Woj. świętokrzyskie, powiaty: pińczowski, buski, kazimierski; gminy: Busko
Zdrój, Imielno, Kije, Michałów, Nowy Korczyn, Opatowiec, Pińczów, Wiślica, Złota
Pińczowska.
Prowincja: Wyżyny Polskie, podprowincja: Wyżyna Małopolska, makroregion: Niecka
Nidziańska, mezoregiony: Dolina Nidy, Niecka Solecka, Garb Pińczowski.
Otulina Parku należy do makroregionu: Niecka
Nidziańska (fragm. mezoregionów: Płaskowyżu Jędrzejowskiego, Płaskowyżu Proszowickiego
i Niecki Połanieckiej) oraz fragm. makroregionu: Wyżyna Kielecka (mezoregion:
Pogórze Szydłowskie).
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, Dział: Bałtycki, Poddział: Pas
Wyżyn Środkowych, Kraina: Miechowsko-Sandomierska, Okręg Miechowska-Pińczowski
i Okręg Staszowski.
Obszar Parku zawiera się w przedziale wysokości od 170 do 293 m n.p.m.
Powierzchnia Parku - 22.874,4 ha, powierzchnia otuliny - 26.113 ha. Dominują pola uprawne i łąki. Lasy zajmują około 6% powierzchni parku w tym lasy państwowe - 1.346 ha (ok. 84%), lasy niepaństwowe - 253,9 ha (ok. 16%). Strefa ochronna parku ma powierzchnię 17.559 ha, z czego obszary leśne zajmują 1.040 ha, w tym: lasy państwowe - 564,5 ha (53,8%), lasy prywatne - 483,8 ha (46,2%).
Pierwsze
obiekty tego typu (8) już powołano, w planach Zarządu Parków Krajobrazowych
Ponidzia jest powołanie następnych, co wskazuje to na doniosłą rolę tej nowej
formy ochrony powierzchniowej w zachowaniu dziedzictwa przyrodniczego Ponidzia.
miejscami
rozrodu wielu gatunków płazów. Na terenie Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego i w jego otulinie znajduje się ponad 30 pomników przyrody. Oprócz drzew pomnikowych objęto tą formą ochrony szereg niesłychanie ciekawych form przyrody nieożywionej:
Siesławice
- zagłębienie krasowe z odsłonięciami gipsów i jaskiniami, częściowo zmienione
przez eksploatację, Przeszłość geologiczna tego terenu jest bardzo ciekawa. Zrąb budowy - zapadlisko tektoniczne w podłożu Niecki Nidziańskiej powstało w jurze - jest zatem rówieśnikiem większości dinozaurów. Wówczas to płyta skalna będąca podłożem tego terenu została połamana na olbrzymie bloki, które uległy wzajemnemu poprzesuwaniu. W następnej epoce geologicznej - w górnej kredzie - teren Niecki został zalany przez rozległe morze, na którego dnie - ze szczątków organizmów oraz cząstek ilastych - powstały osady o kilkusetmetrowej grubości, tworzące dzisiejsze skały: głównie margle, rzadziej wapienie i opoki.
Ruchy tektoniczne równowiekowe z alpejskimi (i karpackimi) ruchami górotwórczymi, spowodowały wynurzenie a następnie - w miocenie - powtórne zalanie tego obszaru przez morze. Doprowadziły też do zdeformowania i tektonicznego rozbicia (na bloki) skorupy ziemskiej na tym terenie, w tym uprzednio zdeponowanych osadów morza mioceńskiego. Obszar Parku znalazł się w miocenie w strefie przybrzeżnej morza, co spowodowało, iż powstałe na dnie tego morza osady cechują się dużym zróżnicowaniem litologicznym. Wyróżnia się w ich profilu ogólnie trzy kompleksy (licząc od dołu):
Warstwy podgipsowe są reprezentowane przez margle z wkładkami iłów lub piasków oraz wapienie litotamniowe. Wapienie litotamniowe zbudowane z okruchów zwapniałych plech glonów litotamni tworzą soczewę o kilkudziesięciometrowej grubości i równoleżnikowej rozciągłości, która zaznacza się w krajobrazie regionu ciągiem wzniesień Garbu Pińczowskiego. Wapienie te stanowią dobry surowiec budowlany i doskonały surowiec kamieniarski eksploatowany w rejonie Pińczowa od wczesnego średniowiecza. Materiał ten jest łatwo obrabiany, cięty i kształtowany bezpośrednio po wydobyciu ze złoża a następnie twardnieje i staje się odporny na działanie czynników atmosferycznych.
Osady chemiczne, ewaporatowe, są reprezentowane przez gipsy osiągające grubość do 40 m. Zgodnie z powszechnie obecnie przyjmowaną - ale nie jedyną - hipotezą, powstanie serii gipsowej jest wynikiem intensywnego parowania i wzrostu zmineralizowania wód mioceńskiego morza, które było prawie odcięte od oceanu. W początkowym okresie gęściejsze wody gromadziły się głębiej, bliżej dna. Stężenie substancji mineralnych było tu tak wysokie, że dochodziło do wytrącania się gipsu wprost na dnie, w postaci warstwy pionowo stojących, olbrzymich zrostów krystalicznych, których wysokość sięga 3,5 m. Poszczególne kryształy układają się w charakterystyczne, symetryczne struktury zwane "jaskółczymi ogonami". Warstwa tych zrostów krystalicznych zwanych też gipsami szklicowymi występuje w najniższej części serii gipsowej. Morze uległo następnie zupełnemu wypłyceniu, co zmieniło warunki krystalizacji gipsu - formowały się znacznie mniejsze kryształy tzw. gipsów trawiastych zwanych też murawami selenitowymi. Powtórne pogłębienie morza spowodowało znowu rozwarstwienie gęstości wód, które jednak miały już odmienny skład chemiczny i w warunkach przepływu solanki tworzyły się szkieletowe i szablaste kryształy gipsu. Występują one w środkowej części serii gipsowej. Kolejna zmiana form kryształów tego minerału związana była ze zmianą chemizmu wody. Coraz większe nasycenie wód chlorkiem sodu powodowało, że gips wytrącał się bezpośrednio w toni wodnej w postaci mikroskopijnych kryształków, które utworzyły warstwy drobnokrystalicznych gipsów laminowanych. Oprócz nich w najwyższej części serii gipsowej występują tzw. gipsy detrytyczne - osad powstały z mechanicznie pokruszonych kryształów. Zakończenie tworzenia gipsu przyniósł dopływ wód z głównego basenu ówczesnego morza, które rozcieńczyły solanki znajdujące się w zatoce.
Najpiękniejsze formy krystaliczne gipsu występujące na terenie Parku można zobaczyć w nieczynnym kamieniołomie w Gackach, w przekopie drogi łączącej wsie Zagość i Winiary oraz na skarpie poniżej średniowiecznego kościoła w Chotlu Czerwonym.
Osady nadgipsowe związane są z ostatnim etapem sedymentacji w morzu mioceńskim. W strefie brzegowej tego morza (bezpośrednio na północ od granic Parku) reprezentowane są one przez zlepieńce i piaskowce. Dalej na południe, poza strefą falowania oraz prądów przybrzeżnych, na dnie morskim osadzały się początkowo wapienie i margle a następnie iły tworzące grubą serię.
Najmłodsza epoka trzeciorzędowa - pliocen - to okres wyniesienia obszaru i jego denudacji. W czwartorzędzie, w czasie zlodowaceń południowopolskich sięgających aż do podnóża Karpat, Niecka Nidziańska została przykryta lądolodem. Lądolód pozostawił tu pokrywę glin i piasków, która jednakże w następnych okresach międzylodowcowych (interglacjałach) uległa w większości erozji. Dzięki temu została odsłonięta wcześniejsza, tzw. strukturalna rzeźba terenu. Następne zlodowacenie sięgnęło tylko do północnego skraju Niecki. Jednak wody płynąc spod lodowca na południe wyrzeźbiły w podłożu obecną, szeroką na kilka kilometrów dolinę Nidy i wypełniły ją nawet kilkudziesięciometrową warstwą piasku. W czasie zimnych okresów ostatniego, północnopolskiego zlodowacenia (sięgającego tylko po okolice Poznania), wiatry podrywały z zostawionych przez wody polodowcowe osadów ich najdrobniejsze cząsteczki i nawiewały je na okoliczne wzgórza tworząc lessy, które utworzyły pokrywy o grubości kilku -, kilkunastu metrów na wzgórzach położonych na południe od doliny Nidy.
Na mapie Polski południowej widoczne są dwa duże obszary wyżyn: Wyżyna Krakowsko-Częstochowska i Wyżyna Kielecko-Sandomierska. Oddziela je od siebie obszar Niecki Nidziańskiej - obszernego zapadliska tektonicznego, w którym jednak wysokości sięgają od 150 do 415 m n.p.m. - ma zatem ono charakter wyżyny. Jego teren jest odwadniany siecią rzeczną w kierunku Wisły, a główna rzeka to Nida, od której wzięło nazwę Ponidzie - południowo-wschodnia część Niecki Nidziańskiej.
Krajobraz Ponidzia jest stosunkowo zróżnicowany. W południowo-zachodniej części dominują lessowe wzgórza Garbu Wodzisławskiego z dużym udziałem obszarów leśnych oraz rolnicze, również lessowe tereny Działów Proszowickich. Północną część Ponidzia zajmuje Płaskowyż Jędrzejowski, charakteryzujący się wydłużonymi, łagodnie zaokrąglonymi wzgórzami. Centralną jego część przecina szeroka na kilka kilometrów, płaska dolina Nidy o naturalnym przebiegu koryta. Od północnego-wschodu wznosi się nad nią stoliwo Garbu Pińczowskiego, a w południowej części sąsiaduje ona z malowniczą Niecką Solecką o urozmaiconej rzeźbie terenu. Dalej na wschód pojawia się stromy próg Płaskowyżu Szanieckiego, który przechodzi w polodowcowe równiny Płaskowyżu Szydłowskiego i Niecki Połanieckiej.
