"Obszary chronione, których świat będzie potrzebował w przyszłości, muszą zostać znacznie zwiększone. Dlatego wzrosną koszty ochrony - zarówno bezpośrednie, jak i koszty wyrażające się w częściowej rezygnacji z rozwoju." (z Raportu Komisji Brundtland)
Oddajemy w ręce Państwa opracowanie będące kompilacją wiedzy zbieranej od dawna przez trudną do określenia liczbę uczonych oraz wielu innych miłośników przyrody. Ostateczny jego kształt jest też dziełem sporego zespołu Autorów. Ma ono popularny dziś kształt płyty multimedialnej CD ROM z interaktywnym sposobem komunikacji, co pozwoli znacznie lepiej wykorzystać zasób zawartych tam informacji i ułatwi poruszanie się po tych zasobach.
Opracowanie to ukazuje się u początków III Rzeczpospolitej, gdy po z górą 200 latach trudności politycznych, Polska zyskała nową szansę nieskrępowanego rozwoju i zmniejszenia cywilizacyjnego dystansu w stosunku do państw rozwiniętych i bardziej stabilnych. Ważne jednak, byśmy wkraczając na tę drogę nie czynili tego bezmyślnie, gdyż mamy szansę - dzięki zapóźnieniu które w tym przypadku może być pewnym atutem - uniknięcia błędów, które kiedyś popełniły państwa rozwinięte, stając się przez to przyrodniczo często dużo uboższe od dzisiejszej Polski. Tak - pod tym względem mamy się czym szczycić - Polska w Europie należy do potentatów pod względem stanu zachowania naturalnej przyrody.
Prezentujemy nie tylko stan przyrody chronionej z ostatniego dnia starego tysiąclecia, ale i dzieje starań, a nawet walki o to, by było co chronić. Mimo trudnej historii, byliśmy pod tym względem w czołówce, a nasi wybitni rodacy dawali piękne przykłady altruizmu i zrozumienia racji stanu państwa, którego nie było na mapie, ale w ich mniemaniu trwało niewzruszenie ponad indywidualnymi racjami obywateli. Składamy tu hołd ich pamięci podkreślając, że oczekiwali oni nie laurów lecz twórczego naśladownictwa. Pomysł utworzenia parku narodowego w Tatrach powstał 16 lat po utworzeniu pierwszego na świecie parku narodowego Yellowstone i najprawdopodobniej wyprzedził wiele innych krajów europejskich. To w nieistniejącej na mapach Polsce prof. M. Raciborski rozpoczął na pocz. XX w., zapewne pierwsze w dziejach, wykłady uniwersyteckie przedmiotu "ochrona przyrody", zwanego wtedy "zabytkoznastwem przyrodniczym". a wydana w 1961 r. książka A. Leńkowej "Oskalpowana Ziemia" wyprzedziła o rok przed słynną "Milczącą wiosną" Rachel Carson. Historii nie musimy się więc wstydzić, gdyż przodowaliśmy w świecie mimo różnych kolejnych, obcych okupacji. I udało się nieźle uchronić naszą przyrodę oraz podleczyć wiele zadanych jej ran.
Zagrożenia pojawiły się, gdy wraz z wolnością ujawniły się małe i wielkie ludzkie chciwości. Czy w dobie wszechwładzy pieniądza potrafimy oprzeć się pokusom pseudorozwoju i damy przyrodzie szansę przetrwania, co będzie równocześnie jedyną szansą przetrwania nas samych? Obawy nie są bezzasadne. Historia polskiej ochrony przyrody opowiada także tutaj o mądrej i bardzo nowoczesnej ochronie tura przez ostatnich Jagiellonów. A jednak tur nie przetrwał naporu cywilizacji. Oddając CD ROM "Ochrona polskiej przyrody" mamy nadzieję, że przyczyni się on do wyboru mądrej i odpowiedzialnej drogi cywilizacyjnego rozwoju; drogi określanej dziś mianem ekorozwoju, odbywającego się z poszanowaniem dziedzictwa przyrody.
Autorzy
Przyroda w Polsce podlega w całości prawnej ochronie, gdyż każdy fragment ziemi, czy wody, a także atmosfera podlega jakimś regulacjom prawnym. Ale oczywiście różne są tej ochrony cele, zakres i metody. To, co potocznie rozumiemy pod pojęciem ochrony przyrody, odnosi się do ścisłej ochrony i częściowej, będącej spadkiem po epoce "konserwatorskiej" i dotyczy parków narodowych, rezerwatów przyrody, pomników przyrody oraz ochrony gatunkowej roślin i zwierząt. Ta forma ochrony wydaje się być czytelną i logiczną, choć nie zawsze akceptowaną, gdy w różny sposób ogranicza nasze aspiracje, zarówno gospodarcze jak i zwykłe wakacyjne penetracje. Ten rodzaj ochrony przyrody wiąże się z ustawą o ochronie przyrody w jej wersjach z 1934 r. i z 1949 r.
