Definicja

WSOCh jest koncepcją przestrzennej sieci zbudowanej z obszarów chronionych o różnym statusie ochronnym i różnym stopniu zachowania naturalności przyrody w tworzących ją obiektach, które wspólnie tworzą spójny, wzajemnie uzupełniający się układ. Sieć taka musi być na tyle gęsta by umożliwiać utrzymanie równowagi ekologicznej, a więc i procesów samoregulacyjnych w przyrodzie z wymianą genetyczną na obszarze całego kraju włącznie. W takiej sieci obszary o najwyższej wartości przyrodniczej lub (i) różnorodności biologicznej są powiązane korytarzami ekologicznymi, o przyrodzie często silnie zantropogenizowanej, ale umożliwiającej przemieszczanie się gatunków i genów.

Prawną realizacją WSOCh (wciąż niepełną) jest Krajowy System Obszarów Chronionych oraz pokrewne międzynarodowe programy, takie jak sieć Rezerwatów Biosfery UNESCO MAB, sieć ostoi przyrodniczych CORINE Biotopes, sieć EECONET i jego polski moduł ECONET-PL oraz sieć Natura 2000, która ma być wdrożona także w Polsce.

Praktyczna realizacja takiej sieci polega na wytypowaniu w drodze badań i inwentaryzacji przyrodniczej poszczególnych jej elementów, opierając się o już istniejące obszary chronione, a następnie wprowadzenie do planów zagospodarowania przestrzennego obwarowań pozwalających utrzymać wartość obszarów szczególnie cennych oraz zachować drożność korytarzy ekologicznych lub przywrócić ją stosując różne zabiegi renaturalizacyjne.

Historia

Początków WSOCh należy szukać w teoretycznych rozważaniach prof. A. Wodziczki z lat 30-tych, który zwracał uwagę na potrzebę wprowadzenia ochrony krajobrazu oraz planistycznego podejścia do ochrony przyrody. Pierwsze koncepcje systemowego traktowania obszarów chronionych opracowano już w latach 60-tych, a w 1964 r. na V Zwyczajnej Sesji PROP przedstawiono koncepcję ochrony krajobrazu w formie konkretnych rozwiązań organizacyjnych: tworzenia parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu oraz całościowej koncepcji rozmieszczenia takich obszarów (Czemerda, Zabierowski 1977). Była to reakcja na potrzeby zarówno ochrony przyrody jak i stworzenia bezpiecznych warunków życia dla ludzi w kraju, gdzie rozwój gospodarczy o preferencjach surowcowych wyszedł poza wielkie miasta i zaczął pochłaniać coraz większe obszary dotąd mało przekształcone. Argumentem najbardziej przekonującym dla władz było rosnące zapotrzebowanie społeczeństwa na tereny dla rekreacji i wypoczynku, a więc konieczność zabezpieczenia nadających się do tego terenów przed niszczącym zagospodarowaniem w inny sposób. Postawienie tego celu jako głównego było więc kwestią taktyki w sytuacji, gdy przyrodnicy widzieli coraz pilniejszą konieczność objęcia ochroną obszarów mniej naturalnych, niż chronione dotąd w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Pojęcie "krajobraz" było też łatwiej identyfikowane przez przeciętnego Polaka, niż "przyroda", czy "ekosystem".

Ustawa o ochronie przyrody z 1949 r. nie znała innych kategorii ochrony obszarowej, prócz parków narodowych i rezerwatów przyrody, które w 1965 r. łącznie zajmowały zaledwie 0,35% powierzchni kraju. W 1998 r., gdy istniała już większość planowanych obiektów tego typu, ich udział (bez otulin) wzrósł do 1,43% powierzchni kraju, czyli wielokrotnie mniej niż rzeczywiste potrzeby nowocześnie rozumianej ochrony. Jednym z rozwiązań było wykorzystanie możliwości tworzenia rezerwatów krajobrazowych (Kosmulski 1965), ale wprowadzenie zupełnie nowych form było racjonalniejsze. Pozwalało tworzyć system, w którego skład powinny wchodzić też obszary o mniejszym stopniu naturalności przyrody, ale często reprezentujących bardzo dużą różnorodność biologiczną, bogactwo walorów krajobrazowych lub (i) historycznych, a w wielu wypadkach pełniących też rolę strefy ochronnej dla parków narodowych i rezerwatów przyrody, a zwłaszcza korytarzy ekologicznych między tymi obiektami. Należało więc znowelizować ustawę o ochronie przyrody z 1949 r., a nim to nastąpi tworzyć nowe obiekty chronione mocą uchwał Wojewódzkich Rad Narodowych, które były do tego uprawnione, gdyż decydowały o kształcie zagospodarowania przestrzennego swoich regionów (Kosmulski 1965).