Zróżnicowanie rzeźby terenu tej części Niecki wynika z udziału różnych skał kredowych i trzeciorzędowych w budowie starszego podłoża oraz różnego stopnia pokrycia rzeźby strukturalnej utworami czwartorzędowymi. Lokalne wysokości względne mogą sięgać nawet 100 m. Taki typ rzeźby tworzy dość atrakcyjne krajobrazowo kontrasty rzeźby. Do charakterystycznych elementów rzeźby Nidziańskiego Parku Krajobrazowego należą ciągi wzniesień oraz pojedyncze twardzielcowe wzgórza a także kuesty zbudowane z wapieni litotamniowych lub gipsów szklicowych, ewentualnie szkieletowych bądź szablastych, które reprezentują skały stosunkowo najbardziej odporne na działanie czynników niszczących. Z kolei obszar doliny Nidy to aluwialna równina o znikomych deniwelacjach.
Do unikatowych w skali europejskiej należą zjawiska krasowe rozwinięte w gipsach. W obrębie Niecki Soleckiej na wychodniach gipsów występują powszechnie formy krasowe: leje i nieregularne, większe zapadliska - tzw. werteby, ślepe dolinki, rozległe zagłębienia krasowe (polja), ostańce, ponory i wywierzyska a także jaskinie. Leje powstają tu najczęściej w rezultacie zapadania się pustek podziemnych. Charakterystyczną cechą krasu gipsowego Niecki Soleckiej jest występowanie związanych z sobą genetycznie zespołów form krasowych. Do najciekawszych zespołów krasu powierzchniowego i podziemnego występujących na terenie Parku należą:
Dolina Skorocicka - dolina krasowa składająca się z dwu odcinków oddzielonych od siebie mostem skalnym, połączonych jednak podziemnym korytarzem Jaskini Skorocickiej. Zinwentaryzowano tu 26 jaskiń i schronisk w gipsach, czyli 33% wszystkich tego typu obiektów w regionie i jednocześnie w Polsce. Jaskinia Skorocicka oraz inne jaskinie leżące wzdłuż wschodniego zbocza doliny stanowią odcinki podziemnego przepływu Potoku Skorocickiego. Jaskinia Skorocicka ma 352 m długości i jest najdłuższą jaskinią w gipsach na terenie Polski.
Dolina Aleksandrowska - ślepa dolinka przechodząca w ciąg lejów połączonych podziemnymi kanałami. Zinwentaryzowano tu 11 jaskiń, które w większości reprezentują odcinki podziemnego koryta współczesnego cieku.
Zespół 5 jaskiń - komór i krótkich korytarzy - położonych w obrębie progu morfologicznego na północ od Skotnik Górnych.
Rozcięty dolinkami próg morfologiczny w rejonie Gacek z ciekawymi formami krasu powierzchniowego, obecnie silnie przekształcony przez eksploatację w dwu kamieniołomach. Występują tu dwie interesujące jaskinie: Jaskinia w Krzyżanowicach Górna (Jaskinia nad Stawem) i Jaskinia w Gackach. Pomiędzy Gackami a Marzęcinem zlokalizowana jest Jaskinia Żydowska - komora krasowa częściowo wypełniona wodą, której otwór jest wywierzyskiem.
W dnie większych kotlin krasowych (tzw. uwali a nawet polji) występują bezodpływowe zagłębienia, na których wytwarzają się podmokłe łąki i torfowiska, leżące bezpośrednio na nieprzepuszczalnych skałach podgipsowych.
Obecność gipsów bardzo silnie kształtuje chemizm cieków wypływających spomiędzy skał starszego podłoża - charakterystyczne jest olbrzymie zmineralizowanie wody w cieku od Gartatowic.
Dolina Nidy będąca centralnym elementem fizjograficznym parku, na jego terenie ma bardzo niewielki spadek. Płaskie, wypełnione czwartorzędowymi osadami aluwialnymi dno doliny wymusza tzw. łagodny bieg rzeki, która w naturalnych warunkach bardzo silnie meandruje. Na wysokości Motkowic rzędna dna rzeki wynosi ok. 195 m n.p.m., podczas gdy przy ujściu w Nowym Korczynie jej rzędna wynosi ok. 170 m n.p.m. Szerokość doliny waha się od 4-5 km w północnej części parku do mniej niż 0,5 km na odcinkach przełomowych (np. przełom przez Garb Pińczowski w rejonie Skowronna Dolnego). W subregionie Doliny Nidy największą powierzchnię zajmują holoceńskie aluwia, tworząc terasę o wysokości do 4 m nad poziomem wody. Na skutek bardzo dużej aktywności meandrującej rzeki powierzchnia terasy jest urozmaicona licznymi odcinkami kolistych starorzeczy, rynnami erozyjnymi i dawnymi odsypami rzecznymi. Naturalna terasa rzeki jest najczęściej podmokła, co jest w naturalny sposób uwarunkowane małymi spadkami dna i występowaniem w podłożu nieprzepuszczalnych margli lub iłów.
Przy samych zboczach doliny wąskimi listwami występuje piaszczysta terasa z okresu zlodowacenia północnopolskiego (bałtyckiego), która wznosi się 6-8 m nad poziomem rzeki. Poniżej Wiślicy na prawym brzegu doliny występuje starsza terasa przykryta lessem, spoczywającym na piaskach, glinach i iłach.
Utwory czwartorzędowe pokrywają większość powierzchni południowej części parku, a ich miąższość rośnie ku południowi. Poza Doliną Nidy zwykle nie jest jednak zbyt duża i odzwierciedla rzeźbę skał podłoża. Obniżone obszary południowej części Parku, między Korczynem a Solcem, stosunkowo łagodnie przechodzą w zalewową holoceńską terasę doliny Wisły. Spotyka się tu pojedyncze niewysokie wydmy. Krajobraz ma tu chyba najbardziej antropogeniczny charakter. Od granic parku dolina Nidy jest już obwałowana.
W dolinie Nidy i jej dopływów rozwinęły się gleby hydrogeniczne: mady (gleby warstwowe wykształcone z naniesionych osadów rzecznych), żyzne czarne ziemie oraz gleby bagienne, glejowe, torfowe, murszowo-torfowe i mułowo-torfowe. Charakterystyczne dla Ponidzia rędziny wykształciły się na skałach węglanowych i siarczanowych. Można je podzielić w zależności od miąższości i profilu na: inicjalne, właściwe, czarnoziemne, brunatne i gipsowe. Rędziny węglanowe zalegają na Garbie Pińczowskim. Ciemno wybarwione, silnie próchniczne rędziny gipsowe występują w Niecce Soleckiej. Posiadają specyficzne właściwości fizyczno-chemiczne, wysuszone są twarde i spękane, natomiast gdy są wilgotne to stają się ciężkie i maziste. W północnej części Garbu Pińczowskiego oraz wzdłuż prawego brzegu Nidy rozwinęły się na lessie czarnoziemy zdegradowane i zbliżone do właściwych.
Gleby Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego zalicza się do żyznych i stwarzających dogodne warunki do rozwoju rolnictwa.
Nida
jest główną rzeką całego regionu Niecki Nidziańskiej. Jest to typowa rzeka nizinna,
o bardzo niskim spadku, płynąca na piaszczystym podłożu po szerokiej terasie
zalewowej pokrytej łąkami. Szerokość koryta rzeki waha się od 60 do 80 m, a
jej głębokość 0,4 do prawie 3 m, średni przepływ wynosi 18,3 m3 na
sekundę. Rzeka jest mocno zasilana wodami podziemnymi. Ze względu na płytkie
koryto większy przybór wód z reguły owocuje zatopieniem dna doliny. Wody Nidy
należą do najcieplejszych wód rzecznych w Polsce - temperatury maksymalne sięgają
tu prawie 27oC.
Meandry. Cechą charakterystyczną Nidy jest jej naturalny układ hydrologiczny. Jego najważniejszym elementem jest meandrowanie rzeki, czyli tworzenie obszernych zakoli i starorzeczy. Proces ten może zacząć się spontanicznie na skutek losowego zróżnicowania prądów w korycie, a może zostać zapoczątkowany na skutek np. odrywania się płyt lodu z brzegu lub podmycia drzewa.
Nad Nidą występują wszystkie stadia ewolucji meandru. Początek tego procesu można obserwować na renaturalizującym się wyprostowanym korycie rzeki w rejonie wsi Stawy. Stadia końcowe (długie koliste meandry) można obserwować w rejonie wsi Pasturka lub Szczytniki.
Delta Środkowej Nidy - w dolinie Nidy między Motkowicami a Skowronnem występuje unikalna struktura geomorfologiczna delta śródlądowa. Nida wpływa tutaj do obszernego zagłębienia tektonicznego o płaskim dnie. Analogicznie jak przy ujściu do morza, rzeka zwalnia bieg i dzieli koryto na kilka ramion płynących równolegle. Osadza niesiony materiał, który często wypłyca koryto lub je zatyka, co owocuje zmianami biegu rzeki. W ciągu ostatnich 200 lat główne koryto Nidy wędrowało od brzegu do brzegu basenu delty, by w latach 70-tych tego stulecia wrócić na poprzednie miejsce. Niesione przez rzekę osady podnosiły poziom wody, a między nimi powstawały obniżone baseny rozlewisk. Obszar delty został obecnie w większej części osuszony. Ocalałe fragmenty można podziwiać w rejonie wsi Umianowice.
