Woj. świętokrzyskie; powiaty kielecki i skarżyski, gminy: Bodzentyn, Bieliny, Górno, Masłów, Łączna oraz Nowa Słupia.
Świętokrzyski PN jest centralnym i najważniejszym elementem Wielkoprzestrzennego
Systemu Obszarów Chronionych Województwa Świętokrzyskiego, który jest znowelizowaną
wersją systemu z 1971 r. Park graniczy z Parkami Krajobrazowymi:
Sieradowickim, Jeleniowskim, Suchedniowsko-Oblęgorskim,
Cisowsko-Orłowińskim.
Prowincja: Wyżyny Polskie, podprowincja: Wyżyna Małopolska,
makroregion: Wyżyna Kielecka, mezoregion: Góry Świętokrzyskie.
Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, Dział: Bałtycki,
Poddział: Pas Wyżyn Środkowych, Kraina: Świętokrzyska, Okręg Łysogórski.
Deniwelacja - jak na warunki lokalne - jest stosunkowo duża i wynosi 387 m. Jest to różnica pomiędzy szczytem Łysicy (612 m n.p.m.) a najniższym punktem położonym w dolinie rzeki Pokrzywianki (225 m).
Powierzchnia ŚPN - 7626,45 ha, w tym pod ochroną ścisłą 1740 ha, pod ochroną częściową 5885,55 ha. Rezerwaty ścisłe: Chełmowa Góra (13,2 ha), Święty Krzyż (476,9 ha), Łysica (1186,4 ha), Czarny Las (26,5 ha) oraz Mokry Bór (37,9 ha).
Poza zwartym obszarem o powierzchni 7225,39 ha (obejmującym Łysogóry, centralną część Pasma Klonowskiego oraz Doliny Wilkowską i Dębniańską) w skład ŚPN wchodzą 3 izolowane enklawy: Chełmowa Góra (183,44 ha), Serwis-Dąbrowa (167,81 ha) oraz Zapusty (4,12 ha). Pozostała część areału Parku (45,69 ha) stanowi grunty ekonomiczne przy osadach leśnych. W strukturze użytkowania gruntów dominują lasy (96,2% całkowitej powierzchni), łąki zajmują 1,1%, grunty orne 1,02%.
Otulina Parku obejmuje tereny 48 sołectw oraz miasto Bodzentyn o łącznej powierzchni 20786,07 ha. W 79% są to użytki rolne.
Park posiada wybitnie nieregularny kształt, silnie wydłużony na osi NWW-SEE, o długości około 22,3 km, szerokości ok. 7 km. Długość granic zewnętrznych Parku wynosi 133,2 km, a otuliny ponad 250 km. Wyspowe usytuowanie Parku wśród gęsto zaludnionych, intensywnie użytkowanych rolniczo terenów, wydłużony kształt oraz znaczna długość granic sprzyjają zagrożeniom związanym z niekontrolowaną penetracją, głównie przez miejscową ludność.
Obszar Parku i otuliny położony jest w obrębie paleozoicznego trzonu Gór Świętokrzyskich. Występujące tu skały powstały w bardzo dużym przedziale czasowym, obejmującym wszystkie okresy ery paleozoicznej z wyjątkiem permu. Skały te zostały sfałdowane podczas ruchów waryscyjskich (hercyńskich) w górnym karbonie a następnie utworzyły górzysty ląd, który w permie ulegał wietrzeniu oraz erozji i dopiero w triasie został całkowicie przysypany osadami. Podczas waryscyjskich ruchów tektonicznych powstało wiele dużych form fałdowych o rozciągłości WNW-ESE, a także odnowiona została dyslokacja świętokrzyska o tym samym kierunku. Dyslokacja ta, usytuowana u południowego podnóża Łysogór (a więc w południowej części Parku) sięga głębokich stref litosfery i dzieli region świętokrzyski na dwa subregiony o odmiennej budowie geologicznej. Od południa przylega do tej dyslokacji tzw. synklinorium kielecko-łagowskie, na które nasunięta jest od strony północnej antyklina łysogórska zbudowana z utworów kambru. Następnym w kierunku północnym dużym elementem tektonicznym, którego fragmenty wchodzą w obręb Parku jest synklina bodzentyńska o skrzydłach zbudowanych ze skał ordowiku i syluru oraz centralnej (osiowej) części wypełnionej skalami dewonu.
Najstarsze
skały - kambru
środkowego i górnego - występują w centralnej części Parku. Są to piaskowce
kwarcytowe (potocznie zwane "kwarcytami") przewarstwione pakietami skał piaskowcowo-łupkowych
(ilastych, mułowcowych).
Duża odporność na wietrzenie piaskowców kwarcytowych sprawiła, że zbudowane są z nich najwyższe kulminacje oraz grań grzbietowa Łysogór, zaś popękane wychodnie tego kompleksu utworzyły rozległe rumowiska skalne tzw. "gołoborza".
Osady ordowiku i syluru - głównie podatne na wietrzenie łupki ilaste oraz iłowce, z udziałem piaskowców i szarogłazów, występują w podłożu Doliny Wilkowskiej i Dębniańskiej (położonych na płn. od Łysogór). Skały te zawierają liczne szczątki graptolitów, trylobitów, ramienionogów, małżów i liliowców.