W latach 1967-70 podejmowano lokalne próby tworzenia parków krajobrazowych (PK) oraz obszarów chronionego krajobrazu (OChK). Trwały też prace nad tworzeniem systemu i w 1971 r. PROP przedstawiła koncepcję ochrony krajobrazu polegającą na utworzeniu we wskazanych miejscach PK i OChK. Koncepcję tę rozwijano w 1972 r. w ZOP PAN i ostatecznie uznano za konieczne utworzenie 79 parków krajobrazowych oraz 363 obszarów chronionego krajobrazu (Czemarda, Zabierowski - 1977), co ukazało na mapie logiczne ciągi obszarów, gdzie parki narodowe i krajobrazowe były powiązane obszarami chronionego krajobrazu, gdyż wcześniejszy priorytet potrzeb rekreacyjnych (stanowiący przykrywkę ideologiczną dla władz), został już wtedy zastąpiony przez cel uznany za istotniejszy - utrzymanie równowagi biologicznej i korytarzy ekologicznych. Prace te kontynuowała Komisja Ochrony i Kształtowania Krajobrazu Komitetu Ochrony Przyrody PAN. Faktyczne tworzenie elementów systemu WSOCh datuje się od 1971 r., kiedy to Minister Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego (przewodniczący PROP) skierował do przewodniczących Wojewódzkich Rad Narodowych (odpowiednik dzisiejszych wojewodów) pisma zalecające wprowadzenie do planów regionalnych rozwiązań zawartych w opracowanym przez PROP "Planie koncepcji ochrony krajobrazu w Polsce" (Kozłowski 1981). Do pisma dołączono opracowaną przez PROP mapę "Koncepcji ochrony krajobrazu" (Popko 1972).

W 1975 r. IKŚ zaprezentował teoretyczne podstawy ekologicznej metody wyznaczania obszarów chronionych. Przyjęto zasadę, że należy tworzyć duże obszary chronione, tworzące ciągłą strukturę złożoną z obszarów różnego typu, wyznaczanych w oparciu o naturalne geokompleksy i mających łączność z obszarami w innych województwach. Wzorcowym przykładem realizacji tej metody był Ekologiczny System Obszarów Chronionych (ESOCh) wykonany w IKŚ dla woj. chełmskiego w 1979 r. (Chmielewski 1990). Został zrealizowany i dziś jest częścią systemu obszarów chronionych województwa lubelskiego.

W 1976 r. Komisja Ochrony i Kształtowania Krajobrazu Komitetu Ochrony Przyrody i Jej Zasobów PAN przedstawiła "Program sieci obszarów chronionych w Polsce", tworzony przez 3 typy obiektów: parki narodowe, krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Elementami łączącymi miały być w pierwszym rzędzie doliny rzek, by ułatwić migrację gatunków i genów. System miał objąć ok. 20% powierzchni kraju, z czego parki krajobrazowe (PK) miały stanowić ok. 1,5%. Początkowo miało być nieco ponad 20 PK, jednak przyjęto założenie, że w każdym województwie powinien być co najmniej 1 PK. Rozwinięcia wymagała też sieć PN, liczących wtedy 13. Sugerowano utworzenie 7 nowych parków narodowych: Wigierskiego, Biebrzańskiego, Stołowogórskiego, Gorczańskiego i Magurskiego, Szczecińskiego i Mazurskiego (pierwszych 5 utworzono). System miał umożliwić zachowanie równowagi ekologicznej oraz pomóc zmniejszyć presję turystyczną na istniejące już parki narodowe, tworząc równocześnie duże przestrzenie dla odnowy sił dla społeczeństwa. (Kozłowski 1976). Uznano też za sprawę istotną utworzenie nowych PN, ponieważ w dobie nasilania się antropopresji na terenach mało przekształconych za 20 lat nie będzie to już możliwe.

W 1978 r. IKŚ dokonał przeglądu realizacji planów przestrzennych pod kątem systemu obszarów chronionych. Stwierdzono brak postępu w tworzeniu parków narodowych i ich otulin oraz planów przestrzennego zagospodarowania parków (dziś: plany ochrony). Część województw nie wykorzystała spójnego projektu ZOP PAN i KOiKK KOPiZN w zakresie tworzenia PK, opóźnienia wystąpiły też w waloryzacji przyrodniczej województw, przy czym w woj. północnych prace były bardzo zaawansowane, w południowych - odwrotnie. Nie rozwiązano sprawy administrowania PK, które powinny mieć samodzielne zarządy o dużej skuteczności na wzór parków narodowych (Kozłowski 1980).

