Woj. podlaskie, powiat suwalski, gminy: Jeleniewo, Wiżajny, Przerośl, Rutka
Tartak. Z parkiem graniczą: OchK Pojezierze Północnej
Suwalszczyzny i OchK Dolina Błędzianki. W
sąsiedztwie od płd., powiązany przez OchK, znajduje się Wigierski
Park Narodowy, a od płn. - zach. - PK Puszczy Rominckiej,
którego otulina graniczy z otuliną Suwalskiego
PK. Ponadto Park znajduje się na terenie Zielonych Płuc Polski.
Prowincja: Niż wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie;
makroregion: Pojezierze Litewskie; mezoregion: Pojezierze Wschodniosuwalskie.
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, Dział: Północny, Kraina: Suwalsko-Augustowska,
Okręg Suwalski.
Najwyższe wzniesienie - 275 m n.p.m. (bez nazwy) położone przy drodze Dzierwany - Smolniki. Najniżej położony punkt - jezioro Postawelek - 146 m n.p.m. Deniwelacja przy północnym brzegu jeziora Jaczno osiąga 120 m na przestrzeni 0,5 km.
Powierzchnia Parku - 6284 ha; powierzchnia otuliny - 8617 ha. Udział w powierzchni Parku: lasy -20%, wody - 10%, użytki rolne - 64%, nieużytki - 4%, inne grunty - 2%.
Pod względem geologicznym obszar Suwalszczyzny leży na terenie prekambryjskiej
platformy wschodnioeuropejskiej, dzielącej się na dwie jednostki strukturalne:
wyniesienie mazursko-suwalskie i obniżenie litewskie. Park położony jest w obrębie
wyniesienia suwalsko-mazurskiego.
Prekambryjskie podłoże krystaliczne, znajdujące
się na głębokości około 800 m, zbudowane jest głównie z granitognejsów,
granitoidów, łupków
metamorficznych, diorytów
i norytów z soczewkami rud polimetalicznych - głównie rud żelaza (magnetytowych)
z domieszkami wanadu i tytanu. Największe złoża rud metali znajdują się w okolicach
Krzemieniuchy i Jeleniewa.
Na podłożu prekambryjskim zalegają skały osadowe ordowiku,
syluru, triasu, jury,
kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu.
Występujące na powierzchni terenu osady czwartorzędu,
tworzą warstwę o miąższości dochodzącej do 250-280 m, zbudowaną głównie z utworów
lodowcowych i wodnolodowcowych.
W bezpośrednim podłożu terenu występują gliny, piaski
i żwiry z głazami
narzutowymi ostatniego plejstoceńskiego zlodowacenia
- tzw. zlodowacenia północnopolskiego, a także mułki,
piaski oraz żwiry wodnolodowcowe, związane z
tym samym okresem lodowcowym.
Obecna
rzeźba terenu Parku została ukształtowana około 12 tys. lat temu (w czwartorzędzie)
w wyniku działalności lądolodu w zlodowaceniu północnopolskim
oraz jego wód roztopowych. Wyjątkowość rzeźby terenu SPK polega przede wszystkim
na niezwykłej różnorodności i wyrazistości form polodowcowych, skoncentrowaniu
ich na niewielkim obszarze przy znacznych deniwelacjach. Największy obszar w
SPK zajmuje głębokie obniżenie nazywane zagłębieniem Szeszupy, otoczone pagórkowatymi
wysoczyznami: Szurpił, Krzemianki, Hańczy, Dzierwan, garbu Wiżajn. Dno
zagłębienia wypełniają misy jezior wytopiskowych,
torfowiska, moreny czołowe, moreny martwego
lodu, kemy. W zach. części Parku znajduje
się polodowcowa rynna z najgłębszym polskim
jeziorem Hańcza (108,5 m). Wzdłuż brzegów jeziora
występują duże ilości głazów narzutowych. Przedłużeniem
rynny jeziora Hańcza jest głęboka dolina Czarnej Hańczy z nagromadzeniem głazów
zwanym głazowisko Bachanowo. Osiową część doliny zajmuje
trzykilometrowej długości kręty wał oz turtulski.
Pod Kruszkami do obniżenia Czarnej Hańczy dochodzi tzw. dolina
zawieszona, której dno położone jest 10 m powyżej dna doliny Czarnej Hańczy.
Krajobraz SPK można określić jako jeziorny morenowo-pagórkowaty i kemowy w części północno-zachodniej i zachodniej, a w części południowo-wschodniej i wschodniej jako jeziorny sandrowy.