Jedynym na terenie parku większym dopływem Nidy jest Mierzawa, wpadająca do niej na wysokości Koperni, powyżej Pińczowa, formując tam skomplikowany układ koryt i starorzeczy, zdewastowany pracami regulacyjnymi w latach 80-tych. Poniżej Pińczowa na terasie Nidy utworzono dość duży zalew, zasilany wodą z wyżej położonego, sztucznie przekopanego głównego koryta rzeki. Woda z zalewu uchodzi znacznie niżej do Nidy poprzez system wodny złożony ze starorzeczy, po dawnym przebiegu koryta.
W południowej Polsce poza niektórymi pojedynczymi przypadkami praktycznie brak naturalnych bagien. Istnieją tu jedynie olbrzymie kompleksy stawów rybnych, które są zasiedlane przez zwierzęta wodno-błotne. Są to niejednokrotnie szczególnie bogate ostoje ptactwa wodno-błotnego o randze europejskiej. Paradoksalne jest, że ich istnienie zależy tylko i wyłącznie od sytuacji ekonomicznej gospodarstwa rybackiego, które jest ich właścicielem. Na terenie Ponidzia występują dwa kompleksy stawów o bardzo wysokiej randze:
Stawy w Górkach - są potężnym kompleksem stawów hodowlanych o dość dużej powierzchni szuwarów, sąsiadującym z dużymi kompleksami łąk.
Stawy w Młodzawach - są średniej wielkości kompleksem pięknie położonym na terasie doliny Nidy. Od zachodu przylega do nich dobrze zachowany oles. Chociaż stawy te charakteryzują się mniejszym udziałem szuwarów, również tutaj występuje szereg bardzo cennych gatunków.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Park znajduje
się w Regionie Małopolskim (WM),
płd. kraniec zahacza o subregion Podkarpacki (PP)
Niecka Nidziańska należy do uprzywilejowanych pod względem termicznych pór roku regionów Polski. Lato termiczne trwa tu średnio cztery miesiące, a okres wegetacyjny ponad 220 dni. Ten jeden z cieplejszych zakątków kraju ma roczne wahania temperatury ok. 20oC, (średnie temperatury stycznia -2oC, lipca 18oC). Opad roczny wynosi 600 mm (czyli jest dość niski), średnie opady lipca to 80-100 mm, a stycznia poniżej 30 mm.
Nadnidziański Park Krajobrazowy można uznać za swego rodzaju ewenement przyrodniczy - cechuje się bowiem niezwykłym bogactwem rozmaitych siedlisk, skupionych na stosunkowo niewielkiej powierzchni. Jest jednym z najważniejszych centrów występowania roślinności kserotermicznej w Polsce oraz, już w mniejszym stopniu, roślinności halofilnej, a jednocześnie stanowi jeden z niewielu obszarów bagiennych pasa wyżyn. Szatę roślinną charakteryzuje duże bogactwo i różnorodność biocenoz, często unikatowych. Wśród lasów najciekawsze są olsy, których fragmenty zachowały się w zabagnionych dolinach rzecznych, głównie w dolinie Nidy (duży kompleks przy stawach rybnych w Młodzawach). Równie interesujące są zbiorowiska łęgowe. Fragmenty lasu łęgowego ze związku Salicion albae zachowały się głównie w dolinie rzeki Nidy. Jedynie pasma niewielkich zadrzewień z udziałem rodzimych topól, rosnące na madach, nawiązują do zbiorowisk łęgowych zbliżonych do łęgu wierzbowo-topolowego Salici-Populetum, w parku natomiast występują tylko mocno zdegradowane fragmenty zarośli wierzbowych Salicetea purpureae. Inny rodzaj zbiorowisk łęgowych reprezentują lasy jesionowo-olchowe należące do związku Alno-Padion oraz płaty zespołu Circaeo-Alnetum (w dolinie Nidy). Na glebach zasobnych i świeżych spotyka się lasy liściaste typu grądu, a na glebach jałowych (piaszczystych) bory sosnowe. Tu i ówdzie spotkać też można sztuczne nasadzenia głównie topolowe i sosnowe.
Prócz
lasów, które zajmują znikomą powierzchnię (około 6% powierzchni parku), występują
tu uwarunkowane antropogenicznie i edaficznie
murawy kserotermiczne, oraz urozmaicające krajobraz niewielkie zadrzewienia
i zakrzewienia śródpolne. Murawy kserotermiczne zasiedlają zazwyczaj strome
zbocza wąwozów oraz gipsowych i wapiennych wzgórz szczególnie przy ekspozycji
południowej lub zbliżonej do niej. Są to biotopy
o wyjątkowo płytkich glebach, nie nadające się pod uprawę. Odpowiednie dla tego
typu roślinności siedliska ciągną się wąskim pasem z północnego zachodu na południowy
wschód wzdłuż zbudowanego z gipsów Garbu Pińczowskiego na lewym brzegu doliny
Nidy. Dominują zbiorowiska murawowe klasy Festuco-Brometea
i rzędu Festucetalia valesiacae. W jego obrębie wyróżnia się dwa związki:
Festuco-Stipion, obejmujący dość luźne
murawy o charakterze suchego stepu ostnicowego (z dużym udziałem ostnic) oraz
bogatego, bardziej mezofilnego stepu kwietnego reprezentującego Cirsio-Brachypodion
pinnati. Ze zbiorowisk zaroślowych na uwagę zasługują
niskie zarośla rzadkiej i chronionej wisienki stepowej.
Osobliwością Parku są rozrzucone tu i ówdzie stanowiska roślinności halofilnej. Zajmują one bardzo specyficzne siedliska, to jest bezpośrednie otoczenie solankowo-siarczanych źródeł, występujących na gipsowym podłożu. Porasta te siedliska roślinność z klasy Asteretea tripolium - obejmująca halofilne zbiorowiska szuwarowo-łąkowe.
Zupełnie odmiennie prezentuje się szata roślinna płaskiej, szerokiej i wysłanej aluwiami doliny Nidy, na którą składają się głównie rozległe obszary, porośnięte szuwarami rozlewiska i starorzecza. Pod względem fitosocjologicznym roślinność łąk doliny to głównie reprezentanci klas: Lemnetea (skupia zbiorowiska wodne o niskim poziomie organizacji), Potamogetonetea (zbiorowiska roślin wodnych zakorzenionych), Phragmitetea (przybrzeżne szuwary trawiaste i wielkoturzycowe), Molinio-Arrhenatheretea (łąki wilgotne i świeże w różnym stopniu eksploatowane przez człowieka), Scheuchzerio-Caricetea fuscae (torfowiska niskie i przejściowe) i Alnetea glutinosae (zarośla olchowe oraz wierzbowe).
Ponidzie od dawna pozostaje pod wpływem działalności człowieka, co znajduje odzwierciedlenie w występowaniu specyficznych form roślinności półnaturalnej, warunkowanych zarówno naturą siedliska, jak i czynnikami antropogenicznymi. Dotyczy to zwłaszcza niektórych siedlisk kserotermicznych, a przede wszystkim, pokrytej przez roślinność bagienną i łąkową, terasy zalewowej Nidy. Ekstensywna gospodarka rolna przyczyniła się do ich powstania i jest nieodzowna do ich utrzymania.
Roślinność
Ponidzia jest niezwykle urozmaicona. Wyróżniającym ją elementem są kserotermiczne
zespoły muraw. W dolinach rzek i w obniżeniach terenu występują wilgotne
i świeże łąki, a w otoczeniu źrodeł siarczano-słonych zespoły słonorośli.
Z murawami kserotermicznymi często sąsiadują ciepłolubne zarośla, nierzadko
z dominującą wiśnią karłowatą. Występuje tu słynny dyptam
jesionolistny zwany krzewem mojżeszowym, znany ze zdolności do samozapłonu
olejków eterycznych wydzielanych przez roślinę. Tam, gdzie gleby są zasobniejsze
spotyka się lasy liściaste typu grądu, a na
glebach jałowych bory sosnowe. W siedliskach wilgotnych
można znaleźć resztki lasów łęgowych, głównie
w dolinie Nidy, tu też występują w nadrzecznych pasach olszyny. Kultywowane
jeszcze tradycyjne metody uprawy roli pozwoliły zachować się zespołom chwastów
polnych, wśród których są rzadkie już dziś, a interesujące gatunki roślin. Interesująca
jest również roślinność wodna rzek, starorzeczy
i teras zalewowych.
Suche,
nasłonecznione zbocza wzgórz i wąwozów oraz skarpy dolin rzecznych porastają
suche murawy o charakterze stepowym (kserotermiczne). Rosną one na płytkich
niekiedy skalistych glebach z dużym udziałem węglanu
wapnia. Wiosną kobierce z pięknych żółtych kwiatów tworzy miłek
wiosenny. Najwięcej roślin kwitnie późną wiosną, natomiast niewiele w lecie,
gdy temperatura jest wysoka i panuje susza. Jesienią murawy ożywają na krótko
i przed zimą kwitnie jeszcze kilka gatunków np. Aster amellus i olbrzymi
dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia.
Roślinność
stepowa zajmowała niegdyś znaczne przestrzenie. Przypuszcza się, że w zamierzchłej
przeszłości, gdy ziemie te opuszczał lodowiec a klimat ocieplał się, wielkie
bezleśne obszary lessowe
dzisiejszej Wyżyny Miechowskiej i podobnych terenów na południowy wschód od
niej, zajmowały głównie stepy z ostnicą włosowatą. W czasie
długiego procesu kształtowania się roślinności Ponidzia przybywały tu ciepłolubne
gatunki z południowego wschodu jak np. miłek wiosenny,
bądź z południa, jak len włochaty czy dziewięćsił popłocholistny. Obecnie gatunki
kserotermiczne zachowały się na niedostępnych dla rolników skrawkach gruntu
z płytką warstwą gleby lub na stromych zboczach.
