Woj. śląskie, powiat raciborski, gmina Nędza, miejscowość Markowice. Teren
PK Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich.
Prowincja: Niż Środkowoeuropejski; podprowincja: Niziny Środkowopolskie; makroregion:
Nizina Śląska; mezoregion: Kotlina Raciborska.
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska; dział: Bałtycki; poddział: Pas
Kotlin Podgórskich; Kraina: Kotlina Śląska; Okręg Nadodrzański.
Od 181,0 m (staw Salm Duży) do 186,7 m n.p.m. (rejon płd. -wsch. granicy rezerwatu).
Powierzchnia 396,21 ha (stawy - 272,75; lasy - 123,46 ha), rezerwat utw. w 1957 r.
Rezerwat położony jest w dolinie Odry; obejmuje fragment tarasu zalewowego oraz nadzalewowego tej rzeki. W jego bezpośrednim podłożu występują mady, namuły i piaski rzeczne. Obszar ten ma charakter bagiennej równiny nadrzecznej.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Rezerwat znajduje
sięna płd. - wsch krańcu Regionu Śląsko-Wielkopolskiego
(O) ,
przy granicy z Regionem Małopolskim (WM)
Stawy, choć pochodzenia sztucznego (zbudowane jako gospodarcze, o regulowanym poziomie wody) wraz z groblami i strefą oczeretu stały się najciekawszym i najbogatszym środowiskiem rezerwatu z uwagi na występującą tam faunę, przede wszystkim ptasią. Utrzymując wysoki poziom napełnienia w sezonie wegetacyjnym podtrzymują też odpowiedni poziom wód gruntowych w terenach przylegających. Przez zachodnią partię rezerwatu przepływa rzeczka Łęgoń, wykorzystywana podczas regulacji poziomu wody w stawach. Okresowo wysoki stan jej wód opóźnia proces grądowienia występującego w rezerwacie łęgu jesionowo wiązowego Ficario-Ulmetum oraz degradacji łęgu jesionowo-olszowego Circaeo-Alnetum.
Mady próchniczne, mady brunatne, gleby mułowo-bagienne, gleby bagienne-murszowe.
Lista zepołów roślinnych obejmuje 43 jednostki. Fizjonomicznie i strukturalnie wyodrębniają się dwie grupy zbiorowisk - leśne i nieleśne. Zbiorowiska leśne są mniej liczne (8) i zajmują około 30% terenu. Zbiorowiska nieleśne są liczniejsze (35) lecz większość z nich skupia się na niedużych powierzchniach. Uwzględniając warunki ekologiczne stwierdzonych zbiorowisk roślinnych można wydzielić grupy siedliskowe: leśne, łąkowe, borowe, zaroślowe, murawowe, torfowiskowe i antropofitów.
Najbogatszym i najciekawszym środowiskiem rezerwatu są stawy ze względu na występującą tam faunę, zwłaszcza ptaki.
Występujące tu lasy ze starodrzewiami są z ornitologicznego punktu widzenia miejscem szczególnie cennym dla ptaków gnieżdżących się w dziuplach. Zespoły leśne i zaroślowe "Łężczaka" tworzy 8 jednostek; dominują grądy, łęgi i olsy.
Łęg wierzbowo-topolowy Salici-Populetum, zajmuje piaszczysto mułowe aluwia tworzące małe wyspy, na stawie Babiczak Północny i Brzeźniak, tworzą go fragmenty zbiorowiska o zmienionym składzie gatunkowym. Miejsca najsilniej zabagnione, w obniżeniach terenowych zajmuje ols Carci elongate-Alnetum. Miejsca zalewane wiosną lub okazjonalnie, zasiedlone są przez łęg jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum campestris. Florystycznie nawiązuje on do grądu niskiego Tilio-Carpinetum stachyetosum. Siedliska słabiej wilgotne zasiedla łęg olszowo-jesionowy Ciraceo-Alnetum.
Drzewostany uznane za naturalne stanowią blisko 44%, zbliżone do naturalnych - 41%, drzewostany przekształcone i zniekształcone - 15,2%.