Gleby na obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego, rozwijające się w ścisłej zależności od podłoża mineralnego i czynników klimatycznych, charakteryzują się dużą mozaikowatością. Są to najczęściej niezbyt urodzajne gleby bielicowe, rzadziej brunatne, o różnej wilgotności, powstałe na glinach zwałowych, gliniastych piaskach i żwirach. Najmniej żyzne z nich zajęte są w dużej części przez pastwiska. Gleby aluwialne towarzyszą rzekom i potokom. W dolinach rozwijają się różne odmiany mad i gleby bagienne, pozostające pod dużym wpływem wód gruntowych. Na wysoczyznach dominują dość żyzne gleby bielicowe wytworzone z gliny zwałowej i piasków gliniastych.
Obszar
SPK leży w dorzeczu Niemna. Głównymi rzekami Parku są Szeszupa,
płynąca w kierunku północno-wschodnim i Czarna Hańcza, kierująca się
na południe. Czarna Hańcza na terenie SPK ma
niemal górski charakter. Na odcinku 2 km osiąga spadek do 24 m. Dno i brzegi
są usłane kamieniami, prąd wartki, a woda bardzo czysta.
Na
terenie SPK występują 22 zbiorniki wodne o powierzchni powyżej 1 ha. Największym
i najgłębszym jest rynnowe jezioro
Hańcza (głęb. 108,5 m, pow. 304 ha). Większość zbiorników wodnych Parku
to jeziora wytopiskowe (Jaczno, Kojle, Perty
i in.) oraz morenowe lub jak jezioro Szurpiły - wytopiskowo-morenowe.
Częstym zjawiskiem są niewielkie oczka oraz bardzo płytkie, zarastające zbiorniki,
powoli zmieniające się w torfowiska.
Na obszarze Parku ważną rolę w obiegu wód spełniają również wysięki wód podziemnych. Stwierdzono tu wypływ wód z ponad 100 źródeł. Do szczególnie interesujących należy tzw. "wiszące" torfowisko źródliskowe nad Jacznem.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Park znajduje
się w płn. - wsch. części Regionu Mazurskiego (BM).
Są to tereny najchłodniejsze w Polsce, o ostro zarysowanych kontrastach termicznych między zimą a latem (absolutny zakres wahań temperatury powietrza przekracza 600), z dużą liczbą dni mroźnych (do 66) rozpoczynających się w październiku, a kończących się w marcu, z dość dużymi zapasami wilgoci pochodzenia atmosferycznego, zwłaszcza ze stosunkowo intensywnymi opadami w miesiącach letnich. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 581 mm (maks. 829, min. 334). Okres wegetacji trwa 180 dni.
Naturalny
charakter w SPK zachowały jedynie niewielkie fragmenty lasów w północnej części
Parku. Są to głównie lasy mieszane ze znacznym udziałem świerka. Stwierdzono
tu siedem zespołów leśnych: las mieszany świeży Coryleto-Piceetum, bór
mieszany sosnowo-świerkowy Calamagrosti arundinaceae-Piceetum, bór
łochyniowy Vaccinio uliginosi-Pinetum, grąd
Tilio-Carpinetum, ols Carici elongatae-Alnetum,
łęg olszowy Circaeo-Alnetum, łęg
gwiazdnicowo-olszowy Stellario-Alnetum.
W niemal pierwotnym stanie zachował się wariant źródliskowy łęgu olszowego Circaeo-Alnetum, na torfowiskach źródliskowych, zawieszonych na stokach wyniesień w sąsiedztwie jeziora Jaczno. Występuje tu m.in: skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia oraz inne rzadkie i chronione gatunki. Interesujący jest również zespół boru łochyniowego nad jez. Czarnym, z wieloma rzadkimi i reliktowymi gatunkami roślin torfowiskowych oraz łęg gwiazdnicowo-olszowy.
Mezotroficzne
(Hańcza) i mezotroficzne (Jaczno i Szurpiły) zbiorniki wodne SPK są bardzo ubogie
florystycznie. Strefa litoralu jez. Hańcza jest
wąska, ze względu na gwałtowny wzrost głębokości, a dno pokrywa żwir i różnej
wielkości głazy. Roślinność przybrzeżna jest bardzo uboga. Poniżej stoku nielicznie
występuje rdestnica przeszyta i moczarka kanadyjska. Roślinność zanurzona tworzy
rozległe podwodne łąki, w skład których wchodzą gatunki roślin wód czystych,
przezroczystych i głębokich takie jak np. ramienica zwyczajna Chara rudis,
ramienica szorstka C. aspera i w niewielkich ilościach ramienica szczeciniasta
C. strigosa (gatunek wód górskich, na niżu spotykana jedynie w jez. Hańcza).
W jeziorach eutroficznych, do których należy większość jezior SPK, stwierdzono obecność 41 zespołów roślinnych. Część z nich ma charakter borealny i subborealny, np. zespół rdestnicy szczecinolistnej Potametum mucronati, grążela drobnego Nupharetum pumilae, grzybieńczyka wodnego Nymphoidetum peltatae, grzybieni północnych Nymphaetum candidae.