Niektóre wyjątkowo rzadkie gatunki roślin wymagają specjalnych zabiegów ochronnych. Należy do nich chroniony dziewięćsił popłocholistny znany w Polsce z 4 stanowisk, z których 2 znajdują się na Ponidziu. Roślina ta żyje w murawach kserotermicznych na stokach o ekspozycji południowej. Przykładem rośliny chronionej nie tylko przed zbieraniem dla celów dekoracyjnych, ale również dla celów leczniczych jest miłek wiosenny.
Gatunkiem trawy rozpowszechnionym na łąkach w dolinie Nidy i w okolicach Buska jest sesleria błotna rzadka w innych częściach kraju. Jej występowanie wiąże się z podłożem gipsowym tych okolic.
W
dolinach rzek najpowszechniejszym zbiornikiem wodnym są starorzecza,
dość płytkie, eutroficzne, z bogatą, strefową
roślinnością. W najdalej od brzegu położonej strefie znajdują się rośliny podwodne:
rdestnice, moczarka, rogatek i in. Wyraźnie widocznym pasem utrzymuje się roślinność
pływająca głównie z zespołu lilii wodnych, reprezentowanego
np. przez grążela żółtego. Występuje tu ponadto żabiściek
oraz maleńka rzęsa wodna pokrywająca niekiedy zielonym kożuchem całe lustro
wody w zbiorniku. W bardzo płytkich wodach stojących, można znaleźć rzadką na
Ponidziu, chronioną osokę aloesowatą. Przy brzegu, częściowo w wodzie rozciąga
się pas szuwarów tworzony przez mannę, pałki, trzciny i turzyce. 
Szuwary
porastają zwartymi płatami także rozlewiska i zagłębienia bezodpływowe. W miejscach
płytko podtopionych rozwijają się szuwary turzycowe porastające dużymi kępami
niekiedy znaczne obszary. Szuwary sąsiadują ze zbiorowiskami tworzącymi torfowiska
niskie oraz z łąkami wilgotnymi i świeżymi a niekiedy z zaroślami i lasami łęgowymi
oraz olszynami.
Na obrzeżach doliny wytwarzają się torfowiska, na których spotkać można bobrka trójlistnego. Podmokłe łąki kośne porasta nieraz bardzo licznie kukułka (storczyk) szerokolistna, spotyka się tutaj także pełnika europejskiego i goździka pysznego.
Ponidzie
jest jednym z najstarszych obszarów rolniczych w Polsce. Udokumentowano tu występowanie
bardzo bogatej w gatunki flory chwastów, głównie
ze względu na ciepły klimat i wapienne podłoże gleb. Większa różnorodność chwastów
występuje na polach położonych z daleka od zabudowań. Znaleziono tu dymnicę
drobnokwiatową, przewiercienia okrągłolistnego, kurzyślad błękitny i pospolicie
występujące gatunki ciepłolubne: miłka letniego i kurzyślad polny.
Przy samym korycie Nidy występują zbiorowiska łęgów (różne gatunki wierzb i topoli, z cenniejszych gatunków bywa tu jesion), natomiast w strefie okresowych podtopień rosną olsy. Są to lasy olszowe o specyficznym krajobrazie, gdzie pojedyncze drzewa rosną wśród wód na wyniesionych nad ich poziom kępach. Przestrzenie między kępami porastają wielkie turzyce. Rośnie tu porzeczka czarna.
Dolina Nidy jest praktycznie w całości wylesiona - utrzymuje się tutaj zwyczaj wycinania olsów i łęgów na opał. Dzieje się to zimą, kiedy zamarznięta powierzchnia doliny umożliwia dojazd do najbardziej podmokłych rejonów. Inne typy lasu występują w Parku nielicznie i są to głównie sośniny, np. koło Michałowic i Młodzaw.
Niezwykłe zróżnicowanie siedlisk na terenie Ponidzia znajduje swoje odbicie także w różnorodności występujących tutaj gatunków zwierząt i została ona zachowana w ciągu wielu wieków gospodarowania człowieka na tym terenie.
Bogactwo świata zwierząt związane jest przede wszystkim z występowaniem unikalnych dla Polski, gatunków południowych oraz z bogactwa fauny siedlisk wodnych i podmokłych. Na szczególną uwagę zasługują zwierzęta mające tutaj wyspowe populacje, leżące daleko od głównego zasięgu gatunku, leżącego zwykle daleko na południu Europy i Azji. Ponidzka populacja modraszka gniadego jest typowym przykładem takiej sytuacji.
Na
terenie Ponidzia występują trzy gatunki zwierząt wymienionych w Światowej
Czerwonej Liście Zwierząt wydanej przez Międzynarodową
Unię Ochrony Przyrody. Są to: derkacz Crex crex - niewielki ptak
wilgotnych łąk odzywający się charakterystycznym, zgrzytającym głosem, szczeżuja
spłaszczona Anodonta complanata - gatunek dużego małża żyjący w rzekach
oraz skójka gruboskorupkowa Unio crassus - również
duży małż o wyjątkowo masywnej muszli.
W skali Polski obszar Ponidzia również charakteryzuje się niezwykle cenną fauną. Najbardziej wartościowa jest tutaj fauna mięczaków - stwierdzono tu występowanie aż 19 gatunków mięczaków włączonych do Czerwonej Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce.
Również
wyjątkowa jest fauna owadów - występują tu gatunki znane tylko z jednego stanowiska,
np. chrząszcz Donus nidensis, występujący tylko w rezerwacie Przęślin.
Spośród owadów wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze
Zwierząt (1992) notowano tutaj co najmniej 4 gatunki, wraz z naszym największym
gatunkiem chrząszcza - jelonkiem rogaczem Bardzo interesująca
jest fauna ptaków obejmująca ponad 150 gatunków, wśród których 8 należących
do gatunków wymienionych w "Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt" wyprowadza
tutaj swoje lęgi. Również dwa gatunki ssaków - wydra
i bóbr, zaliczone do Czerwonej Księgi - mają tutaj
swoje silne populacje.
Teren
doliny Nidy jest ważnym szlakiem wędrówek ptaków. Wiosną nad Nidą można obserwować
ciągnące stada kaczek, gęsi i ptaków siewkowatych, które w podmokłej dolinie
rzeki znajdują świetne miejsca odpoczynku i żerowania. Późnym latem w mokrych
latach dolina Nidy stanowi miejsce koncentracji wielu gatunków, szczególnie
ptaków siewkowatych. Jesienią na łąkach pasą się stada wędrujących dzikich gęsi.
W okresie wędrówek zalatują tutaj bardzo rzadkie gatunki ptaków jak: czapla
biała i cz. nadobna, kobczyk, pliszka cytrynowa. Nad rzeką regularnie pojawia
się rybołów lub bielik.
Strome
i wypalone słońcem stoki wapiennych lub gipsowych wzgórz są miejscem występowania
wielu osobliwości faunistycznych. Wśród nich na czoło wysuwają się owady. Rezerwat
"Przęślin" obejmujący teren ostańcowego wzgórza jest jedynym
na świecie stanowiskiem chrząszcza z rodziny ryjkowców -Donus nidensis,
opisanego tylko z tego stanowiska. Występuje tutaj bardzo rzadka w Polsce, drapieżna
modliszka Mantis religiosa, typowy gatunek siedlisk
kserotermicznych..
Na kserotermach Ponidzia występuje również inny egzotyczny gatunek - cykada Cicadetta podolica - gatunek typowo południowy. Jak wskazuje jej polska, mniej znana nazwa - piewik - potrafi ona śpiewać. Samiec wydaje głośne dźwięki przy pomocy błony dźwiękowej umieszczonej u podstawy odwłoka, wprawianej w drgania specjalnymi mięśniami. Wydawany dźwięk jest wzmacniany rezonatorami. Piewki mają również aparaty słuchowe, składające się z komory rezonacyjnej przykrytej cienkim bębenkiem, z którym łączą się komórki nerwowe. W starożytności południowoeropejskie cykady były trzymane w klatkach dla ich śpiewu, któremu wiele strof poświęcili też poeci.
Jedna z największych osobliwości Ponidzia - mały motyl modraszek gniady Polyommatus ripartii - to typowy gatunek pontyjskich stepów. Zamieszkuje tylko suche i ciepłe tereny z roślinnością stepową i kserotermiczną. W Polsce praktycznie występuje tylko na Ponidziu. Przywędrował tutaj prawdopodobnie w holocenie, kiedy w Europie środkowej panowały najbardziej ku temu sprzyjające warunki tzw. optimum klimatycznego.
Siedliska kserotermiczne są pozbawione wilgoci i wręcz spalone słońcem. Wydawałoby się, że nie ma bardziej niesprzyjających warunków dla ślimaka. A jednak na kserotermicznych łąkach i w ciepłolubnych zaroślach żyje bardzo rzadki gatunek mięczaka - ślimak żółtawy Helix lutescens. Jest on podobny do znanego wszystkim winniczka, jednak różni się od niego wielkością, gdyż jest o ok. 1/2 mniejszy. Podobnie jak w przypadku modraszka gniadego jego główny zasięg geograficzny rozciąga się w ciepłych południowych strefach Europy i Azji. Podczas dłuższej suszy chowa się do skorupki, którą zasklepia błonką z zakrzepłego śluzu lub zwapniałym wieczkiem i redukując funkcje organizmu do minimum zapada w stan odrętwienia. Zwilżenie ślimaków pobudza je w krótkim czasie do normalnej aktywności.