Dalsze rozszerzenie oraz znaczne uporządkowanie problematyki ochrony przyrody wprowadziła ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980 r. oraz kolejne jej nowelizacje, gdyż został tam dokonany podział na ochronę, gdzie dominującymi elementami jest zachowanie najcenniejszych zasobów dla nauki i potomnych oraz na ochronę całości zasobów dla potrzeb gospodarki i codziennego życia Narodu. Ustawa ta wprowadziła też prawne pojęcie ochrony krajobrazu.
Nowa ustawa o ochronie przyrody (1991 r.) usankcjonawała tworzone już od pewnego czasu w oparciu o inne przepisy nowe formy ochrony przestrzennej w postaci parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, krajowego systemu obszarów chronionych. Tu już sytuacja skomplikowała się, gdyż obiekty te są miejscem zwyczajnego życia ludzi i prowadzenia działalności gospodarczej, która w pewnym sensie też staje się wartością chronioną. Ustawa wprowadziła też parę nowych form ochrony zwanej wtedy indywidualną.
Ochrona przyrody jest dziś nauką - ważną, gdyż ochrona stabilnego trwania wszelkiego życia na Ziemi zabezpiecza też przeżycie naszego własnego gatunku. I nie da się już dziś udawać, że nas ten problem nie dotyczy i że możemy postępować jak się nam podoba, bez oglądania się na resztę świata. Globalizacja ma i ten wymiar, że wszystko, co się w przyrodzie dzieje w Brazylii, dotyka też i nas, a wszystko, co robimy my - w pewnym stopniu wpływa też na jakość życia w innych państwach. Że nie ma możliwości bezkonfliktowego pogodzenia różnych interesów, mówi cytat na wstępie. Ewolucja ochrony przyrody postępowała na całym świecie i postępuje nadal, w miarę jak rosnąca populacja ludzka oraz jej gospodarcze potrzeby wydzierają dzikiej przyrodzie kolejne tereny. Równocześnie postęp nauki mówi jak można zminimalizować uciążliwości, które - niestety - będą nadal rosnąć.
Różnym formom ochrony przyrody poddano w Polsce praktycznie całe terytorium kraju, choć trudno robić porównanie między parkiem narodowym, a zwykłym lasem gospodarczym, który jednak jako "zasoby przyrody" również podlega ochronie i wymaga postępowania takiego, które pozwalając uzyskiwać szeroko rozumiane korzyści ekonomiczne (nie tylko drewno, ale także wpływ na klimat, gospodarkę wodną, etc.) nie uszczupli samego zasobu. Także i o tym staraliśmy się parę słów powiedzieć. Przede wszystkim jednak przedstawiliśmy formy ochrony podejmowane dla celów naukowych, estetycznych i pamiątkowych oraz obiekty których ochrona wynika z nowych tendencji światowych.
Wg danych z końca 2000 r. Polska posiadała 22 parki narodowe, ponad 1300 rezerwatów przyrody, 120 parków krajobrazowych i ponad 33 tys. pomników przyrody, nie licząc innych form ochrony indywidualnej oraz form chronionych z mocy innych ustaw oraz konwencji międzynarodowych. Nie było możliwości zaprezentowania tego wszystkiego na 1 płytce CD, lub choćby wymienienia każdego obiektu z nazwy. Przyjęliśmy więc pewną konwencję uproszczoną, pozwalającą pokazać możliwie dużo, ale przede wszystkim obiekty najcenniejsze oraz przykładowe, prezentujące różnorodność form ochrony, zbiorowisk, gatunków, wpływu człowieka (także wzbogacającego) oraz różnorodność przyjętych rozwiązań ochronnych, nie zawsze pozytywnych.