Ze
skał dewonu dolnego zbudowane są wzgórza północnej części Parku: Pasma Klonowskie,
Bostowskie, a także jego południowej części otuliny: Pasmo Bielińskie, Wał Małacentowski.
Dewon dolny reprezentowany jest przez piaskowce, piaskowce kwarcytowe, przewarstwione
pakietami piaskowcowo-łupkowymi (iłowymi, mułowcowymi). W piaskowcach zachowane
są szczątki fauny małży, ramienionogów, trylobitów, pancerzy ryb pancernych
(plakodermy) oraz pierwszych roślin lądowych (flora psylofitowa).
W dewonie środkowym i górnym powstał kilkusetmetrowy kompleks margli, wapieni i dolomitów płytowych z fauną koralowców. W kompleksie tym występują też rzadkie pakiety piaskowców oraz iłowców. Skały węglanowe środkowego i górnego dewonu, miejscami z bogatą fauną ramienionogów, głowonogów, małżów i trylobitów, odsłaniają się w okolicach Cząstkowa, Rudek i Bodzentyna. Największym wzniesieniem zbudowanym z tych skał jest Chełmowa Góra.
Skały karbońskie oraz osady permu (cechsztyn), głównie łupki - występują jedynie lokalnie w osiowych częściach synklin na południowych peryferiach parku (w otulinie). Natomiast zlepieńce złożone z okruchów skał starszych, występują sporadycznie w formie płatów zalegających na sfałdowanych podczas waryscyjskich ruchów górotwórczych i zerodowanych utworach paleozoicznych (najczęściej dewońskich). Ze schyłkiem ery paleozoicznej związane są żyły skał magmowych pochodzenia wulkanicznego (diabazy), odkryte w okolicy Św. Katarzyny.
Podłoże paleozoiczne pokrywają na znacznej powierzchni silnie zróżnicowane utwory czwartorzędu (plejstocenu), m. in. : mułki i piaski zastoiskowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe i peryglacjalne, lessy oraz rzadko piaski eoliczne. Osady holoceńskie wypełniające współczesne doliny rzeczne to głównie mady i torfy.
ŚPN wraz z otuliną obejmuje północno-wschodnią część Gór Świętokrzyskich, stanowiących wydźwignięty i silnie spłaszczony trzon Wyżyny Kieleckiej. Główne rysy jego rzeźby odzwierciedlają złożoną budowę geologiczną, górotworu świętokrzyskiego. Oznacza to, iż morfologia obszaru ma charakter strukturalny. Obecnie Góry Świętokrzyskie są niskimi górami rusztowymi o deniwelacjach rzędu 200-350 m. Zasadniczym ich rysem jest występowanie przebiegających równolegle ciągów twardzielcowych pasm i grzbietów o budowie izoklinalnej (rzadziej antyklinalnej), rozdzielonych podłużnymi szerokimi obniżeniami, wykształconym na wychodniach skał bardziej podatnych na erozję i wietrzenie. Przebieg pasm i grzbietów nawiązuje do kierunku osi fałdów orogenezy kaledońskiej (kierunek: zach. -wsch.), waryscyjskiej (NWW-SEE) i alpejskiej (płn.-zach. - płd.-wsch.).
Rzeki wcięły się w utwory o różnej odporności; niektóre tworzą przełomowe doliny w obrębie twardzielcowych pasm grzbietów lub wykorzystują dyslokacje poprzeczne.
Głównym elementem morfologicznym na obszarze Parku są Łysogóry, zbudowane z najbardziej odpornych skał - kwarcytowych piaskowców kambryjskich. Znajduje się tu najwyższe wzniesienie całych Gór Świętokrzyskich - masyw Łysicy ze szczytem Łysicą (612 m n.p.m.) i Agatą (608 m) oraz masyw Łyśca, zwany też Łysą Górą (595 m). Pomiędzy Łysicą a Łysą Górą rozciąga się - w kierunku NWW-SEE - kilkunastokilometrowy, monotonny grzbiet, ze słabo zaznaczonymi przełęczami Kakonińską (522 m) i Hucką (495 m). Najbardziej charakterystycznymi i swoistymi elementami rzeźby w tej części Parku są rozległe rumowiska skalne (gołoborza), które stanowią unikatowe w skali europejskiej pozostałości bezleśnych rumowisk pokrywających w pleistoceńskich okresach lodowcowych stoki niskich i średnich gór Europy. Za wartościowe uznać również należy ostańcowe formy skałkowe wystające z powierzchni grzbietowych.
Od
północy do Pasma Łysogórskiego przylegają, utworzone w miękkich łupkach
i szarogłazach, szerokie na 4-5 km, Doliny Wilkowska i Dębniańska. Ich dna
położone na wysokości około 300 m n.p.m. posiadają system rynien
pradolinnych z okresu deglacjacji lądolodu
południowopolskiego, wypełnionych osadami akumulacji lodowcowej. Od północy
doliny te obrzeżają wzniesienia wymodelowane w serii skał dewońskich, budujące
ciąg Pasm: Klonowskie, Bostowskie i Pokrzywiańskie. Wybitnym elementem morfologicznym
tej części Parku jest monoklinalne Pasmo Klonowskie
z masywem Bukowej Góry (484 m) oraz wzniesieniami Góry Psarskiej (415 m) i Miejskiej
(426 m).