Groble poza podstawowymi zadaniami spełniają również funkcje przyrodnicze i krajobrazowe, ponadto ukształtowane w formie alei spełniają ważną rolę komunikacyjną jako drogi dojazdowe do stawów oraz szlaki wędrówek turystycznych. Groble, porastają dęby, buki, lipy i graby, często stare i okazałe, zasiedla je również muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca wypierana z siedlisk leśnych zajmowanych przez większą muchołówkę białoszyją F. albicolis.
W rezerwacie zanotowano 531 gatunków roślin naczyniowych, w tym około 65 gatunków drzew i krzewów. Występuje tu także wiele gatunków mszaków oraz liczne grzyby (36). Wśród 30 gatunków chronionych znajdują się gatunki zanikające w innych regionach Polski, choć w rezerwacie występują w dużej obfitości. Należą do nich: kotewka orzech wodny Trapa natans, grzybień biały Nymphea alba, grążel żółty Nuphar lutea. Do bardzo rzadkich należy salwinia pływająca Salvinia natans oraz krzew - kłokoczka południowaStaphylea pinnata, a także rośliny z grupy geofitów. Kotewka i salwinia znajdują się na "Liście roślin zagrożonych w Polsce" (1992).
Gatunkiem górskim w rezerwacie jest cebulica dwulistna Scilla bifolia. Z gatunków rzadkich, a nie objętych ochroną prawną, wymienić należy sitowca nadmorskiego Bulboschoenus maritimus, roślinę zaliczoną do słonorośli. Licznie występuje też cibora żółta Cyperus flavescens, należąca do rzadszych elementów krajowej flory.
Świat zwierząt jest w rezerwacie wyjątkowo bogaty. Występują tu 23 gatunki
ssaków, 192 gatunki ptaków, 4 gatunki gadów, 11 gatunków płazów oraz 13 gatunków
ryb. Duże zróżnicowanie siedlisk
- od wód otwartych poprzez przybrzeżne mokradła i oddalone od nich bagna
w bezodpływowych zagłębieniach terenu, aż po siedliska typowo lądowe o umiarkowanym
uwilgotnieniu - jak również obecność wielogeneracyjnych i 
bogatych
gatunkowo drzewostanów, wpływa na wyjątkowe bogactwo ornitofauny rezerwatu.
Awifaunę lęgową tworzy 75 gatunków ptaków (39% występujących). Pozostałe
gatunki zalatują jedynie do rezerwatu po pożywienie lub jego teren jest dla
ptaków miejscem odpoczynku i żerowania w okresie migracji.
Gnieżdżą się tu najrzadsze gatunki, których występowanie jest bardzo
cenne zarówno w skali regionalnej, jak i krajowej. Natomiast pojawianie się
w rezerwacie dużej ilości gatunków sporadycznie gnieżdżących się w Polsce wskazuje
na potencjalną rolę rezerwatu jako miejsca, z którego może rozpocząć
się rozbudowa stałej
populacji krajowej (populacja typu źródło). Przykładem tego zjawiska
może być gnieżdżenie się hełmiatki Netta rufina. Występowanie
licznych gatunków zalatujących, zarówno południowych, jak i północnych,
wskazuje na dużą rolę doliny Odry jako korytarza wędrówek ptaków. "Łężczak"
pełni znaczącą rolę jako miejsce odpoczynku dla migrujących ptaków. W jesieni
można spotkać dochodzące do dwustu osobników stada gęgaw Anser anser, kaczek
nurkujących oraz wiele pojedynczych ptaków przedstawicieli migrujących gatunków.
Zalatuje tu bielik Haliaeetus albicilla i rybołów Pandionhaliaetus; gnieżdżą się kania czarna Milvus migrans oraz bocian czarny Ciconia nigra. Często zalatują także południowe gatunki czapli:ślepowron Nycticorax nycticorax, czapla biała Egretta alba, modronos Ardeola ralloides. Stale gnieżdżą się: gęś gęgawa Anser anser, bąk Botaurus stellaris, podgorzałka Aythya nyroca, stale występuje hełmiatka Netta rufina i wiele innych gatunków wodno-błotnych. Bardzo bogata jest fauna dziuplaków z wyspową populacją muchołówki białoszyjej Ficedula albicollis. Szczególnie interesujące jest występowanie gatunku bliźniaczego muchołówki żałobnej Ficedula hypoleuca zasiedlającej stanowiska na groblach stanowiące siedliska marginalne dla większej F. albicolis. Dziuplaki występujące w rezerwacie tworzą grupę 26 gatunków, w tym aż 7 gatunków dzięciołów oraz prawie wszystkie krajowe sikory i muchołówki.