Dlatego pokazano tu obszerniej wszystkie polskie parki narodowe, łącznie z najnowszym (23), którego jeszcze nie ujęły statystyki. W odniesieniu do innych form ochrony był już konieczny wybór i dlatego zamieszczono tylko kilkanaście parków krajobrazowych, kilka obszarów chronionego krajobrazu i kilkadziesiąt rezerwatów przyrody, prezentując w ten sposób większość ich typów. Jeszcze szczuplejsza jest prezentacja pozostałych form ochrony, wg definicji ustawowej sprzed nowelizacji, określanych jako formy ochrony indywidualnej (art. 13.1.6). Tutaj szerzej potraktowano tylko pomniki przyrody, gdyż ta forma ochrony, należąca do najstarszych, jest najliczniejsza oraz bardzo zróżnicowana, a równocześnie kryteria kwalifikujące do ochrony są tu dość czytelne. Pozostałe formy ochrony nie są jeszcze dość liczne, a informacje o utworzonych obiektach wskazują, że jedynie definicja stanowiska dokumentacyjnego przyrody nieożywionej jest rozumiana jednoznacznie, natomiast definicje użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, jako mniej "ostre" są traktowane z większą dowolnością, a tworzone w oparciu o nie obiekty chronione czasem są bliskie rezerwatowi przyrody, a czasem - obszarowi chronionego krajobrazu. Przedstawiono też reprezentatywny wybór gatunków roślin naczyniowych, grzybów i porostów oraz sporą liczbę zwierząt chronionych z mocy rozporządzeń wykonawczych do ustawy o ochronie przyrody z 1991 r. wydanych w 1995 r., które różnią się od najnowszych. Przedstawiliśmy też obiekty objęte ochroną w ramach międzynarodowych konwencji i programów, z których większość posiada również status ochronny, na gruncie prawa polskiego.
Ponieważ, jak zaznaczono, całość środowiska, więc i całość przyrody jest w jakiś sposób prawnie chroniona uznaliśmy za właściwe, przedstawić w formie przykładów obiekty chronione z mocy innych ustaw, by pokazać jak ochrona przyrody splatała się i nadal splata np. z ochroną zabytków kultury, innymi dziedzinami nauki i szeroko pojętym zagospodarowaniem przestrzennym oraz różnymi działaniami gospodarczymi i edukacją. Mamy nadzieję, że w ten sposób udało się pokazać bogactwo i różnorodność polskiej ochrony przyrody od momentu objęcia ochroną w 1868 r. kozicy tatrzańskiej po ochronę trawników na miejskim skwerze. Paradoks tego ostatniego pomysłu polega na tym, że w czasie powstania koncepcji tej płyty (1994 r.) był on faktycznie nowatorski, gdyż ustawa o ochronie przyrody dotyczyła wówczas stosunkowo niewielu z opisywanych dziś form, które dopiero nowelizacja ustawy w latach 2000/2001 włączyła formalnie w zakres prawa ochrony przyrody.
Jakkolwiek poza parkami narodowymi szerzej opisaliśmy tylko obiekty reprezentatywne dla poszczególnych form ochrony, to jednak uznaliśmy za konieczne zamieszczenie możliwie aktualnych (kompletnych) spisów rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu oraz kilku mało licznych ilościowo form ochronnych, wraz z najbardziej istotnymi danymi, dotyczącymi tych obiektów. Dla reszty form podano zestawienia statystyczne. Niestety, dane te zawierają niekiedy pewne luki; gdyż brak rejestrów centralnych oraz zamieszanie, jakie wciąż jeszcze panuje po niedawnej reformie administracyjnej i ustrojowej Państwa; wciąż daje o sobie znać i na tym gruncie.
Spróbowaliśmy też podejść do opisu polskiej przyrody od innej strony - bogactwa przyrodniczego poszczególnych regionów - województw. Dlatego na płycie znalazła się również możliwość bezpośredniego wyboru zbiorów danych z konkretnych regionów.
Informacje o obiektach uzupełniają materiały historyczne oraz prawne, które mogą być pomocne w życiu codziennym. Ponadto zamieszczono ważniejsze dane na temat międzynarodowej ochrony przyrody oraz organizacji ochrony przyrody w Polsce a także obszerną bibliografię, będącą kompilacją bibliografii wszystkich zamieszczonych opracowań. To dla tych odbiorców, którym nie wystarczy sam krążek.
Ta płyta z założenia nie była dziełem zamkniętym i to jest największy plus nowoczesnego zapisu w postaci elektronicznej - łatwość oraz szybkość modyfikacji, ciągłego uzupełniania, korygowania i aktualizacji. Co Ty możesz zrobić z płytą, a ściślej jak możesz uzupełniać zawarte na niej treści, piszemy obszerniej w innym miejscu.
Bardziej szczegółowo zawartość płyty podajemy w innym miejscu. Jak każde tego typu opracowanie, także i to wykorzystuje możliwości nowoczesnej elektroniki multimedialnej - m.in. krótkie sekwencje filmowe oraz animacje zjawisk przyrodniczych. Muzyka, którą słyszymy, pochodzi z płyty "CrossRoads" naszego amerykańskiego Przyjaciela - Kevina Tippetsa, który ponad rok był w ROEE jako wolontariusz Amerykańskiego Korpusu Pokoju - marzyciel, muzyk, plastyk - piękna artystyczna dusza, przypadkiem tu zabłąkana z jakiegoś "równoległego świata", gdzie nie ma rywalizacji, walki o prymat i nadmiaru adrenaliny. (krh)