Znaczne powierzchnie w SPK zajmują półnaturalne zbiorowiska trawiaste. Największy udział mają antropogeniczne łąki świeże i pastwiska z klasy Molinio-Arrehenatheretea. Występuje tu rónież wilgotna łąka torfowa Cirsietum rivularis o borealno-górskim charakterze, wytworzona na torfowisku niskim. Rzadko spotykane w tej części kraju są murawy kserotermiczne Festuco-Brometea, wykształcone na stromych, piaszczystych zboczach wyniesień, użytkowane przede wszystkim jako pastwiska. Wśród bogatej roślinności muraw występuje wiele gatunków charakterystycznych dla obszarów ciepłolubnych (elementy południowe). Najbogatszym pod względem florystycznym jest związany z suchymi i żyznymi siedliskami, zespół suchej łąki pienińskiej w odmianie subborealnej Anthyllidi-Trifolietum montani. Obok traw dominują w niej ciepło- i sucholubne dwuliścienne rośliny wieloletne o barwnych kwiatach. Na piaszczystych powierzchniach sandrowych i kemowych występują niewielkie płaty muraw napiaskowych (psammofilnych) z klasy Sedo-Scleranthetea.
Urozmaicona rzeźba terenu, obecność licznych jezior, rzek i strumieni, surowość klimatu, zróżnicowanie żyzności siedlisk zdecydowało o bogactwie gatunkowym szaty roślinnej Parku. Cechuje się ona wysokim stopniem naturalności i wieloma osobliwościami. Stwierdzono tu około 700 gatunków roślin zielnych, należących do ponad 80 rodzin. Wśród nich 36 gatunków podlega ochronie całkowitej (w tym 12 gat. storczykowatych) oraz 14 ochronie częściowej. 60 gatunków uznanych jest za rzadkie i zagrożone (26 torfowiskowych i łąkowych), z tego 17 znajduje się na "Liście roślin zagrożonych w Polsce" (1992).
Urozmaicona rzeźba terenu, oraz stosunkowo niedawne ustąpienie lodowca sprawiły, że na terenie SPK występuje wiele gatunków stanowiących relikty polodowcowe.
Teren SPK, leżący w obrębie geobotanicznego Działu Północnego posiada wiele elementów charakterystycznych dla strefy borealnej m.in. dominujący w drzewostanie lasów świerk pospolity Picea abies i częste w tym terenie: wielosił błękitny Polemonium coeruleum, rdestnica szczecinolistna Potamogeton mucronatus, grążel drobny Nuphar pumilum, grzybieńczyk wodny Nymphoides peltata, grzybienie północne Nymphaea candida. Mniejszy udział mają gatunki charakterystyczne dla innych stref klimatycznych.
Rośliny chronione i zagrożone Suwalskiego PK
Brak zwartych kompleksów leśnych oraz typowo rolnicze użytkowanie ziemi sprawiają, że świat zwierzęcy terenu Parku nie jest bogaty. Jezioro Hańczę charakteryzuje występowanie zespołu skorupiaków stenotermicznych, pochodzenia skandynawsko - bałtyckiego (m.in. Pallasea guadrispinosa - relikt polodowcowy). Stwierdzono tu również jedyne w Polsce stanowisko widłonoga wód syberyjskich Eurytemora gracilis. Hańcza jest również jedynym miejscem w Polsce niżowej, gdzie żyje ryba głowacz pręgopłetwy Cotus poecilopus. W wodach Czarnej Hańczy żyje typowy przedstawiciel wód górskich - bezkręgowiec wypławek alpejski Crenobia alpina.
Gromadę płazów reprezentuje 11 gatunków, w tym z gadów - jaszczurka zwinka i żyworódka, padalec, zaskroniec i żmija zygzakowata. W awiofaunie SPK zaobserwowano 130 gatunków ptaków, w tym 106 gniazdujących, m.in. zimorodka, orzechówkę, kraskę, pluszcza, bociana czarnego, żurawia, wilgę, bąka, błotniaka stawowego, kanię rudą, orlika krzykliwego oraz zalatującego bielika.
