiska.

Historia

Twórcą idei ZPP jest Krzysztof Wolfram, przyrodnik i krajoznawca, który opierając się o gruntowną znajomość regionu zauważył, iż zapóźnienie gospodarcze tych terenów w powiązaniu z ich wysokimi i stosunkowo dobrze zachowanymi walorami przyrodniczymi może pozwolić stworzyć zupełnie nową jakość o charakterze organizacyjnym i gospodarczym. Upublicznienie tej idei nastąpiło w 1983 r., czyli w czasach postrzegania awansu gospodarczego i społecznego wyłącznie w drodze rozwoju przemysłu ciężkiego i rolnictwa wielkotowarowego. Szybko została opracowana spójna koncepcja programu oraz rozpoczęto jego promocję w kraju i za granicą, jednak dość długo nie udawało się pozyskać dla idei władz politycznych i administracyjnych województw, które w całości lub w części miały wejść w obręb ZPP.
Idea zyskała natomiast duże poparcie wśród środowisk naukowych i społecznych, wzbudziła też życzliwe zainteresowanie zagranicy i ostatecznie w dn. 13.05.1988 r. doszło w Białowieży do zawarcia stosownego porozumienia władz w sprawie kompleksowej ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska regionu funkcjonalnego "Zielone Płuca Polski". Porozumienie to było renegocjowane i ostatecznie przyjęte 21.12.1990 r. w Olsztynie przez władze administracyjne i samorządowe 5 województw. W 1992 r. na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro ideę ZPP zaprezentował polski minister ochrony środowiska prof. Stefan Kozłowski jako modelowe rozwiązanie, godzące ochronę przyrody z racjonalną gospodarką, a w końcu tegoż roku została ukończona "Strategia przestrzennego zagospodarowania regionu funkcjonalnego Zielone Płuca Polski". Przy ZPP powstała Rada programowo-Naukowa Porozumienia "ZPP". 28.03.1992 r. na międzynarodowym spotkaniu w Wigrach z udziałem przedstawicieli Białorusi, Litwy, Łotwy, Polski, Rosji i Ukrainy zostaje przyjęta tzw. "Deklaracja Wigierska", będąca aktem woli utworzenia międzynarodowego obszaru chronionego na wzór ZPP, który roboczo nazwano "Zielonymi Płucami Europy". W 1994 r. Parlament RP uchwalił deklarację w sprawie kontynuacji programu, a do końca 1995 r. liczba województw uczestniczących w porozumieniu wzrosła do 9. W 1992 r. inicjatywa ZPP została uhonorowana prestiżową nagrodą Fundacji Forda.
Program wzbudził zainteresowanie oraz zyskał pomoc ze strony międzynarodowych organizacji (WWF, IUCN, WHO i in.), a także rządów państw zachodniej Europy jako modelowe wdrażanie ekorozwoju na skalę wielkoobszarową, a nawet międzynarodową. Rada Programowa Porozumienia ZPP wydaje "Biuletyn Informacyjny RPP "Zielone Płuca Polski", a GUS w latach 1994, 1997 i 2000 opublikował dla ZPP odrębne opracowania statystyczne prezentujące dość obszernie region od strony przyrodniczej, gospodarczej oraz warunków życia mieszkańców i występujących zagrożeń środowiska. Ostatni raport (2000) zestawia również dane z całego dostępnego okresu (1993-1999), co pozwala ocenić efekty wprowadzenia w życie koncepcji ZPP.
Od 1988 r. sprawami organizacyjnymi ZPP zajmuje się Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, od 1992 r. Porozumienie ZPP posiada własne biuro w Białymstoku. Prowadzi też własną działalność wydawniczą.