W 1979 r. zakończono planowanie obszarów chronionego krajobrazu (OChK) we wszystkich województwach i miały one objąć 25% powierzchni kraju, ale między województwami były duże różnice (np. w woj. koszalińskim - 21%, suwalskim - 50%, chełmskim - 40%). OChK poświęcono mało uwagi jako chroniącym mniej cenne walory, co jest niesłuszne i nie zawsze prawdziwe (np. Miechowsko-Działoszycki OChK). Nie dla wszystkich jasny był cel tworzenia OChK: dla turystyki i wypoczynku, czy dla równowagi ekologicznej, a ponieważ narodziny koncepcji odbyły się pod hasłem rekreacji i turystyki, pod tym kątem projektowano OChK w części województw. Było to z gruntu błędne, gdyż OChK stanowiąc 70% (1998) powierzchni chronionej i ok. 22% powierzchni kraju odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu stosunków klimatycznych i hydrologicznych oraz w utrzymaniu równowagi ekologicznej, zwłaszcza z punktu widzenia utrzymania drożności korytarzy ekologicznych i zapewnienia możliwości migracji gatunków i genów. W tym kontekście, na pewno też ważna funkcja rekreacyjna, musi zejść na dalszy plan. Problem ten dotyczył także PK, gdzie oderwane od zagadnień ekologicznych planowanie turystyczne dążyło do intensyfikacji zagospodarowania terenów o najwyższych walorach krajobrazu przyrodniczego (Jagusiewicz 1980).

Pod koniec lat 70-tych było widoczne, że w części województw systemy obszarów chronionych wyznaczono wadliwie, zwłaszcza bez uzgodnień z województwami sąsiadującymi i ogólnopolski WSOCh nie spełniał podstawowego warunku - spójności. Zdarzały się przypadki tworzenia OChK poza terenami uzasadnionymi przyrodniczo, a w jednym przypadku (późniejszym) OChK objął teren całego województwa. Ponadto do WSOCh zaliczono też strefy ochrony uzdrowisk oraz zlewnie chronione. Koncepcja WSOCh była elastyczna, co pozwalało na zmiany i rozbudowę systemu. W 1980 r. mówi się już o planowaniu ponad 80 PK (4% powierzchni kraju). (Kozłowski 1980a, c). Nowe formy ochrony (parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, strefy ochronne uzdrowisk oraz zlewnie chronione) miały łącznie z parkami narodowymi i rezerwatami zajmować 20-30% powierzchni kraju (Kozłowski 1979), przy czym nareszcie doceniono rolę obszarów chronionego krajobrazu, których głównym zadaniem w systemie było zachowanie ciągłości stref chronionych i powiązań między obszarami o wyższym statusie ochronnym.

Określenia WSOCh i ESOCh były często używane zamiennie, choć pierwszy termin bardziej jest zgodny z organizacją systemu, a drugi z naukową metodyką tworzenia.

Lata 80-te umożliwiły realizację kolejnych elementów systemu (PK i OChK) dzięki zapisom ustaw o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. oraz o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego z 1983 r., jednak dopiero nowelizacja ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. wprowadziła i sformalizowała istnienie systemu ochrony przyrody oraz jego największych obszarowo składników: parków krajobrazowych oraz obszarów chronionego krajobrazu.

Podstawy prawne

Jako forma prawna pojęcie WSOCh pojawiło się w nowej ustawie o ochronie przyrody z 1991 r. (art. 13. 2) pod nazwą krajowego systemu obszarów chronionych (ksoch), gdzie obiektami tworzącymi system są formy obszarowe: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu, tworzące razem w miarę spójną sieć. Nie uwzględniono użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, być może dlatego, że w 1991 r. nie przewidywano, iż obiekty te, jako zaliczone przez ustawę do form indywidualnych (czyli punktowych lub o minimalnych powierzchniach), mogą mieć znaczne powierzchnie indywidualne (co jest częste) i kwalifikować się do włączenia w ksoch. Oczywiście, jeśli obiekty te znajdują się w obrębie parków krajobrazowych, lub OChK, to należą również do systemu.

Ustawa z 1991 r. nadała jasny sens prawny także parkom krajobrazowym i obszarom chronionego krajobrazu. Wcześniej tworzono je w oparciu o art. 13 ust. 2 ustawy o radach narodowych z 1958 r. i art. 8 ust. 1 ustawy o wydawaniu przepisów prawnych przez rady narodowe z 1964 r. (Kozłowski 1979). Później - w oparciu o art. 38, 39, 40 i 41 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. oraz art. 3, 33 i 38 ustawy o systemie rad narodowych i samorządu terytorialnego z 1983 r. (Chmielewski 1991).