Wśród ssaków Parku występuje relikt polodowcowy - smużka Sicista betulina. Stwierdzono tu 9 gatunków nietoperzy, w tym jedyną w Polsce kolonię lęgową nocka łydkowłosego Myotis dasycneme. Dość liczna jest wydra, kuna domowa, gronostaj, łasica, tchórz, borsuk.
Największymi ssakami Parku są dzik i sarna oraz bardzo liczny bóbr europejski Castor fiber. Obok powszechnie spotykanego zająca szaraka można tu również spotkać wielką rzadkość, jaką jest zając bielak Lepus timidus.
Na
krajobraz SPK wyraźny wpływ miała działalność gospodarcza człowieka. Pierwsze
ślady jego pobytu pochodzą z paleolitu. Od II wieku n.e. teren Suwalszczyzny
zamieszkiwały plemiona bałtyjskie, do których należeli m. in. Jaćwingowie, zamieszkujący
dzisiejszy SPK do końca XIII w. Po podboju Jaćwieży przez Krzyżaków (1283 r)
na prawie 3 wieki wkroczyła tu puszcza.
Od
1422 r. Suwalszczyzna znalazła się w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego,
a puszczańskie tereny podzielono przyznając je lokalnym dworom książęcym. Dotyczyło
to również terenu SPK, należącego do 2 puszcz: Przełomskiej i Mereckiej). W
XVI w. rozpoczęła się intensywna kolonizacja (z Mazowsza, Litwy, Rusi (Białorusi),
zamieniająca lasy w pola uprawne i pastwiska. W XVIII w. z puszcz zostały niewielkie
kompleksy leśne. Podobna struktura użytkowania terenów utrzymuje się do dzisiaj.
Charakterystyczną cechą osadnictwa tych terenów jest kolonijna zabudowa, luźno rozrzucona pośród pagórkowatego krajobrazu. Tradycyjnym budulcem było drewno, glina i kamienie. Dwuspadowe dachy domów przykrywała słoma, trzcina, drewniane łupki. Zdobnictwo domów było dość skromne. W skład zagród poza domem mieszkalnym i budynkami inwentarskimi, wchodziły: spichrze nazywane "świronkami", kamienne piwnice ("sklepiki") oraz "banie" - łaźnie staroobrzędowców.
Fragmenty naturalnego krajobrazu zachowały się na niewielkich przestrzeniach, przede wszystkim w pn. części Parku, jako niewielkie kompleksy leśne oraz elementy budowy geomorfologicznej. Najcenniejsze objęte są ochroną rezerwatową lub są planowane do objęcia ochroną (torfowiska "wiszące", jeziora Kleszczowieckie, głazowisko Rutka, grodzisko Zamkowa Góra, dolina Czarnej Hańczy).
Brak
zwartych kompleksów leśnych sprzyja wyeksponowaniu różnorodnych form geomorfologicznych,
charakterystycznych dla młodoglacjalnego krajobrazu pojezierzy.
Brak zalesienia sprzyja też erozji stoków (naturalna
lub spowodowana uprawą płużną oraz wzrastającym ruchem turystycznym (ok. 15
tys./rok), a także nasileniu spływu powierzchniowego biogenów,
a co za tym idzie wzrost trofii cieków i zbiorników
wodnych.
Park krajobrazowy podlega ochronie z mocy ustawy o ochronie przyrody, która określa zasady użytkowania jego terenu, w tym zwiedzania oraz obowiązujące ograniczenia (w art. 26a , przed nowelizacja - w art. 37, a także w planie ochrony oraz w Regulaminie Parku).
Na terenie Parku zabronione jest:
Piesze po znakowanych szlakach turystycznych (cały rok, najatrakcyjniejsze wiosna-jesień):
żółty:
Malesowizna - Sidorówka (główne atrakcje: punkt widokowy i ruiny młyna w
Turtulu, siedziba Zarządu SPK / punkt "it",
wypożyczalnia sprzętu turystycznego, baza edukacyjno-noclegowa, rezerwat
"Głazowisko Rutka", obronne grodzisko
jaćwieskie Zamkowa Góra w Szurpiłach);(nie znakowane, opisane w formie 3 ulotek):
Park posiada cztery oznakowane ścieżki dydaktyczne: Zieloną, żółtą i czarną opisują zamieszczone na trasie zwiedzania tablice. Rozszerzona informacja na temat atrakcji spotykanych na ścieżkach zawarta jest w przewodnikach, będących do nabycia w siedzibie Zarządu SPK.