Ostojami ciekawej fauny są na Ponidziu, liczne tu, nieczynne kamieniołomy, gdzie występują gatunki charakterystyczne dla obszarów skalistych. W starym kamieniołomie w Gackach pod Pińczowem, w pozostałej po wyrobisku gipsu olbrzymiej ścianie skalnej, znajduje się kolonia lęgowa kilku par sokoła - pustułki, która podobnie jak kilkadziesiąt par szpaków i kawek gnieździ się w szczelinach skalnych. Woda, która wypełniła wyrobisko jest zarastana przez zbiorowiska szuwarowe, w których zaczęły się gnieździć rzadkie rybitwy zwyczajne i perkozy rdzawoszyje. W pozostałych kamieniołomach często występują białorzytki, kopciuszki (na ogół gnieżdżące się w domostwach ludzkich), a w szczelinach skalnych zakłada gniazda dudek.
Z
reguły łąki występujące na terasie zalewowej doliny Nidy są jedynie lekko podmokłe
i użytkowane jako łąki kośne. Na tego rodzaju łąkach najczęściej występują kolonie
ptaków siewkowatych: czajki, rycyka i krwawodzioba. W kwietniu łąki na południe
od Wiślicy są miejscem toków setek par tych gatunków. Toki odbywa tu również
bardzo rzadki batalion oraz kszyk, który wykonuje wysokie
loty połączone z pikowaniem w dół. W trakcie tego lotu nurkowego pióra w ogonie
ptaka wydają bardzo charakterystyczny odgłos podobny do przerywanego beczenia.
Tam gdzie wśród łąk występują stare dziuplaste wierzby prawie na pewno spotkać
można dudka. Łąki są także miejscem występowania derkacza - gatunku uważanego
za zagrożony w skali świata, którego obecność łatwo poznać
po głosie przypominającym do złudzenia pocieranie grzebieniem o kant stołu.
Tam gdzie terasa rzeki jest bardziej zróżnicowana, można zobaczyć gatunki kaczek zakładające gniazda na podtopionych partiach łąk. Obok pospolitej krzyżówki najczęściej występuje tu cyranka, (gatunek o niewielkich rozmiarach ciała, niegdyś bardzo pospolity obecnie już poważnie zagrożony zmniejszeniem liczebności), a także rzadkie już krakwa i płaskonos.
Odcięte zakola rzeki, które nie są jeszcze całkiem wypłycone, zarastają szuwarami. Tworzą one ostoje dla typowo wodnych gatunków - łyski, kokoszki wodnej, kaczek: głowienki i czernicy oraz dla całej rodziny gatunków drobnych ptaków zwanych trzciniakami. Większe trzcinowiska porastające starorzecza są miejscem zakładania gniazd przez błotniaka stawowego, który poluje na okolicznych łąkach. Czasem taki łan trzcin może zostać zajęty przez bąka, bardzo rzadki i zagrożony wyginięciem gatunek trzcinowej czapli, który charakteryzuje się potężnym głosem przypominającym dęcie w szyjkę butelki.
Jednak
najcenniejszymi partiami siedlisk doliny Nidy są stałe rozlewiska, których największy
obszar występuje w Delcie Środkowej Nidy w okolicach wsi Umianowice. Występują
tu bardzo rzadkie gatunki ptaków, zaliczane do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt,
jak wspomniany wyżej bąk, kureczka kropiatka spędzająca całe życie w wysokich
turzycowiskach, kureczka zielonka, przystępująca do lęgów najchętniej w łanach
pałki szerokolistnej, błotniak łąkowy, pięknie popielato ubarwiony ptak drapieżny,
który często gnieździ się w koloniach po kilka gniazd, a w laskach położonych
wśród bagien gniazduje bocian czarny. Znajdują
się tu także lęgowiska gęsi gęgawy, licznych gatunków dzikich kaczek, wielu
drobnych
ptaków śpiewających, z których najcenniejsze jest występowanie podróżniczka
- gatunku słowika z piękną błękitną plamą na piersi. Ciekawostką jest występowanie
tutaj gatunków ptaków drapieżnych związanych z lasami, takich jak jastrząb gołębiarz,
myszołów czy trzmielojad, które gnieżdżą się tutaj w zadrzewieniach nieraz składających
się z kilku drzew. Na rozlewiskach znajduje się kolonia ok. 60 gniazd czapli
siwej. Wczesną pojawiają się tu żurawie, ale nie przystępują tutaj do lęgów.
W ciągu zimy na rozlewiskach nocują olbrzymie stada potrzeszczy.
Rozlewiska
są niezmiernie cennym miejscem rozmnażania się płazów, które tokują tu w licznych
starorzeczach. Występuje tu licznie huczek ziemny, niewielki płaz bezogonowy
o charakterystycznej pionowej źrenicy, który zaniepokojony zakopuje się w ziemi,
oraz wszystkie krajowe gatunki ropuch. Nawet ropucha paskówka, lubiąca piaski,
znajduje tu doskonałe warunki do rozrodu na piaszczystych wydmach leżących wśród
bagien. Na wydmach tych występuje też bardzo rzadki świergotek polny.
Wśród roślinności bagiennej występują liczne gatunki motyli - spotkać tu można gatunki chronionych modraszków, pięknie ubarwionego czerwończyka dukacika czy pazia królowej.
Zachowanie
na Ponidziu naturalnych zbiorników, głównie starorzeczy i jeziorek krasowych
oraz - na znacznej długości - naturalnego charakteru głównej rzeki regionu -
Nidy - pozwoliło przetrwać wielu gatunkom zwierząt słodkowodnych. Spośród ryb
spotyka się tu pospolite gatunki: kiełbia, karasia, płoć, okonia, karpia, brzanę,
szczupaka, leszcza, klenia, i ukleję. Przynajmniej część cyklu życiowego spędzają
w wodzie płazy: traszki zwyczajna i grzebieniasta, kumak
nizinny, rzekotki, huczek, ropuchy - szara, zielona i paskówka, a także żaby
- trawna, wodna, jeziorkowa i moczarowa. Niekiedy można zaobserwować płynącego
zaskrońca.
Wśród
zwierząt bezkręgowych tych wód znajdują się gatunki rzadkie i chronione (skójka
malarzy i szczeżuja wielka - największy gatunek krajowego małża), a dwa gatunki
występujących tu małży, szczeżuja spłaszczona i skójka gruboskorupkowa wymieniane
są na Światowej Liście Zwierząt Zagrożonych. Licznie
występujące ślimaki i maleńkie małże groszówki są dobrymi wskaźnikami czystości
wód. Nie brakuje pijawek oraz owadów: chruścików, nartników, chrząszczy, ważek
i innych.
Na styku środowiska wodnego z zadrzewieniami żyje bóbr. Jak podaje Gloger, dolina Nidy w przeszłości słynęła występowaniem tego gatunku. Doszczętnie wytępione pojawiły się tutaj ponownie w latach 80-tych, zajmując nory pod Wiślicą. Od tej pory co parę lat notowane są nowe stanowiska bobrzych rodzin, coraz wyżej w górę rzeki. Niedaleko Pińczowa już nie gnieżdżą się w norach, lecz zbudowały prawdziwe żeremia na podmokłej wyspie pozostałej po odciętym meandrze. W 1998 r. ich nidziańską populację szacowano na 8 rodzin.
Lasy
Ponidzia na ogół są dość ubogie w faunę, jednak odnotowano kilka par bociana
czarnego, których gniazda lokalne nadleśnictwa chronią specjalnymi strefami
ochronnymi. W lasach Garbu Wodzisławskiego gnieździ się orlik
krzykliwy, który w poszukiwaniu pokarmu zapuszcza się nawet na teren Delty
Środkowej Nidy. Występuje tu dość często drapieżny trzmielojad i sokół kobuz
oraz nasz największy chrząszcz - jelonek rogacz. W lasach
koło Szczytnik znajduje się duża kolonia czapli siwej. Do kompleksu lasów "Bogucice"
niedaleko Pińczowa introdukowano - daniela,
będącego gatunkiem łownym.
Na
jednym z mostów linii hutniczo-siarkowej przerzuconych nad doliną Nidy zbudował
sobie gniazdo bocian biały, któremu zupełnie nie przeszkadza przejazd pociągów
towarowych. Na całym Ponidziu bocian biały jest ptakiem częstszym niż w innych,
bardziej zurbanizowanych rejonach kraju. Wynika to z zachowania dużej liczby
obszarów łąkowych, na których zdobywa on pokarm.
O ile w przypadku bociana jego współistnienie z człowiekiem jest kwestią dla wszystkich oczywistą, o tyle w przypadku licznych innych gatunków zwierząt często nikt sobie nie zdaje sprawy z siły ich uzależnienia od człowieka.
Stawy w Górkach - są potężnym kompleksem stawów hodowlanych o dość dużej powierzchni szuwarów, sąsiadującym z dużymi kompleksami łąk. Gnieżdżą się na stawach tak rzadkie gatunki jak: kulik wielki, bąk, perkoz rdzawoszyi, rybitwa czarna, rybitwa zwyczajna, a prawdopodobnie i rybitwa białoczelna. Obserwowano tu także parę łabędzi niemych z tzw. rasy polskiej. Jest to naturalna odmiana tego gatunku, która charakteryzuje się tym, że o ile większość łabędzi ma czarne nogi i ich pisklęta mają szary puch, o tyle łabędzie rasy polskiej mają różowe nogi a ich pisklęta mają biały puch.