Południowa część otuliny Parku położona jest na obszarze Doliny Kielecko-Łagowskiej, z której wyłaniają się pojedyncze grzbiety (np. Góra Stróżna, Kobyla Góra) oraz Pasmo Bielińskie.
Obszary Parku i otuliny posiadają bogatą mozaikę pokrywy glebowej. Występują tu gleby niestrefowe - litogeniczne, autogeniczne (zaliczane do gleb strefowych i piętrowych) oraz semihydrogeniczne, hydrogeniczne i napływowe.
Gleby litogeniczne to skaliste gleby inicjalne oraz rankery gołoborzy. Jako pozostałość plejstoceńskiego środowiska peryglacjalnego stanowią wybitną osobliwość przyrodniczą.
Gleby autogeniczne, decydujące o składzie mozaik glebowych ŚPN, zajmują 87% jego powierzchni. Ich skałami macierzystymi są serie pokryw stokowych. Dominują tu gleby brunatne kwaśne typowe (46% areału), brunatne kwaśne opadowo-glejowe (ok. 8%), płowe właściwe (6%), rdzawe właściwe (14%), rdzawe bielicowe (6%).
Gleby semihydrogeniczne (m. in. glejobielicowe, opadowoglejowe, czarne ziemie), hydrogeniczne (gleby torfowe) i napływowe (mady) związane z dominującą obecnością wody w podłożu, występują głównie w dolinach i zajmują około 12% powierzchni.
Ze względu na właściwości fizyczne i chemiczne skał macierzystych gleby Parku są na ogół kwaśne, jałowe, zimne, i trudno przepuszczalne, przez co stwarzają niekorzystne warunki dla wegetacji.
Skały podłoża obszaru parku są w większości słabo przepuszczalne, dlatego też w jego granicach dominuje odpływ powierzchniowy. Kierunki odpływu zdeterminowane są w górnych odcinkach cieków rzeźby obszaru (nachyleniem zboczy). Wzdłuż grzbietu Łysogór przebiega obszar wododziałowy pomiędzy dorzeczami dwu rzek - Kamiennej i Nidy. Wody opadowe szybko spływają po skalnym podłożu strefy wierzchołkowej pasm i znikają w pokrywach zwietrzelinowych stoków, aby wypłynąć poniżej w formie źródeł i wycieków dających początek licznym strumieniom.
Po
stronie północnej Łysogór (zlewnia rzeki Kamiennej), poniżej pierwszej linii
źródeł zlokalizowanych w strefie spękań tektonicznych (na wysokości 350-400
m), kształtuje się gęsta sieć potoków stałych i okresowych o układzie widlastym.
Druga, niższa strefa źródeł (podzboczowych) wypływa z ze stokowych pokryw zwietrzelinowych
i osadów aluwialnych. Potoki spływające z północnych zboczy uchodzą do rzeki
Czarnej Wody oraz Pokrzywianki.
Stoki południowe mają rzadszą sieć rzeczną (o układzie dendrycznym), a źródła są bardziej rozproszone. Wody te zbierają rzeki Warkocz, Belnianka i Słupianka.
Zlewnie Gór Świętokrzyskich charakteryzują się niwalno-deszczowym systemem zasilania. Stąd reżim odpływających rzek jest silnie związany z sezonową zmiennością zasilania i warunkami klimatycznymi. Przebieg zmienności przepływu wykazuje dwa maksima w ciągu roku - w marcu (skumulowany odpływ roztopowy) oraz w listopadzie - grudniu (odpływ opadów późnojesiennych). Opady letnie zaznaczają się niewielkim wzrostem przepływu.
Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Rezerwat znajduje
się w obrębie Regionu Małopolskiego - Kraina Gór Świętokrzyskich
(GŚw).
W granicach Parku wyróżniono 3 piętra klimatyczne - szczytowe, zboczowe i dolin. Warunki klimatyczne najwyższego piętra obejmującego kulminacje i grzbiety wzniesień Łysogór oraz fragmenty Pasma Klonowskiego (obszary położone powyżej 400 m n.p.m.) reprezentuje stacja Św. Krzyż (575 m). Średnie wartości elementów klimatu w tej części Parku świadczą o jego znacznym indywidualiźmie na tle warunków klimatycznych Wyżyny Małopolskiej. Natomiast można je porównać do warunków Beskidu Niskiego i Sądeckiego, a pod pewnymi względami do Suwalszczyzny i Kaszub. Średnia roczna temperatura na Św. Krzyżu wynosi 5,80 C. Surowsze warunki (w stosunku do sąsiednich terenów) znajdują także potwierdzenie w długości termicznych pór roku. Lato trwa tu przeciętnie 57 dni, a zima 121 dni. Dni z mrozem w ciągu roku jest na Św. Krzyżu 138, w Nowej Słupi (reprezentującej klimat zboczy) 120. Dni gorących na Św. Krzyżu 13, w Nowej Słupi 24, a w dolinach (Bodzentyn) aż 30-35.