Należy zaznaczyć, że sikory: modra Parus caeruleus i bogatka Parus major osiągają tu niezwykle wysokie zagęszczenia. W lasach rezerwatu występuje szereg dość rzadkich gatunków ptaków, np. trzmielojad Pernis apivorus, siniak Columba oenas, dzięcioł czarny Dryobates martius i średni Dendrocopos medius.
Wśród
bezkręgowców występuje ryjkowiec Tanysphyrus makólskii, gatunek nowy
dla Polski.
Spośród gatunków wymienionych w "Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt" (1992) występuje tu popielica Glis glis, z ptaków lęgowych: bąk Botaurus stellaris, hełmiatka Netta rufina, kropiatka Porzana porzana i zielonka Porzana parva, a z okresowo pojawiających się ptaków nielęgowych - aż 19 gatunków.
Rezerwat usytuowany jest w odległości około 2 km na NE od Raciborza. Dolina Odry w tym rejonie, ze względu na konfigurację terenu i sieć hydrograficzną, stwarzała odpowiednie warunki do zakładania i prowadzenia gospodarki stawowej. Stawy rybne na tym terenie istniały już od XIII w., a począwszy od XIV w. gospodarka stawowa była ściśle związana z działalnością zakonu Cystersów, którzy osiedlili się w Rudach Wielkich. Władysław, książę opolski, nadał klasztorowi przywilej opactwa, które uzyskało dużą swobodę w zarządzaniu swoimi dobrami. Cystersi uregulowali istniejące tu stawy, a na obrzeżach starorzecza Odry pobudowali groble i śluzy, tworząc zespół nowych zbiorników. Rozwojowi hodowli ryb w dawnych wiekach sprzyjała znaczna liczba dni postnych w roku, dochodząca w średniowieczu do 50%. Stawy rybne w okolicy Raciborza pozostawały we władaniu cystersów do1810 r. Nowi właściciele obiektu z niemieckich rodów Hessen-Rotenburg, a później Höhenloe-Waldenburg rozwijali gospodarkę stawową powiększając główne stawy: Salm Duży, Babiczak, Brzeźniak. Jednocześnie prowadzono hodowlę bażantów dla celów łowieckich, adla stworzenia im dogodnych kryjówek tworzono nieduże laski świerkowe i zagajniki wycinając uprzednio naturalne drzewostany liściaste. W latach 60-tych XIX w. stawy przeszły duże przeobrażenia. Zanikł wówczas staw Markowiak, a Ligotniaki Brzeźniak zmniejszyły się o połowę na skutek znacznego spłycenia oraz silnego rozwoju roślinności wodnej i szuwarowej. Duży staw Babiczak przecięto groblami, tworząc odrębne zbiorniki wodne. Na przełomie XIX i XX w. obszarem tym zainteresowali się botanicy niemieccy Emil Fiek i Theodor Schube, wiele stwierdzonych przez nich gatunków przetrwało do czasów obecnych.
Podczas I wojny światowej, a następnie podczas powstań śląskich bardzo ucierpiała fauna obszaru stawów. Ludność w poszukiwaniu pożywienia masowo niszczyła gniazda ptasie oraz kłusowała na stawach i w lasach. Wiele gatunków ptaków przestało się wówczas gnieździć. Pomiędzy kłusownikami a strażnikami dochodziło do tragicznych wydarzeń. W rezerwacie w oddziale 267 zachował się krzyż dębowy, pochodzącyz tamtego okresu, z napisem na metalowej tabliczce "Józef Wyrwich 16 IX 1921 r. padł z ręki kłusownika jako strażnik ochrony przyrody "Łężczoka". W latach 80-tych jeden z najstarszych mieszkańców wsi Markowice, sąsiadującej z rezerwatem, wyznał na łożu śmierci, że jest zabójcą Józefa Wyrwicha.