Stawy
w Młodzawach - są średniej wielkości kompleksem pięknie położonym na terasie
doliny Nidy. Od zachodu przylega do nich pięknie zachowany oles.
Chociaż stawy te charakteryzują się mniejszym udziałem szuwarów, również tutaj
występuje szereg bardzo cennych gatunków, takich jak: bocian
czarny, bąk, kolonia rybitwy zwyczajnej, czy regularnie
pojawiający się tutaj na przelotach rybołów.
Poza
stawami rybnymi warto zwrócić uwagę na takie gatunki jak dudek, czy krętogłów.
Obydwa te gatunki, bardzo częste na Ponidziu, są przywiązane do typowo rolniczego
krajobrazu. Dudek najczęściej występuje na łąkach i pastwiskach, wokół których
posadzone są stare dziuplaste drzewa, podczas gdy krętogłów na Ponidziu najczęściej
stowarzyszony jest ze starymi alejami drzew owocowych, przeważnie jabłoni, położonymi
wśród pól uprawnych. Zatem podobnie jak w przypadku bociana białego utrzymywanie
ich miejsc gniazdowych zależy tylko od człowieka.
Naturalnym krajobrazem na terenie Ponidzia charakteryzują się tylko rozległe obszary bagienne, związane z doliną Nidy w rejonie Umianowic, poza tym na terenie parku dominuje bardzo stary krajobraz kulturowy.
Najstarsze
ślady osadnictwa na Ponidziu sięgają kilku tysięcy lat wstecz, aż do neolitu.
Na polach wsi Kopernia, Pełczyska czy w niektórych jaskiniach można znaleźć
narzędzia z krzemienia i rogu pochodzące z tego okresu. Archeolodzy wykopali
na tym terenie wiele zabytków (sto kilkadziesiąt stanowisk archologicznych),
świadczących o ciągłości i intensywności zasiedlenia tych ziem aż do czasów
historycznych. O najdawniejszej historii świadczą też liczne kurhany ciągnące
się od Krakowa po Sandomierz.
Wykopaliska archeologiczne w Stradowie i Wiślicy - we wczesnym średniowieczu głównych grodach państwa związku plemiennego Wiślan - wskazują na znakomity stan ówczesnej cywilizacji na tym terenie. W zapiskach historycznych opisywane jest zdominowanie państwa Wiślan, przez Księstwo Wielkomorawskie i skłonienie księcia Wiślan do przyjęcia chrztu ok. 880 r. Z tym faktem wiązana jest gipsowa misa, prawdopodobnie chrzcielna, znaleziona pod fundamentami romańskiego kościółka w Wiślicy.
Wiślica, Nowe Miasto Korczyn i Chroberz były rezydencjami królewskimi i ważnymi ośrodkami administracyjnymi, aż po czasy klęsk przedrozbiorowych - tutaj odbywały się ważne zjazdy rycerstwa, później przerodzone w sejmy, wydawano statuty: wiślickie i nowokorczynskie. Nowy Korczyn w średniowieczu był miastem o bardzo wysokiej randze. Kazimierz Wielki wybudował tu zamek. Tu zawiązano w 1438 r. konfederację antyhusycką i tu narodziły się polskie sejmy. Także w Chrobrzu istniał zamek książęcy, według Długosza zbudowany przez Chrobrego - stąd nazwa. W 1290 r. zamordowano tu brata królowej Kingi, Andrzeja, królewicza węgierskiego. Okres niedoli dla ówczesnego Ponidzia wiązał się z przegraną bitwą z Tatarami pod Chmielnikiem, których potężny najazd w 1241 r. zrujnował południową Polskę. Para książęca, Kinga i Bolesław, zmuszona była do ucieczki aż na Morawy, po której wrócili nie do Krakowa a do Nowego Miasta Korczyna.
Ponidzie było bogatym lennem należącym do książąt i biskupów krakowskich. Większość tutejszych parafii istniała już w XII i XIII wieku. W 1166 r. książę sandomierski Henryk po odbyciu pielgrzymki do Ziemi Świętej, sprowadził do Zagościa mnichów z rycerskiego zakonu joannitów (dzisiejszych Kawalerów Maltańskich), dla których ufundował szpital i kościół. Spośród innych sławnych włodarzy tej ziemi wymienić można Jana Długosza, kanonika wiślickiego i biskupa krakowskiego oraz kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, wielkiego męża stanu i dobroczyńcy Pińczowa. On to bowiem budując swoje latyfundium uczynił Pińczów jego stolicą, fundując zamek i kościół z klasztorem dla Paulinów. Rozkwit miasta rozpoczyna się od drugiej połowy XVI w., kiedy Pińczów staje się ośrodkiem różnowierczym: miejscem 22 synodów protestanckich, siedzibą gimnazjum zwanego Akademią i wydawnictwa z własną drukarnią oraz ośrodkiem kultury i myśli protestanckiej. W dość gwałtowny sposób usunięto jednak z klasztoru Paulinów. Po śmierci Mikołaja Oleśnickiego, protektora różnowierców, majątek wykupili Myszkowscy (ród światły i wielce zasłużony dla Rzeczypospolitej), czyniąc większą część Ponidzia terenem swej ordynacji. Pod protektoratem Oleśnickiego i Myszkowskich rozwinął się w Pińczowie prężny ośrodek kamieniarstwa i architektury. Osiedliło się tu wielu artystów, głównie Włochów i Polaków. Liczną kolonię tworzyli tu też Szkoci, parający się handlem, od drugiej połowy XVI w. osiedlają się licznie Żydzi. O potędze ordynacji Myszkowskich może świadczyć ukute wtedy przysłowie: "Kto ma Chroberz, Książ i Szaniec, może iść z królową w taniec". Podobny okres rozkwitu przeżywa Nowy Korczyn pod opieką kolejnych królów - jest zaliczany do najbogatszych miast ówczesnej Polski.
Od XVII w. jak i w całej Rzeczypospolitej rozpoczyna się na Ponidziu okres klęsk. Pożary i najazdy niszczą Nowy Korczyn. W 1702 r. pod Kliszowem w czasie wojny północnej, wojska sasko-polskie przegrywają wielką bitwę z wojskami szwedzkimi. Ponidzie przechodzi Szwedzką okupację, nawiedza je dwukrotnie zaraza, w czasie konfederacji barskiej toczą się bitwy z wojskami rosyjskimi. W 1786 r. okolice Pińczowa nawiedza nawet słabe trzęsienie ziemi. Mnożą się pożary. Na początku XVIII w. ordynację Pińczowską dziedziczą Wielopolscy po wymarłych bezpotomnie Myszkowskich i wkrótce doprowadzają ją do ruiny (m. in. burzą zamek Pińczowski, spodziewając się znaleźć skarby).
Po III rozbiorze Ponidzie zostaje włączone do Galicji, by po kilkunastu latach dostać się pod zabór rosyjski. O ile północnej części Ponidzia po rozbiorach powodzi się dobrze pod światłymi rządami wielkiego patrioty Jana Olrycha Szanieckiego, który przejął za długi majątek Wielopolskich, o tyle prężne niegdyś miasta Nowy Korczyn i Wiślica upadają. Nowy Korczyn - miasto żyjące z handlu - niszczy granica odcinająca go od okolicznych wiosek oraz klęski żywiołowe. Podobny los spotyka Wiślicę. Okres gospodarczej prosperity przeżywa Pińczów - staje się najludniejszym miastem guberni radomskiej, głównie dzięki społeczności żydowskiej. W okresie powstania styczniowego (1863 r.) jest terenem licznych starć - m.in. odbyła się tutaj krwawa, lecz zwycięska bitwa pod Grochowiskami. W 1905 r. odbył się tutaj słynny strajk szkolny. Uczniowie bojkotowali zajęcia, demonstracyjnie rozmawiali po polsku i domagali się wykładów po polsku i wprowadzenia historii Polski.
W czasie pierwszej wojny światowej na kilkanaście miesięcy (1914-1915) dolina Nidy była odcinkiem frontu biegnącego od Bałtyku aż po Rumunię - walczy tu sławna Pierwsza Brygada Legionów. Wiślica zostaje poważnie zniszczona - m.in. zburzona została fasada sławnej kolegiaty. W 1918 r. na fali patriotycznego uniesienia przystąpiono do rozbrajania austriackich garnizonów.
Ważnym wydarzeniem w dwudziestoleciu międzywojennym na Ponidziu była budowa w latach 1923-26 wąskotorowej kolei dojazdowej. W latach 1933-39 powstała Szkoła Szybowcowa Polichno-Pińczów, założona przez Ligę Obrony Przeciwpowietrznej Państwa, która wsławiła się wychowaniem wielu sławnych lotników, zarówno bojowych, jak i sportowych.
Kampania wrześniowa przyniosła znaczne straty m.in. zniszczenie Pińczowa. W 1942 r. hitlerowcy rozpoczęli planową eksterminację społeczności żydowskiej. W ruchu oporu wsławili się pińczowscy harcerze wydając w podziemiu 10 pism harcerskich, które skutecznie rozprowadzano. Pod koniec lipca 1944 r., gdy front wschodni zatrzymał się na Wiśle, oddziały Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich w ramach akcji "Burza", uprzedzającej wkroczenie wojsk sowieckich, wyzwoliły od Niemców obszar o powierzchni ok. 1000 km2, zwany później Republiką Pińczowską. Pomimo ciężkich walk (bitwa o Skalbmierz) przetrwała ona aż do 12 sierpnia, kiedy to uległa atakowi niemieckich oddziałów frontowych. Jeszcze w styczniu 1945 r. toczy AK ostatnie potyczki z Niemcami, po czym Ponidzie zostaje zajęte przez Armię Czerwoną.