Szczytowe partie Łysogór otrzymują w ciągu roku od 800 do 850 mm opadów, a najniżej położone partie Parku (Bodzentyn) tylko 550 - 600 mm. Liczba dni z opadem wynosi w ciągu roku od 174 (Św. Krzyż) do 148 (Bodzentyn). Pokrywa śnieżna na szczytach Łysogór utrzymuje się przez 102 dni; pod tym względem wyższe wartości w kraju mają tylko Karpaty oraz Sudety. Sezon wegetacyjny trwa 185 dni.
W krajobrazie Parku dominują naturalne ekosystemy leśne, których zróżnicowanie i rozmieszczenie zależy głównie od czynników edaficznych, a w mniejszym stopniu od warunków klimatycznych. Piętrowy układ zbiorowisk leśnych związany z wyniesieniem n.p.m. zaznacza się słabo. Wyróżnia się tu "piętro niższe" (obejmujące doliny oraz dolne partie zboczy do wysokości 350-450 m n.p.m.), gdzie występują zbiorowiska leśne typowe dla obszarów niżowo-wyżynnych oraz tzw. "piętro wyższe", w którym dominują lasy bukowe i bukowo-jodłowe, nawiązujące w pewnym stopniu do dolnoreglowych zbiorowisk w Beskidach.
Naturalnym ekosystemem nieleśnym Łysogór są gołoborza z roślinnością złożoną głównie z pionierskich, naskalnych zbiorowisk roślin zarodnikowych (z udziałem reliktowych porostów i mszaków). W dolinach, obok naturalnych ekosystemów leśnych, duże znaczenie mają półnaturalne ekosystemy łąkowe. W strefie otulinowej dominuje roślinność typowo synantropijna, związana z uprawami oraz siedliskami ruderalnymi. Bioróżnorodność Parku wzbogacają fragmenty muraw kserotermicznych oraz ciepłolubnych zarośli.
Zbiorowiska leśne
Podstawowymi
gatunkami lasotwórczymi, zajmującymi w sumie ponad 90% powierzchni leśnej Parku
są jodła, buk oraz sosna. Mniejszy udział mają m. in. : świerk, dęby (szypułkowy
oraz bezszypułkowy), olsza czarna, klony (jawor i klon zwyczajny), modrzew,
brzoza brodawkowata, topola osika, grab, lipa drobnolistna. Drzewa te budują
około 15 zespołów leśnych.
Na grzbietach oraz zboczach "wyższego piętra" Łysogór i Pasma Klonowskiego dominują lasy bukowe oraz bukowo-jodłowe. Jedynym zespołem o charakterze górskim jest żyzna buczyna karpacka, porastająca północne stoki Łysogór. W jej runie rośnie obficie żywiec gruczołowaty. W Paśmie Klonowskim (Bukowa Góra) w składzie żyznej buczyny występuje żywiec dziewięciolistny, gatunek charakterystyczny żyznej buczyny sudeckiej. Zdecydowanie większą powierzchnię w tym "piętrze" zajmuje jednak - uboższa florystycznie - acidofilna (kwaśna) buczyna niżowa (często z obfitym udziałem paproci).
Na
glebach silnie szkieletowych, zwłaszcza już
na opanowanych przez las gołoborzach rozwija się wyżynny mieszany
bór jodłowy (uważany za endemiczny zespół
leśny wyżyn południowopolskich).
W "piętrze niższym" najbardziej rozpowszechnionym zespołem leśnym jest subkontynentalny mieszany bór sosnowo-dębowy (zwykle z udziałem jodły). Mniejszy areał zajmują bory sosnowe (świeży, wilgotny i bagienny) oraz mszysty, wilgotny bór jodłowo-świerkowy. Żyźniejsze siedliska zajmują grądy oraz łęg olszowo-jesionowy.
Obok lasów o charakterze naturalnym na znacznej powierzchni Parku występują postacie degeneracyjne różnych zespołów leśnych, ukształtowane w wyniku różnorodnych form gospodarki człowieka. Są to m. in. monokultury (głównie sosny, ale także jodły, modrzewia i in.) lub silnie przerzedzone fitocenozy, nawiązujące do zbiorowisk zrębowych.
Związane
są głównie z gołoborzami. Ze względu na skrajnie niesprzyjające warunki mikroklimatyczne
i edaficzne, złomowiska skalne Łysogór są trudno
dostępne dla roślin. Na otwartych gołoborzach wykształciły się tylko pionierskie
zbiorowiska roślin zarodnikowych, złożone z porostów i mszaków. Wśród porostów
naskalnych występują liczne gatunki borealno-górskie. Zbiorowiska te mają niewątpliwie
charakter reliktowy (występują in situ od epoki
lodowcowej). Na obrzeżach gołoborzy postępuje - niezwykle wolno - naturalna
(pierwotna) sukcesja. Spośród gatunków roślin
naczyniowych stopniowo wkraczają paprocie (zwłaszcza paprotka
zwyczajna), borówki, malina, bodziszek cuchnący. Najbardziej eksywnym drzewem,
inicjującym rozwój lasu na gołoborzu jest jarzębina.