W okresie międzywojennym władze niemieckie broniły dostępu do tego obszaru, który był chroniony na prawach rezerwatu. Mimo to prowadzono tu hodowlę ryb i urządzano polowania na zwierzynę łowną, w tym ptactwo. W posiadaniu Hohenloe-Waldenburgów zespół stawowo-leśny "Łężczak" przetrwał do 1945 r., następnie mocą dekretu PKWN stał się własnością państwa polskiego.
W latach 1945-1958 część leśna należała do Nadleśnictwa Kuźnia Raciborska, natomiast stawy były własnością PGR w Markowicach i podlegały zarządowi Gospodarstwa Rybackiego w Pszczynie, od października 1958 r stawy zostały włączone do lasów państwowych.
Rezerwat powołano dla zachowania kompleksu leśno-stawowego obejmującego krajobraz starorzeczy Odry ze stanowiskiem kotewki orzecha wodnego Trapanatans, salwinii pływającej Salvinia natans oraz innych rzadkich gatunków roślin, a także wielogatunkowych i wielogeneracyjnych drzewostanów grądowych i łęgowych towarzyszących stawom. Zadaniem rezerwatu jest też ochrona zabytkowych drzew oraz miejsc masowego gnieżdżenia się ptactwa.
Głównym przedmiotem ochrony są zbiorowiska roślinności leśnej i ich siedliska, w tym łęgi: jesionowo-wiązowy Ficario-Ulmetum campestris, olszowo-jesionowy Ciraceo-Alnetum oraz olesy: typowy Carici elongate - Alnetum i porzeczkowy Ribo nigri-Alnetum. Na szczególną uwagę zasługuje zachowanie pełni bogactwa strukturalnego drzewostanów "dokumentujących" poszczególne, dynamiczne fazy procesu grądowienia wspomnianych wyżej zbiorowisk oraz rozwijającego się zespołu grąduTilio-Carpinetum.
Utrzymywanie klimaksowego charakteru drzewostanów gwarantuje występowanie nisz ekologicznych wykorzystywanych przez tą grupę ptaków, a zwłaszcza miejsc lęgowych - dziupli, wypróchniałych fragmentów pni, nisz, wnęk, wyłomów. Konieczne jest pozostawianie w rezerwacie drzew martwych ze względu na ich znaczenie biocenotyczne.
Ograniczenia zgodnie z art. 23a ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. (przed nowelizacją art. 37). Ponadto zasady określone regulaminem PK "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich". Ponieważ rezerwat stanowi wyjątkowo cenny obiekt dydaktyczny, zatem dostępność do niego winna być zdeterminowana długością okresu lęgowego ptaków (V-VIII), dla których ochrony rezerwat został powołany. W związku z tym dostępność rezerwatu winna być bardzo ograniczona w okresie od 1. III do 30. VIII.
Penetrację rezerwatu umożliwiają liczne drogi komunikacji gospodarczej, wykorzystywane również do prowadzenia gospodarki stawowej.
Przez rezerwat biegnie trasa ścieżki dydaktycznej.
Najbliższy dojazd z Raciborza, za którego płn. przedmieściami leży rezerwat
lub od tras Kędzierzy-Koźle - Racibórz lub Gliwice - Racibórz przebiegających
wzdłuż wsch. granicy rezerwatu. Jedno z dojść od strony północno-wschodniej
prowadzi drogą gruntową o znaczeniu gospodarczym prowadzącą z miejscowości Babice
do znaku drogowego - zakaz ruchu. Stąd pieszo Aleją Husarii Polskiej biegnącą,
głównie groblami stawów we wschodniej części rezerwatu. Przy granicach rezerwatu
są umieszczone tablice informacyjne i znaki zakazujące ruchu kołowego.