Charakterystycznymi cechami obecnego krajobrazu kulturowego są dobrze zachowane zabytkowe wsie (z których najładniejsze to Szaniec i Kopernia) ze szczytową zabudową z charakterystycznymi ogrodzeniami zbudowanymi z płaskich wapiennych kamieni. Utrzymuje się ciągle chałupnicza eksploatacja kamienia, w gromadzkich kamieniołomach. Zarzucono już niestety zwyczaj obsadzania dróg drzewami owocowymi. Zachowane drogi ze szpalerami bardzo starych drzew owocowych mają wiosną, w okresie kwitnienia, niepowtarzalny charakter. Ponidzie jest krainą kapliczek - zasięg kulturowy tego obszaru wyznaczają niejednokrotnie przepiękne kapliczki rzeźbione z wapienia pińczowskiego przez lokalnych twórców ludowych oraz rzemieślników z Pińczowa. Dziedziczą oni tradycje renesansowych mistrzów włoskich, którzy licznie osiedli w Pińczowie (zachowana podpińczowska nazwa wsi Włochy; w Pińczowie działał m.in. sławny architekt królewski Santi Gucci). Wapień pińczowski ozdabia większość starych miast południowej Polski - m.in. z niego wykonana jest większość kamiennych elementów ozdobnych starego Krakowa. Na cmentarzu w Pińczowie zachowano w lapidarium stare kamienne nagrobki, będące przepięknym świadectwem dawnego kunsztu pińczowskich kamieniarzy. Ponidzie zostało uwiecznione w twórczości Adolfa Dygasińskiego, polskiego prozaika, mistrza opisów przyrody.
Wiślica
- gromadzi najsławniejsze zbytki Ponidzia. Tutaj odkryto gipsową czaszę o średnicy
4. 5 m - najprawdopodobniej misę chrzcielną, datowaną na koniec IX w. Jest ona
eksponowana razem z pozostałościami kościoła pw. św. Mikołaja z przełomu X i
XI w. w pawilonie archeologicznym. Warto zwrócić uwagę na fragmenty murów kościoła
wykonane techniką opus spicatum (budulec układany w jodełkę), charakterystyczną
dla stylu romańskiego. Na łąkach opodal znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko,
zwane Zamczyskiem Łokietka, otoczone na przełomie X i XI w. wałami drewniano-ziemnymi,
ponad wiek później obmurowanymi od zewnątrz kamieniem.
W dawnym rynku stoi piękna zabytkowa kolegiata fundowana przez Kazimierza Wielkiego w połowie XIV w. (w portalu drzwi bocznych znajduje się tablica fundacyjna z wizerunkiem króla ofiarowującego kolegiatę Matce Boskiej). Kościół składa się z dwu naw, rozdzielonych trzema filarami podpierającymi gwiaździste sklepienie z XIV-wiecznymi zwornikami opatrzonymi herbami ziem Królestwa Polskiego. Na ścianach prezbiterium zachowały się polichromie rusko-bizantyjskie z XIV w. W ołtarzu głównym sławna późnoromańska rzeźba Madonny, zwanej Łokietkową. Po lewej stronie ołtarza ozdobnie obramowana nisza ścienna, będąca najstarszą formą tabernakulum. W podziemiach kolegiaty odkryto pozostałości romańskiej dwuwieżowej fasady z pocz. XIII w. oraz pozostałości kościoła romańskiego z kryptą z końca XII w., w której zachowała się piękna "płyta ornatów", czyli gipsowa posadzka krypty z rytem wypełnionym na czarno, przedstawiającym dwie sceny modlących się ludzi, obramowane motywem roślinno-zoomorficznym (kopia eksponowana w Muzeum).
Obok kolegiaty stoi wysoka, gotycka dzwonnica fundowana przez Długosza w połowie XV w., z ornamentem z herbów. Równolegle do kolegiaty stoi tzw. dom Długosza - jeden z nielicznych zachowanych zabytków gotyckiego budownictwa świeckiego, z fragmentami polichromii z XV w.
Pińczów
- gromadzi liczne zabytki z okresu renesansu i baroku. Opodal rynku znajduje
się zespół zabytkowy dawnego klasztoru paulinów. Składa się on z fundowanego
przez kard. Oleśnickiego kościoła, gruntownie przebudowanego w XVII w. Jest
to późnorenesansowa trójnawowa bazylika, do której wejście prowadzi przez gotycką
kruchtę. Na niej umieszczono kartusz herbowy Myszkowskich i Gonzagów, a w środku
na sklepieniu znajduje się zwornik z herbem Oleśnickich (Dębno). W ścianie kruchty
piękny późnorenesansowy nagrobek Anny z Łaszczów Jakubczykowej - warto przeczytać
jej wierszowane epitafium z akrostychem (pierwsze litery wersów tworzą nazwisko
zmarłej). We wnętrzu kościoła liczne kartusze z herbem Dębno. Ołtarz główny
i wyposażenie z połowy XVIII w. w stylu regencji. Barokowe Konfesjonały i ławki,
organy z rokokową dekoracją z drugiej połowy XVIII w. Na barokowej dzwonnicy
przed kościołem wiszą trzy dzwony z gotyckimi napisami - jeden z nich ufundował
sam kard. Zbigniew Oleśnicki. Przyległy do kościoła budynek klasztorny (zwany
teraz Belwederem) wybudowano w pierwszej połowie XVII w. Utrzymany w stylu wczesnego
baroku zachował jednak fragmenty gotyckie z XV w. Ma typową budowę: wirydarz
(rodzaj dziedzińca) jest otoczony krużgankiem, do którego przylegają izby ze
sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi i renesansowymi oknami. Pod dachem fryz, wykonany
ciekawą techniką wielokrotnego tynkowania. Do środka prowadzi wejście przez
portal z herbem Oleśnickich ozdobionym kapeluszem kardynalskim. Na północnej
ścianie wirydarza zegar słoneczny z datą 1723.
Powyżej kościoła znajduje się dom wystawiony na przełomie XVIII i XIX w. z wczesnobarokowym portalem pochodzącym z zamku pińczowskiego. Jest on elementem zespołu pałacowego założonego przez Wielopolskich. Jego główny element - pałac - został wzniesiony pod koniec XVIII w. w stylu klasycystycznym. W południowej części przypałacowego parku znajduje się tzw. baszta ogrodowa - późnorenesansowy pawilon na planie pięcioboku wzniesiony w końcu XVI w. prawdopodobnie przez Santi Gucciego na zlecenie Myszkowskich. Powyżej pałacu resztki murów dawnego zamku z oszkarpowaniem, filar mostowy, pozostałości ścian i zawalone piwnice.
Na szczycie Garbu Pińczowskiego stoi kaplica św. Anny, jeden z najbardziej charakterystycznych zabytków Ponidzia. Późnorenesansowa kaplica jest dziełem warsztatu Santi Gucciego i została wybudowana jubileuszowym roku 1600 staraniem Zygmunta Myszkowskiego. W ołtarzyku znajduje się tablica fundacyjna. W rynku znajduje się czynna, renesansowa fontanna z 1593 r., również autorstwa Gucciego.
Na cmentarzu pińczowskim znajduje się lapidarium rzeźby nagrobkowej z pięknymi klasycystycznymi nagrobkami. W południowej części dzisiejszego Pińczowa, przy rynku dawnego miasta Mirowa, znajduje się piękna kamienica renesansowa, zwana "Drukarnią Ariańską", zbudowana na przełomie XVI i XVII w. pokryta dekoracyjnym wzorem, tzw. rustyką. Portal i obramowania okien opatrzone są łacińskimi sentencjami. Przy sąsiedniej pierzei dawnego rynku stoi fundowany przez bp Piotra Myszkowskiego późnorenesansowy kościół i klasztor franciszkanów-reformatów. W ścianach kościoła w głębokich wnękach znajdują się XVII-wieczne malowidła dotyczące żywota św. Franciszka. Wyposażenie kościoła barokowe. Reformaci otrzymali od Myszkowskich Obraz Matki Boskiej tzw. Mirowskiej, który początkowo znajdował się w kaplicy zamku pińczowskiego. Obraz słynął cudami - modlił się przed nim Jan Chryzostom Pasek przed swoimi oświadczynami. W klasztorze, wybudowanym na planie kwadratu z wirydarzem, przechowywana jest unikalna kolekcja barokowych figurek jasełkowych.
Śladem społeczności żydowskiej jest XVI/XVII wieczna późnorenesansowa synagoga.
Nowy Korczyn - pozostałościami po świetnej przeszłości miasta są dwa kościoły. Parafialny, gotycko-renesansowo-barokowy, jednonawowy z trzema kaplicami, z barokowym ołtarzem głównym i stiukową dekoracją z herbami na sklepieniu pochodzi z XVI w. Gotycki kościół i klasztor pofranciszkański z XIII/XIV w., przebudowano w stylu barokowym w XVII w., a jego najstarszą częścią jest wczesnogotyckie prezbiterium z XIII w. ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym i barokowymi stallami. Pojedyncza nawa główna, kolebkowe sklepienie z lunetami, ozdobione XVIII-wieczną polichromią. Nad łukiem tęczowym zachowane ślady wczesnogotyckiej polichromii przedstawiającej Sąd Ostateczny. Wyposażenie barokowe z rokokową amboną. Dzwonnica z XVIII w. z balkonem na którym znajduje się emblemat franciszkanów. Ruiny klasycystycznej synagogi z końca XVIII w., wybudowanej z materiału pochodzącego z rozbiórki gotyckiego zamku, którego szczątki (resztki murów, piwnic, ślady fos) zachowały się na prawym brzegu Nidy. W zabytkowym rynku zachowało się kilka starych domów z XVI-XVIII w. o przeważnie zatartych cechach stylowych.