Najważniejszymi
zbiorowiskami zastępczymi o charakterze półnaturalnym są różnorodne zbiorowiska
łąkowe. Utworzone zostały przez człowieka na siedliskach wilgotnych lub zabagnionych
lasów, głównie w dolinach Dębniańskiej i Wilkowskiej. Reprezentują około 12
zespołów, zaliczonych do 4 klas roślinności. Mimo iż zajmują niewielką część
powierzchni Parku (około 130 ha), przyczyniają się znacząco do wzbogacenia bioróżnorodności.
W ich składzie florystycznym występują liczne chronione i rzadkie w regionie
oraz w kraju gatunki roślin, a także specyficzna fauna. W okresie minionych
kilkudziesięciu lat, w związku z ograniczeniem ich użytkowania (lub nawet całkowitym
zaniechaniem koszenia części łąk), nastąpiło - w wyniku wtórnej sukcesji - zmniejszenie
się ich powierzchni.
Do zbiorowisk półnaturalnych, również gwałtownie zanikających na tereni Parku, należą fragmenty kserotermicznych muraw oraz ciepłobnych zarośli występujące na skarpie Zapusty koło Cząstkowa.
Zarówno łąki jak i murawy wymagają aktywnych form ochrony, polegających na przywróceniu tradycyjnych form ich użytkowania (koszenie, wypas).
Na obszarze Parku i otuliny stwierdzono dotychczas około 1085 gatunków. Obecnie potwierdzono 1015 gatunków (należących do 100 rodzin) w tym: 28 paprotników (18 paproci, 7 skrzypów i 3 widłaki), 10 nagonasiennych oraz 977 okrytonasiennych. W samym Parku występuje aktualnie 859 gatunków.
Najliczniejszymi grupami siedliskowymi są: rośliny leśne i zaroślowe (270 gatunków), łąkowe (125 gat.) oraz synantropijne (250 gat.). Spośród rozmaitych grup zasięgowych na szczególną uwagę zasługuje tzw. "element górski" (około 45 taksonów). Pospolitymi roślinami górskimi w Parku są: jodła pospolita, bez koralowy, nerecznica szerokolistna, trzcinnik owłosiony, starzec Fuchsa.
Do
najrzadszych należą m. in.: podrzeń żebrowiec, paprotnik kolczysty, miesiącznica
trwała, czosnek siatkowaty, wyblin jednolistny. W bliskim sąsiedztwie otuliny
Parku rośnie omieg górski. 56 gatunków roślin naczyniowych
podlega ustawowej ochronie, w tym 43 ochronie
całkowitej. Spośród 15 gatunków zamieszczonych na Liście
roślin zagrożonych w Polsce oraz 76 na liście regionalnej, do najcenniejszych
należą: nerecznica grzebieniasta, pięciornik skalny, turzyce: stopowata i zgrzebłowata,
kostrzewa różnolistna i in. Wiele rzadkich roślin całkowicie wyginęło w Parku
(np. paprotnik ostry, zanokcice: północna oraz
zielona, zimoziół północny, pokrzyk wilcza jagoda).
Naturalne warunki siedliskowe Parku sprzyjają wegetacji mchów i wątrobowców. Jednak stan ich zbadania jest niedokładny i niepełny. Brak jest całościowego opracowania, a w nielicznych publikacjach cząstkowych podano dotychczas około 200 gatunków. Mszaki wchodzą w skład zbiorowisk roślin naczyniowych, bądź tworzą w ich obrębie samodzielne skupienia o charakterze synuzji (np. na martwym drewnie, korze żywych drzew, na skałach). Szczególnie interesująca jest brioflora podszczytowych gołoborzy oraz wychodni skalnych Pasma Łysogórskiego, gdzie stwierdzono kilkadziesiąt gatunków wysokogórskich. Są to m. in. naleźlina skalna, czterozębiec wąski, skalniczek zatokowy i s. sudecki, krótkosz odgięty, torfowiec pięciorzędowy. Ostatnio zaobserwowano zanikanie wielu gatunków, zwłaszcza epifitycznych.
Wśród zanotowanych dotąd około 270 gatunków glonów dominują okrzemki (105 gat.), sprzężnice (72 gat.) i zielenice (47 gat.). Najbogatsze i najcenniejsze stanowiska związane są z mokrymi łąkami, położonymi w Dolinie Dębniańskiej.
Porosty należą do najlepiej zbadanych grup organizmów ŚPN. Dotychczas stwierdzono 340 gatunków, co stanowi ponad 75% lichenoflory Gór Świętokrzyskich. Wykazują duże zróżnicowanie pod względem ekologiczno-geograficznym. Na szczególną uwagę zasługują liczne gatunki wysokogórskie oraz borealno-górskie, posiadające reliktowe stanowiska na gołoborzach. Reprezentują one zarazem najstarszą grupę organizmów żyjących obecnie w Parku (relikty glacjalne). Są to głównie porosty naskalne rosnące na głazach kwarcytowych np. przylepka żałobna, tapetka pokrzywiona, ustupka halna, kruszownica wielolistkowa i k. strojna, otwornica koralowata. W szczelinach między skałami występują borealno-górskie gatunki chrobotków - chrobotek rozdarty oraz chrobotek alpejski. W ostatnich dzisięcioleciach zaobserwowano zanikanie stanowisk oraz całkowite wymieranie licznych gatunków. Tempo i zakres tego procesu są katastrofalne (np. ubytki w grupie porostów nadrzewnych sięgają 50%) i nie mają odpowiednika w żadnej innej grupie organizmów.