Stan obecny

Przyjmując, że WSOCh jest pewną ideą, do której należy dążyć, krajowy system obszarów chronionych (ksoch) będzie tym bardziej z nią tożsamy, im więcej jego składników będzie pokrywało się z WSOCh.

Wg stanu na koniec 1999 r. łączna powierzchnia ksoch wynosiła ponad 10.054.500 ha (wg GUS, z odliczeniem powierzchni użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej, znajdujących się w obrębie obszarów tworzących ksoch), co stanowi ponad 32,2% powierzchni kraju . Jest to więcej niż wynika z pierwotnych założeń, ale powiększanie powierzchni obszarów chronionych jest tendencją powszechną, a ponadto na terenie obszarów chronionego krajobrazu, dominujących powierzchniowo w ksoch, reżimy ochronne są minimalne i głównie chodzi tam o gospodarowanie zgodne ze zwykłymi normami ochrony środowiska i o zachowanie łączności korytarzy ekologicznych.

Koncepcja ksoch dość akuratnie wpisała się w europejski system obszarów chronionych EECONET i w jego polski moduł ECONET-PL oraz w sieć ostoi przyrody CORINE, dając dobre podstawy do wdrożenia w Polsce europejskiej sieci Natura 2000.

Źródła informacji

• Bogucka A. 1971. Ochrona krajobrazu i plan zagospodarowania turystycznego kraju - tematem obrad Sesji Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Chroń. Przyr. Ojcz. 6: 44-47.
• Breymeyer A. (red.). 1997. Rezerwaty Biosfery w Polsce. Agencja Rekl. Wyd. A. Grzegorczyk, Warszawa.
• Czemarda A., Zabierowski K. 1977. Motywy i program przestrzenny ochrony krajobrazu w Polsce. Chroń. Przyr. Ojcz. 1: 21-27.
• Instrukcja o urządzaniu lasów w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. 1962. MliPD, Zarząd Ochrony Przyrody, Warszawa.
• Jagusiewicz A. 1980. Przestrzenne problemy rozwoju sieci parków krajobrazowych w Polsce. Aura, 8: 6-8.
• Kosmulski W. 1965. Piąta Zwyczajna Sesja Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Chroń. Przyr. Ojcz. 1: 47-50.
• Kozłowski S. 1979. Ekologiczny system obszarów chronionych. Aura, 8: 20-22.
• Kozłowski S. 1980a. Ocena realizacji Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych. Aura, 8: 2-5.
• Kozłowski S. 1980b. Ochrona krajobrazu. LOP, Warszawa 1980, seria: ''Poradnik ochrony przyrody''.
• Kozłowski S. 1980c. Przyspieszmy prawidłową realizację programu. Przyr. Pol. 11: 10-11.
• Kozłowski S. 1981. Ochrona środowiska przyrodniczego w planach przestrzennego zagospodarowania kraju do roku 2000. Arch. Ochr. Środ. 1: 97-113.
• Kozłowski S. 1983. Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej Polski. Z-d Narod. im. Ossolińskich - Wydawnictwo PAN, Wrocław, seria: ''Problemy Naukowe Współczesności''.
• Liro A. (red.). 1998. Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa.
• Michajłow W. (red.). 1973. Ochrona przyrodniczego środowiska człowieka. PWN, W-wa.
• Michajłow W. i Zabierowski K. (red.). 1978. Ochrona i kształtowanie środowiska przyrodniczego. T. I i II, PWN, W-wa - Kraków.
• Olaczek R. (red.). 1996. Ochrona przyrody w Polsce. LOP, Warszawa.
• Popko J. 1972. Pismo Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, przewodniczącego PROP, skierowane do przewodniczących prezydiów wojewódzkich rad narodowych w sprawie zabezpieczenia środowiska przyrodniczego. Chroń. Przyr. Ojcz. 1: 43-45.
• Sommer J. (red.). 1997. Prawo ochrony przyrody. Komentarz. Wyd. III, poszerzone, uzupełn. TNPOŚ, Wrocław, seria: ''Komentarze'', nr 23.
• Znaczenie ekologicznego systemu obszarów chronionych dla kształtowania środowiska naturalnego w Polsce. Dotychczasowe działania i zadania Rad Narodowych w tej dziedzinie. 1987. IOŚ, Warszawa, maj 1987, mszps.

Zobacz także