W okolicy Raciborza pradolina Odry stanowiła najlepszy teren do prowadzenia gospodarki stawowej. Stawy rybne na tym obszarze istniały już od XIII w., a począwszy od XIV w. gospodarka stawowa była tutaj ściśle związana z działalnością zakonu Cystersów. Pradolina Odry w stanowiła bowiem teren rozlewisk użyźniających płaską terasę zalewową. Meandrująca rzeka pozostawiała liczne starorzecza stanowiące dogodne siedliska dla ryb i ptaków oraz bagiennych zespołów roślinnych, jak przybrzeżne szuwary i oczerety, czy wodne zbiorowiska hydrofitów o liściach pływających i zanurzonych w wodzie. Do dzisiaj zachowały się w rezerwacie płaty żyznych i bogatych gatunkowo lasów łęgowych oraz lasy grądowe. Powszechność występowania siedlisk łęgowych znalazła swój wyraz w nazwach lokalnych, jak rzeczka Łęgoń, czy w nazwach śląskich obszaru obecnego rezerwatu: Lenczok, Łęszczok, Łęczak, Lenszczok, Leńczok, Łężczok, niemieckiej - Lensczoker.
Obiekt podlega Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody w Katowicach, Zarządowi PK "Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich", natomiast bezpośredni nadzór i sprawuje Nadleśnictwo Kuźnia Raciborska z siedzibą w miejscowości Rudy Raciborskie, które wykonuje też zadania ochronne.
Warunki hydrologiczne rezerwatu są ściśle związane z hydrologią Doliny Odry. Drenaż wód wywołany pracami regulacyjnymi Odry w XIX w. spowodował intensywne zmiany hydrologiczne na obszarze zalewowym i na terenie obecnego rezerwatu. Budowa wałów przeciwpowodziowych powodując szybszy przepływ wód w rzece, uaktywniła procesy wcinania się Odry w podłoże i drenażu zalewowej partii jej doliny, obniżając lustro wód podziemnych. W konsekwencji następują zmiany w strukturze gatunkowej drzewostanów i runa.
Poważnym problemem jest też postęp procesów eutrofizacyjnych, które tutaj - ze względu na małą głębokość zbiorników wodnych, charakterystyczną dla stawów, postępują szczególnie intensywnie poprzez rozwój naczyniowej roślinności zanurzonej. Zarastanie stawów "miękką roślinnością" jest tym większe im żyźniejsza jest woda dopływająca; dłuższe utrzymywanie wody w stawach; mniejsza liczba hodowanych ryb; i mniejszy ich ciężar jednostkowy. W stawach o gęstym poroście roślin zanurzonych śmiertelność ryb jest szczególnie duża. Główną przyczyną są duże wahania stężenia tlenu w wodzie w ciągu doby.
Proces eutrofizacji poprzez rozwój flory naczyniowej prowadzi do szybkiego wypłycania stawów i poszerzania powierzchni zajmowanej przez roślinność wynurzoną. Prowadzi to nieuchronnie do zaniku stawów. Wszelkie procesy zachodzące w stawach przebiegają przy wzajemnym oddziaływaniu wody i osadów dennych. Szybkie procesy biochemicznego utleniania materii organicznej zachodzą w osadach dennych. Duże deficyty tlenu w tej warstwie świadczą o natężeniu tych procesów w dnie stawów. Są one nasilane przez zasiedlającą dno stawów faunę denną, złożoną głównie z larw ochotkowatych Chironomidae. Zdrowie ryb i ich przeżywalność zależy od stanu sanitarnego stawów, które powinny być pozostawione w stanie suchym, po corocznym odłowie ryb. Wymrażanie dna niszczy pasożyty ryb i organizmy chorobotwórcze, przeciwdziała również zabagnianiu stawów i akumulacji substancji organicznej. Pogłębianie stawów i zwiększanie ich kubatury łagodziłoby skutki słabego dopływu wody w okresach suchych.
Produkcja ryb w całym obiekcie jest bardzo niska, z uwagi na duże liczbowe straty hodowanych ryb sięgające nawet 96%, przy czym nie notowano masowych śnięć.
Znaczący udział ma tu wyjadanie ryb przez kormorany. Stwierdzono zależność, że im cięższy jest "kroczek" (wielkość narybku) tym mniejsze są straty wśród hodowanych ryb. W stawach rezerwatu nie powinna być prowadzona intensywna gospodarka rybacka.