Grzyby
wielkoowocnikowe stanowią bogatą i zróżnicowaną, a zarazem słabo zbadaną grupę.
Dotychczas podano 454 gatunki (429 podstawczaków i 25 workowców), jednak ich
liczbę szacuje się na około 600 gatunków. Do najcenniejszych zaliczyć należy
formy rzadkie, wymierające oraz zagrożone w skali kraju,
spośród których kisielec kosmaty posiada tu jedyne stanowisko w Polsce. W sumie
około 90 gatunków makromycetes ŚPN zamieszczonych jest w krajowej "czerwonej
liście", 10 gatunków podlega ustawowej ochronie
(m. in. smardz jadalny, flagowiec olbrzymi, szmaciak gałęzisty,
okratek australijski, sromotnik bezwstydny). Podobnie
jak wśród innych grup organizmów wyróżnić można gatunki górskie np. białozasłonek
bulwiasty, miseczka pomarańczowa, gołąbki różowy i turecki, jodłownica górska.
Gatunki chronionych roślin naczyniowych, grzybów
i porostów Świętokrzyskiego Parku Narodowego. 
Fauna Parku została ostatnio dokładnie i wszechstronnie przebadana. Jest ona stosunkowo bogata i w dużym stopniu reprezentatywna dla Gór Świętokrzyskich. Dotychczas podano około 4000 gatunków bezkręgowców oraz 230 kręgowców.
Ssaki reprezentowane są przez 45 gatunków, z czego 26 podlega ochronie gatunkowej (w tym 12 gatunków nietoperzy). W ciągu ostatnich 120 lat wyginęły wilk, żbik i żołędnica, obecnie zanika borsuk. Ostatnio restytuowano z powodzeniem bobra oraz łosia.
Ptaki są najliczniejszą grupą kręgowców. Awifauna Parku liczy około 150 gatunków, w tym 118 ptaków lęgowych.
Spośród 97 gatunków podlegających ustawowej ochronie do najrzadszych należą m. in. : bocian czarny, kruk, krogulec, trzmielojad. W ostatnim półwieczu wyginęły orlik krzykliwy, kobuz, sokół wędrowny.
Gromadę gadów reprezentuje tylko 6 gatunków - jaszczurki zwinka i żyworódka, padalec, zaskroniec, żmija zygzakowata i gniewosz plamisty.
Wśród 12 gatunków płazów są m. in. 3 gatunki traszki (grzebieniasta, zwyczajna i górska) oraz 3 ropuchy (szara, zielona i paskówka), kumak nizinny i rzekotka.
W skład ichtiofauny Parku (i otuliny) wchodzi 12 gatunków ryb, z których najpospolitszą jest chroniona strzebla potokowa.
Bezkręgowce, mimo iż stanowią około 95% fauny, są słabiej poznane a o niektórych grupach zupełnie brak danych.
Licznie reprezentowane są mięczaki (68 gatunków lądowych oraz 12 wodnych). Wśród ślimaków lądowych około 16% stanowią gatunki górskie; reliktem glacjalnym jest przeźrotka Kotuli, reliktami wczesnoholoceńskimi przeźrotka czosnkowa i świdrzyk siedmiogrodzki. W grupie stawonogów liczne są pająki (187 gatunków). Do szczególnie interesujących należy gryziel - rzadki w kraju przedstawiciel ptaszników. Spośród licznych w Parku owadów 29 gatunków podlega ustawowej ochronie. Są to biegaczowate, trzmiele, nadobnica alpejska, jelonek rogacz i wynurt.
W sumie na terenie ŚPN występuje 181 chronionych gatunków zwierząt, w większości kręgowców. Kilka znajduje się w Polskiej czerwonej księdze zwierząt (m. in. mroczki posrebrzony i pozłocisty, koszatka, popielica, puszczyk uralski).
Gatunki chronionych zwierząt Świętokrzyskiego Parku Narodowego
O wartościach krajobrazowych Parku decyduje niepowtarzalne ukształtowanie masywu Łysogór z charakterystycznymi dominantami Łysicy i Łysej Góry, a także odrębnego pod względem morfologicznym Pasma Klonowskiego oraz rozdzielających oba te Pasma Dolin - Wilkowskiej i Dębniańskiej. Elementem krajobrazu integrującym obszar Parku są lasy.
Tereny
obecnego Parku i otuliny stanowiły w przeszłości ważne ogniwo tzw. "Staropolskiego
Okręgu Przemysłowego". Już w II - I w. p.n.e. rozwinęło się na tych terenach
starożytne hutnictwo żelaza, a w I - II w. n.e. na terenie dzisiejszych
Rudek funkcjonowała głębinowa kopalnia rudy żelaza. Pozostałością starożytnych
pieców hutniczych - tzw. dymarek - są żużle żelazne (zwykle w postaci kloców),
odnajdywane do chwili obecnej na wierzchołkach i zboczach obszaru łysogórskiego.
Na jednym z licznych piecowisk odkrytych przez archeologów u podnóża Łysej Góry,
w miejscowości Słupia Nowa, zbudowano muzeum.