Koncepcja

Obszar ZPP jest terenem szczególnym ze względu na wybitne naturalne walory przyrody i krajobrazu oraz stosunkowo dobre, w porównaniu do reszty kraju, zachowanie tych walorów w stanie naturalnym i półnaturalnym na bardzo dużym obszarze. Równocześnie teren ten jest stosunkowo słabo zaludniony i zurbanizowany, o małym nasyceniu infrastrukturą przemysłową i komunikacyjną. Poziom zanieczyszczenia środowiska był niższy od średniej krajowej. Te warunki stwarzały możliwości do rozwoju innych dziedzin gospodarki, niż planowany pierwotnie także tutaj ciężki przemysł (np. kopalnia rud polimetalicznych na terenie Suwalskiego PK): rozwoju turystyki, przyrodolecznictwa i lecznictwa sanatoryjno-uzdrowiskowego, produkcji zdrowej żywności, w tym na eksport. Pozwalało to równocześnie skutecznie chronić posiadane zasoby przyrody, zwłaszcza wody i obszary leśne, stanowiące wyjątkowe bogactwo genetyczne. Było to też gwarancją bezpieczeństwa obiektów najcenniejszych, które objęto już wcześniej ochroną prawną. Analiza walorów oraz przyjęty program działania wskazywały, że takie podejście, nie naruszające zasobów przyrody, może stać się źródłem dobrobytu i motorem swoistego rozwoju gospodarczego.

Dane

Przed reformą administracyjną (1998) ZPP rozciągały się na terenie 9 województw (6 całkowicie i 3 - częściowo), obecnie całkowicie na terenie ZPP znajduje się województwo podlaskie, woj. warmińsko-mazurskie bez 1 gminy, znaczna część woj. mazowieckiego i małe fragmenty woj. kujawsko-pomorskiego i woj. pomorskiego . Łączna powierzchnia ZPP wynosi (1998) 60759 km² (19,4% powierzchni Polski). Mieszka tu 9,6% ludności kraju, a średnia gęstość zaludnienia jest 2-krotnie mniejsza od średniej ogólnopolskiej. Tereny trwale zainwestowane w ZPP zajmują 5,4% powierzchni (Polska - 7%), znacznie niższe od przeciętnej krajowej jest też zurbanizowanie tego regionu. Stopień zdegradowania środowiska jest i był zawsze w tym regionie mały, zdecydowanie niższy niż w pozostałej części kraju, zwłaszcza zanieczyszczenie powietrza i jego skutki.

Przyroda

Jest to rejon pogranicza w sensie fizyczno-geograficznym i botanicznym, gdzie ścierają się kontrastujące wpływy surowego klimatu borealnego oraz łagodniejszego, środkowoeuropejskiego. Przebiega tu granica między prowincjami fizyczno-geograficznymi: Niżem wschodniobałtycko-białoruskim i Niżem Środkowoeuropejskim (Kondracki) oraz między działami geobotanicznymi: Północnym i Bałtyckim (Szafer). Rzeźba terenu jest tu bardzo zróżnicowana dzięki obecności tu wszystkich kolejnych zlodowaceń, a różnice wysokości sięgają tu 314 m (od -1,8 m n.p.m. do 312 m n.p.m.). Wyjątkowo bogata jest tu sieć hydrograficzna, wielkie jest też obfitość torfowisk i bagien.

Na 1 mieszkańca ZPP przypada średnio 1,01 ha użytków rolnych (średnia krajowa - 0,5 ha) oraz 1 ha użytków leśnych (średnia krajowa 0,23 ha). Lesistość ZPP wynosi 29,7% (Polska - 28%), znajduje się tu 30% polskich jezior, a wskaźnik zatorfienia jest tam 2, 3-krotnie wyższy od ogólnopolskiego.

Jest to region o najlepszym zachowaniu naturalnych lub mało zniekształconych biotopów, ekosystemów oraz krajobrazów, przy równoczesnym ich znacznym bogactwie. Bogactwo genetyczne oraz walory poszczególnych obszarów czynią teren ZPP szczególnie cennym i unikalnym w skali całego kontynentu. Istotną cechą jest obecność wielkich kompleksów przyrodniczych, gdzie wymiany genetycznej i migracji gatunków nie zakłóca urbanizacja i infrastruktura gospodarcza. W sieci ECONET-PL obszar ZPP ma kluczowe znaczenie, gdyż znajduje się tu 32% polskich obszarów węzłowych o znaczeniu międzynarodowym i zajmują one aż 37% obszaru ZPP. Przebiega tu również 5 korytarzy ekologicznych o znaczeniu międzynarodowym.