Przy Zarządzie SPK funkcjonuje "Zielona Szkoła" w ramach której pracownicy Parku prowadzą zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży z terenu Parku oraz dla przyjezdnych grup szkolnych. Grupy korzystające z zajęć edukacyjnych mają możliwość zakwaterowania w bazie edukacyjno-noclegowej przy siedzibie Parku. Zajęcia prowadzone są przede wszystkim w terenie po ścieżkach dydaktycznych lub w pracowni bazy edukacyjno-noclegowej (prelekcje, prezentacje, zajęcia plastyczne i inne). Uzupełnieniem edukacji jest działalność wydawnicza. Kontakt: tel. (87) 569 18 01, e-mail: zarzad@spk.org.pl
Najwygodniejsze dojazdy do SPK zapewniają linie PKS z Suwałk do Błaskowizny, Wiżajn, Przerośli (przez Kruszki). Zwiedzanie najlepiej zaczynać od siedziby SPK w Malesowiźnie-Turtulu: punkt "it" noclegi, wypożyczalnia rowerów i nart, początek zielonej ścieżki dydaktycznej, szlaki turystyczne: czerwony, żółty, niebieski. Inne warte polecenia punkty to: Smolniki (żółta ścieżka dydaktyczna, dwa punkty widokowe, izba regionalne, noclegi, pole namiotowe), park podworski w Starej Hańczy (rezerwat "Jezioro Hańcza", czarna ścieżka dydaktyczna, Szurpiły (Zamkowa Góra). Większość tras zwiedzania polecana jest dla turystyki wędrownej pieszej lub rowerowej. Wody SPK nie dają możliwości spływów kajakowych. Teren posiada: parkingi na obrzeżach Parku, punkty gastronomiczne: Jeleniewo, Smolniki, Wiżajny, kwatery agroturystyczne, naturalne punkty widokowe (część z nich wyposażona w platformy widokowe).
Pierwszy wniosek, dotyczący ochrony obszaru obecnego SPK, złożony został w 1957 r przez A. Patlę (działacza LOP i PTTK) i postulował utworzenie Suwalskiego Parku Narodowego o charakterze krajobrazowym. Projekt nie uzyskał jednak akceptacji władz. Dopiero w 1968 r. Wojewódzki Konserwator Przyrody w Białymstoku przygotował wniosek o utworzenie Suwalskiego Parku Krajobrazowego i w tymże roku Wojewódzka Rada Narodowa podjęła uchwałę, w której wskazano na konieczność "uznania jako park krajobrazowy północnej Suwalszczyzny". Przebieg prac przyspieszył plan budowy elektrowni szczytowo-pompowej w Smolnikach oraz perspektywa powstania kopalni rud polimetalicznych w Szurpiłach i Krzemiance. SPK powołano 12.01.1976 r. na mocy uchwały WRN w Suwałkach. Był to (obok Wigierskiego PK) pierwszy park krajobrazowy w Polsce.
Zarząd Suwalskiego Parku Krajobrazowego z siedzibą w Malesowiźnie - Turtulu, 16-404 Jeleniewo, (87) 569 18 01, e-mail: zarzad@spk.org.pl . Współgospodarze terenu: Urząd Gminy w Jeleniewie, Wiżajnach, Przerośli i Rutce-Tartak, Nadleśnictwo Suwałki.
Murawy kserotermiczne Suwalskiego PK są rzadko spotykanymi w tej części kraju zbiorowiskami roślinności ciepłolubnej. Wykształcają się głównie na stromych, piaszczystych zboczach wyniesień morenowych kemów, ozów i wysoczyzn, a więc w miejscach nie nadających się do uprawy płużnej. Ze względu na urozmaiconą rzeźbę terenu miejsc takich w SPK jest wiele. Użytkowane są one głownie jako pastwiska. Występuje tu szereg gatunków charakterystycznych dla obszarów południowych: dziurawiec czteroboczny, dziurawiec skąpolistny, oman łąkowy, chaber nadreński, dziewięćsił pospolity, rozchodnik wielki, centuria pospolita, kocanki piaskowe (chronione częściowo). (TS)
Ze względu na położenia na mapie Europy, rzeźbę oraz przeszłość terenu spotykają się tu różne elementy geograficzne, historyczne i siedliskowe. Wśród roślin, obok gatunków borealno-górskich (np. wełnianeczka alpejska Baeothryon alpinum), a nawet górskich (skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, lepiężnik biały Petasites albus) spotytkamy ciepłolubne gatunki o charakterze południowym (np. zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris), obok gatunków kontynentalnych (np. wielosił błękitny Polemonium coeruleum) gatunki subatlantyckie (np. szczotlicha siwa Corynephorus canescens) a także liczne relikty glacjalne, wśród roślin kwiatowych i zarodnikowych (np. modrzewnica zwyczajna Andromeda polifolia, a z mchów - Paludella squarosa).