We wczesnym średniowieczu na Łysej Górze mieścił się ośrodek kultu pogańskiego, z którym związany jest - datowany na VIII - X w. n. e. - wał (krąg) kamienny, okalający wierzchołek góry. W związku z chrystianizacją ziem polskich został on później w znacznym stopniu zniszczony, a w latach 1102 -1138 powstał w tym miejscu klasztor benedyktyński (którego głównym fundatorem był król Bolesław Krzywousty). Doniosłą rolę w jego dziejach odegrały - przechowywane tu do chwili obecnej - relikwie Krzyża Świętego. Przyciągały one od początków XIV w. liczne rzesze wiernych, dzięki czemu klasztor na Łysej Górze stał się ośrodkiem pątniczym o znaczeniu ogólnopolskim. W związku z tym w latach 1351-1361 kościół klasztorny zmienił pierwotne wezwanie Św. Trójcy na Św. Krzyż. Z czasem nazwą Św. Krzyż przeniesiono na całe wzgórze. Pielgrzymowali na Św. Krzyż m. in. możnowładcy, biskupi i królowie, a szczególną opieką otoczył go Władysław Jagiełło.
Żyjący
tu przez stulecia benedyktyni prowadzili różnorodną działalność - charytatywną,
medyczną, kaznodziejską (tutaj powstały słynne "Kazania Świętokrzyskie), edukacyjną,
a nawet polityczną i społeczną. Po kasacie zakonu przez władze carskie w 1819
r. budynki klasztorne pełniły różne funkcje, m. in. więzienia. Po II wojnie
światowej gospodarzami klasztoru zostali oo. oblaci.
Przy drogach, w różnych punktach Parku, znajduje się wiele starych kapliczek i krzyży przydrożnych (z XVIII-XIX w.)
Otulina zajmuje 3-krotnie większą powierzchnię niż sam Park. Swoją zewnętrzną (prawie 260-kilometrową) granicą przylega do strefy ochronnej trzech Parków Krajobrazowych (Sieradowickiego, Jeleniowskiego, Cisowsko-Orłowińskiego) oraz Podkieleckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Obejmuje obszary zróżnicowane przyrodniczo i krajobrazowo, jednak ze zdecydowaną przewagą terenów rolniczych; prawie 80% powierzchni zajmują użytki rolne, lasy tylko 16,8%. Kulturowy krajobraz wiejski otuliny cechuje się charakterystycznym układem "pasiaków" pól oraz liniowymi układami wsi (wzdłuż warstwic), połączonymi siecią dróg. Rolnictwo pozostaje w tradycyjnym nurcie gospodarki płodozmianowej, dostosowanej do warunków siedliskowych. Na styku Parku i otuliny dochodzi do poważnych konfliktów i problemów ochronnych, gdyż lasy Parku graniczą głównie bezpośrednio z polami uprawnymi oraz z zabudową wiejską. Niekorzystną tendencją jest wzrost liczby mieszkańców oraz postępujące "zagęszczenie" bezstylowej zabudowy w bezpośrednim sąsiedztwie Parku.
W otulinie zachowały się także liczne zabytki architektury, np. w Bodzentynie ruiny XIV - wiecznego zamku biskupów krakowskich oraz XV - wieczny kościół gotycki. Pod Łysicą, w miejscowości Św. Katarzyna, znajduje się klasztor i kościół pod wezwaniem Św. Katarzyny, pobudowane w latach 1417-1478, które przekazano w 1478 r. oo. bernardynom (obecnie należy do sióstr bernardynek).
W rezerwatach ścisłych nieingerencja w funkcjonowanie ekosystemów naturalnych, na terenach objętych ochroną częściową realizacja zadań ochrony czynnej - przywracanie naturalnego składu gatunkowego oraz równowagi zdegradowanych ekosystemów leśnych, utrzymywanie w równowadze półnaturalnych ekosystemów łąkowych oraz fragmentów kserotermicznych muraw.
Ograniczenia określa art. 23a ustawy o ochronie przyrody (przed nowelizacją art. 37), zapisy planu ochrony oraz Regulamin Parku.
Aby ograniczyć negatywne skutki funkcji turystycznej Parku opracowano regulamin zwiedzania, a jego skróconą wersję zamieszczono na tablicach przy głównych wejściach do Parku. Napisy informują, że:
Muzeum Przyrodniczo-Leśne ŚPN istnieje na Św. Krzyżu od 1954 r. Obecnie mieści się w zachodnim skrzydle kompleksu klasztornego. Obejmuje m. in. dział przyrody nieożywionej, flory oraz fauny. Na miejscu stoisko z materiałami informacyjnymi, folderami oraz literaturą dotyczącą Parku.
W pomieszczeniach klasztornych na Św. Krzyżu funkcjonuje także Muzeum Misyjne Misjonarzy Oblatów, a w Nowej Słupi Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego. Przy głównych wejściach do Parku (Św. Katarzyna, Nowa Słupia, Huta Szklana czynne są punkty z pamiątkami oraz wydawnictwami turystycznymi.