Słabe zagospodarowanie oraz pograniczne położenie czynią, iż teren ten jest szczególnie ważną, krajową i międzynarodową ostoją fauny, zwłaszcza ssaków i ptaków, w tym także gatunków zagrożonych w swoim istnieniu. Występuje tu 79% gatunków ptaków wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt, a 46% posiada tu największe krajowe populacje. Na terenie ZPP występuje też 15,6% gatunków roślin z Polskiej Czerwonej Księgi Roślin.

ZPP są szczególnie ważnym elementem WSOCh Polski. Znajduje się tu znaczna liczba obiektów przyrodniczych podlegających ochronie prawnej:

Obiekty przyrodniczo cenne na terenie ZPP

Parki narodowe:

• Białowieski PN
• Biebrzański PN
• Narwiański PN
• Wigierski PN

Parki krajobrazowe:

• PK Mierzei Wiślanej
• PK Wzniesień Elbląskich
• Brodnicki PK
• Welski PK
• Górzniecko-Lidzbarski PK
• PK Wzgórz Dylewskich
• PK Pojezierza Iławskiego
• Suwalski PK
• Mazurski PK
• Łomżyński PK Doliny Narwi
• PK Puszczy Rominckiej
• PK Puszczy Knyszyńskiej
• Nadbużański PK

Obszary objęte konwencją RAMSAR:

• Biebrzański Park Narodowy
• Jezioro Karaś
• Jezioro Łuknajno
• Jezioro Oświn

Rezerwaty biosfery Mab UNESCO:

• Białowieski Park Narodowy
• Jezioro Łuknajno

Transgraniczne Obszary Chronione:

• Zalew Wiślany;
• Augustowsko-Druskiennicki (a. ''Trzy Puszcze'');
• Suwalsko-Wisztyniecki;
• Puszczy Białowieskiej;
• Przełom Bugu.

W planie utworzenie kolejnych 2 parków narodowych (Mazurskiego i Knyszyńskiego oraz powiększenie Białowieskiego), 5 parków krajobrazowych oraz innych obiektów. Ponadto z ZPP graniczą obiekty chronione nie wchodzące w ich skład (np. PK Podlaski Przełom Bugu).

Puszcze i duże kompleksy leśne:

Białowieska, Knyszyńska, Augustowska, Piska, Borecka, Romincka, Zielona (Kurpiowska), Napiwodzko-Ramucka, Bory Łochowskie, Lasy Iławskie.

Adres Biura ZPP

Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska.
Biuro Porozumienia Zielone Płuca Polski
15-424 Białystok, ul. Lipowa 51
tel./fax (085) 74-12-105, 73-26-592
www: www.zpp.sitech.pl  e-mail: zppoffice@zpp.sitech.pl

Źródła informacji

• Studium diagnostyczne Obszaru Funkcjonalnego Zielone Płuca Polski. Wyd. II, uzupełnione. 2000. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Białystok.
• Zielone Płuca Polski w liczbach. 1997. Wydanie II. Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok.
• Zielone Płuca Polski w 1999 R. 2000. Urząd Statystyczny w Białymstoku, Białystok.
• Zielone Płuca Polski. Biuletyn Informacyjny Rady Programowej Porozumienia. (nieperiodyczny).
• Ochrona Środowiska 1999. 1999. GUS, Warszawa.
• Wysocka E. et al. 1999. Strategia rozwoju Obszaru Funkcjonalnego Zielone Płuca Polski. Zapis tezowy. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, Białystok.
• Zielone Płuca Polski - http://www.zpp.sitech.pl

Zobacz także

Filmy z terenów ZPP:

• Zielone Płuca Polski - chronione walory przyrodnicze
• Ptaki podmokłych dolin rzecznych płn.-wsch. Polski
• Bagna w pradolinie Biebrzy
• Powrót bobra

Opracowanie

• inż. Kaj Romeyko-Hurko - Regionalny Ośrodek Edukacji Ekologicznej w Krakowie.