Stary Korczyn - miejsce urodzenia Bolesława Wstydliwego. Gotycki kościół parafialny z drugiej połowy XIV w., prezbiterium zbudowane z ciosów kamiennych z zachowanymi wspornikami o roślinnej ornamentacji. Wyposażenie kościoła z XVIII w. Najcenniejszymi zabytkami wnętrza kościoła jest późnogotycki krucyfiks z ok. 1500 r. oraz renesansowe epitafium Antoniego Skorczyckiego.
Strożyska - kamienny kościół parafialny z 1378 r., dwunawowy, ze sklepieniem palmowym wspartym na jednym filarze. Wyposażenie wnętrza rokokowe, dwa późnorenesansowe epitafia. Osobliwością są dwa najstarsze zegary słoneczne w Polsce, pochodzące z XIV w. Górny ma tylko kreski odpowiadające godzinom nabożeństw, dolny zawiera podział godzinowy z południem zaznaczonym krzyżykiem.
Chroberz - gotycko-renesansowy kościół z 1550 r., zbudowany z kamienia, jednonawowy z dwoma późniejszymi kaplicami. Sklepienie kolebkowe z nałożonymi żebrami. W zwornikach herby. Wyposażenie barokowe. Dwa renesansowe nagrobki. W północnej części wsi stary park w stylu angielskim, z późnoklasycystycznym pałacem Wielopolskich z 1859 r. Wnętrza zachowały zabytkowe cechy, szczególnie sala balowa z kasetonowym stropem. Między kościołem a Nidą, na stromym wzgórzu grodzisko wczesnośredniowieczne, potem gród książęcy nadany w XII w. Toporczykom.
Chotel Czerwony - niezwykle malowniczo położony na gipsowym ostańcu piękny gotycki kościół z połowy XV., z fundacji Jana Długosza. Od południa gotycka kruchta z zegarem słonecznym i herbem Długosza - Wieniawa w zworniku. Nad portalem nawy tablica erekcyjna z roku 1450. Późnobarokowy ołtarz główny z XV-wiecznymi figurami. Sieciowe sklepienie nawy opatrzone herbami Dębno i Wieniawa, w prezbiterium i nad bramką muru okalającego kościół tarcze z herbem Orzeł Polski.
Zagość - kościół parafialny z 1335 r. ufundowany przez Kazimierza Wielkiego. Po północnej stronie prezbiterium odkryto fragmenty romańskiego kościoła z XII w. fundowanego przez Henryka Sandomierskiego joannitom. M.in. jest to arkadowy fryz z płaskorzeźbami syren. Całość prezbiterium jest gotycka z wąskimi ostrołukowymi oknami i rzeźbionym orłem piastowskim na zworniku sklepienia. Podobnie jak w Wiślicy sakramentarium ze starą kratą umieszczone w ścianie. Dwa XIV-wieczne portale, stare żelazne drzwi. Wyposażenie kościoła XVII i XVIII-wieczne.
Młodzawy - jednym z najpiękniejszych widoków na Ponidziu jest monumentalna sylwetka tutejszego kościoła widziana z doliny Nidy. Został on zbudowany ok. 1720 r. w stylu późnobarokowym, z ciosów kamienia pińczowskiego, bazylikowy, trójnawowy. Wyposażenie kościoła w stylu regencji. W ołtarzu głównym cudowny obraz Matki Boskiej Bolesnej, tzw. Młodzawskiej, okryty srebrną sukienką.
Gorysławice - późnogotycki kościół z 1535 r. posadowiony na skale gipsowej bez fundamentów. W kościele figura Matki Boskiej z Dzieciątkiem i dwie kropielnice z pierwszej połowy XVI w. Przy fasadzie kaplica grobowa z 1676 r.
Krzyżanowice - miasto w XIV-XVI w. Po dawnym klasztorze norbertanek spalonym pod koniec XVIII w. pozostał kościół odbudowany przez ks. H. Kołłątaja w stylu klasycystycznym. W ołtarzu głównym i dwu bocznych - obrazy F. Smuglewicza z XVIII w. Z dawnego klasztoru zachował się fragment krużganka przerobionego na zakrystię, chór zakonny będący obecnie skarbczykiem, dwa portale i kilka rzeźb oraz wmurowanych epitafiów.
Ponadto w warto obejrzeć stare kościoły: drewniany w Chotelku Zielonym (XVI w.), murowane w Bogucicach (XIV/XVI w.), Pełczyskach (XVIII w.). Świetnie zachowaną starą zabudowę wiejską można podziwiać w Gartatowicach, Szańcu lub Koperni. Praktycznie wszędzie na Ponidziu rozpowszechnione są kapliczki i świątki rzeźbione w kamieniu pińczowskim, niejednokrotnie bardzo stare.
Nadnidziański Park Krajobrazowy, został utworzony w celu ochrony naturalnego charakteru doliny Nidy, miejsc bytowania dzikiego ptactwa wodno - błotnego, rzadkich owadów i roślin, osobliwości geologicznych zwłaszcza gipsów wielkokrystalicznych i form krasu gipsowego. Obok walorów przyrodniczych park ma także objąć ochroną regionalne wartości kulturowe: zabytków architektury, regionalnego stylu budownictwa, zespołu kamiennych kapliczek i licznych stanowisk archeologicznych.
Park krajobrazowy podlega ochronie z mocy ustawy o ochronie przyrody, która określa zasady użytkowania jego terenu, w tym zwiedzania oraz obowiązujące ograniczenia (w art. 26a , przed nowelizacją - w art. 37, a także w planie ochrony oraz w Regulaminie Parku).
Na obszarze Nadnidziańskiego PK obowiązują przepisy prawne oparte na zakazach, nakazach i ograniczeniach, które zawarte są w Rozporządzeniu nr 14/96 Wojewody Kieleckiego z dn. 14.09.1994 r.
Ciekawą formą zwiedzania Ponidzia jest przejazd kolejką wąskotorową, zwaną "Ekspresem Ponidzie", kursującą na trasie Jędrzejów - Pińczów.
Przyrodniczo-krajobrazowa:
Przyrodniczo geologiczne:
Historyczne ścieżki dydaktyczne:
Ponidzie można zwiedzać na wiele sposobów. Lokalna sieć dróg umożliwia dojazd samochodem do większości atrakcji tego regionu. Komunikacja publiczna PKS wspomagana przez często jeżdżące prywatne "busy" daje tę możliwość turystom niezmotoryzownym. Większość dróg prowadzi przez malownicze okolice i charakteryzuje się niewielkim natężeniem ruchu, stwarzając dogodne warunki dla rozwoju turystyki rowerowej.
Nad Zalewem w Pińczowie istnieje strzeżone kąpielisko, można tu także wypożyczyć sprzęt wodny, turystyczny i sportowy. Przy ośrodku MOSiR funkcjonuje kompleks sportowy z boiskami do gry w piłkę i kortami tenisowymi. Jednak do najczęściej wykorzystywanych form spędzania wolnego czasu należy w tych okolicach wędkarstwo. Szczególnie atrakcyjna dla wędkarzy jest dolina Nidy. Klub Jeździecki "Ponidzie" w Pińczowie organizuje kursy jazdy konnej, wczasy w siodle i wycieczki po okolicy. W sezonie działa w tym mieście także filia Aeroklubu proponując szkółkę lotniarską. Dużą grupę osób odwiedzających te strony stanowią kuracjusze uzdrowisk Busko Zdrój i Solec Zdrój. Woda ze słonych źródeł pomaga w leczeniu schorzeń reumatycznych, pourazowych, neurologicznych, skórnych i układu krążenia. Nową formą organizacji wypoczynku na Ponidziu jest agroturystyka. Rozwija się ona np. w Śladkowie leżącym przy północnym krańcu Szanieckiego Parku Krajobrazowego.
Tereny
krasu gipsowego nad Nidą budziły zainteresowanie jako osobliwość przyrodnicza
już w okresie międzywojennym. Początkowo tworzono tu rezerwaty i pomniki przyrody.
Zespół Parków Krajobrazowych Ponidzia został
utworzony mocą uchwały Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach nr XVII/187/86
z dnia 19.XII.1986 r. W roku 1994 utworzono wspólny Zarząd dla Zespołów Parków
Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich i Ponidzia. W tym samym Rozporządzeniu Wojewody
Kieleckiego nr 14/94 z dnia 14.IX.1994 r. określone zostały jego aktualne powierzchnie
i granice Nadnidziańskiego Parku Krajobrazowego.
Ponidzie od dawna pozostaje pod wpływem działalności człowieka, co znajduje odzwierciedlenie w występowaniu specyficznych form roślinności półnaturalnej, warunkowanych przez naturalne siedliska, jak i czynniki antropogeniczne. Dotyczy to zwłaszcza niektórych siedlisk kserotermicznych, a przede wszystkim, pokrytej przez roślinność bagienną i łąkową, terasy zalewowej Nidy. Ekstensywna gospodarka rolna przyczyniła się do ich powstania i jest nieodzowna do utrzymania ich istnienia. Poważnym problemem tego obszaru jest kłusownictwo.
Ze względu na ciągle istniejące zagrożenia najcenniejszych fragmentów szaty roślinnej, wynikające z sukcesji leśnej na tereny zajęte przez murawy kserotermiczne, inwazję trzcinowisk na solniskach, ruderalizację siedlisk halofilnych, melioracje osuszające i regulację Nidy, skuteczne przeciwdziałanie tym zjawiskom należy podjąć jak najszybciej.