Jest realizowana głównie przez udostępnienie Muzeum Przyrodniczo-Leśnego, ścieżek dydaktycznych, wydawanie przewodników, folderów i prac popularno-naukowych. Inne formy edukacji polegają na organizowaniu zajęć dydaktycznych dla młodzieży szkolnej i studentów, wygłaszaniu prelekcji przez pracowników naukowych, organizowaniu wystaw oraz konkursów, prowadzeniu zajęć w terenie. Wyspecjalizowany w tym zakresie Ośrodek Edukacyjny ŚPN, z siedzibą w Bodzentynie (w budynku Dyrekcji Parku) posiada własne sale dydaktyczne, nowoczesną salę audiowizualną oraz bogatą filmotekę przyrodniczą.
Na terenie Parku wytyczono 4 ścieżki dydaktyczne:
"Ścieżka
historyczno-przyrodnicza Łysica" (6 przystanków wzdłuż czerwonego szlaku
turystycznego z miejscowości Św. Katarzyna na szczyt Łysicy). Wzdłuż trasy
naturalne ekosystemy leśne (buczyny, bór jodłowy), wychodnie skalne, gołoborze,
interesujące zabytki historyczne (klasztor i kościół w Św. Katarzynie, kapliczka
Św. Franciszka, mogiły powstańców z 1863 r. oraz groby z okresu II wojny
światowej); 
"Ścieżka
historyczna na Łysej Górze. Św. Krzyż" (5 przystanków, w tym kościół
i klasztor na Św. Krzyżu, fragmenty pogańskiego wału kultowego, cmentarz
jeńców radzieckich); Opisy wszystkich ścieżek do nabycia w siedzibie Dyrekcji Parku (Bodzentyn), w Muzeum-Przyrodniczo-Leśnym (Św. Krzyż) oraz w pawilonach przy wejściach do Parku.
Ruch turystyczny w ŚPN odbywa się wzdłuż sześciu oznakowanych szlaków turystycznych (o łącznej długości 35 km).
Tereny częściowo zalesione (żyzna buczyna górska z interesującymi gatunkami roślin zielnych), częściowo otwarte, z widokiem na Łysogóry oraz na Dolinę Wilkowską.
Starania
o ochronę Gór Świętokrzyskich, a w szczególności Łysogór, zapoczątkowane zostały
jeszcze w okresie zaborów. Projekt utworzenia rezerwatu na tych terenach wysunięty
został na początku XX stulecia (na XVI Zjeździe Przyrodników i Lekarzy w Moskwie),
a w 1908 r. Polskie Towarzystwo Krajoznawcze zgłosiło postulat w sprawie wszczęcia
starań o utworzenie parku narodowego w Łysogórach. Pierwszym efektem było utworzenie
w 1920 r. rezerwatu na Górze Chełmowej (o powierzchni 183,20 ha).
Dzięki
staraniom PROP w r. 1924 powstały w Łysogórach 2 rezerwaty ścisłe - na Łysicy
(o powierzchni 114,96 ha) oraz na Łysej Górze (196,5 ha). W sprawie dalszego
rozszerzenia ochrony lasów Łysogór wypowiadali się naukowcy, przyrodnicy, nauczyciele,
lekarze i literaci. Znaczącym głosem o ochronę Łysogór było dzieło S. Żeromskiego
"Puszcza Jodłowa". W r. 1932 powiększono chronioną powierzchnię Łysogór o tereny
przylegające do istniejących już rezerwatów Łysica i Łysa Góra oraz utworzono
nowy rezerwat - Góra Miejska. Utworzony w ten sposób trzon przyszłego
parku narodowego osiągnął powierzchnię 1347,38 ha. Dzięki staraniom leśników
lasy te przetrwały nienaruszone przez okres okupacji.
Po II wojnie światowej podjęto starania o utworzenie parku. W 1947 r. Instytut
Badań Regionalnych w Kielcach opracował bardzo szeroko zakrojony projekt parku, obejmujący oprócz Łysogór m. in. Pasmo Klonowskie wraz z Doliną Wilkowską oraz
Pasmo Jeleniowskie (o łącznej powierzchni około 30 000 ha). Ze względów gospodarczych
okazał się on niemożliwy do zrealizowania. Ostateczną decyzję o utworzeniu ŚPN
(o powierzchni 5883 ha) podjęła Rada Ministrów w 1950 r. W 1954 r. powstały
na terenie Parku 2 kolejne rezerwaty ścisłe - Czarny Las (26,45 ha) oraz Mokry
Bór (38,44 ha). W 1996 r. areał Parku powiększono do 7626,45 ha.
Ze względu na położenie, topografię terenu, ukształtowanie granic oraz bezpośrednie sąsiedztwo rejonów intensywnej działalności człowieka ŚPN należy do grupy parków narodowych w Polsce o najsilniej skażonym i najbardziej zagrożonym środowisku przyrodniczym. Do najważniejszych zagrożeń należą:
silne
zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego gazami (zwłaszcza SO2,
NO2, CO) oraz pyłami, co skutkuje zakwaszeniem wód i gleb Parku
oraz wzbogaceniem ich w metale ciężkie; Brak własnej strony (2001), informacje o Parku na wielu różnych stronach www, m.in. na stronie KPZK: http://www.mos.gov.pl/kzpn/pl/swie_pl.htm
