Informacje topograficzne

Położenie administracyjne

Woj. mazowieckie, powiat warszawski zachodni, gminy: Łomianki, Stare Babice, Izabelin, Leszno, Kampinos, powiat nowodworski, gminy: Czosnów, Leoncin, powiat sochaczewski, gmina Brochów. Ponadto enklawa w Smardzewicach (woj. łodzkie, powiat: Tomaszów Mazow (grodzki).

Region fizyczno-geograficzny

Prowincja: Niż Środkowoeuropejski, podprowincja: Niziny Środkowopolskie, makroregion: Nizina Środkowomazowiecka, mezoregion: Kotlina Warszawska (zach. część).

Region geobotaniczny

Prowincja: Niżowo-Wyżynna, Środokowoeuropejska, Dział: Bałtycki, Poddział: Pas Wielkich Dolin, Kraina: Mazowiecka, Okręg Puszcza Kampinoska. Region przyrodniczo-leśny: Kraina Mazowiecko-Podlaska, Dzielnica Puszcza Kampinoska.

Hipsometria

W skali całego Parku amplituda wysokości wynosi 37 m między 68 m n.p.m. do 105 m n.p.m. na Białej Górze koło Leszna i 106 m n.p.m. na Opaleniu w pobliżu granicy z Warszawą; najniższy punkt w otulinie to 64 m n.p.m. u ujścia Bzury do Wisły.

Dane obiektu

Obecna powierzchnia Parku wynosi 38.544 ha, w tym: obszar ochrony ścisłej 4.638 ha, ochrony częściowej 30.990 ha i krajobrazowej 2.916 ha oraz Ośrodek Hodowli Żubrów w Smardzewicach - 68 ha. W granicach Parku własność Skarbu Państwa wynosi 32.237 ha (z czego w zarządzie Parku 31.778 ha), a w rękach prywatnych pozostaje jeszcze 6.046 ha. Lasy stanowią 71,3% powierzchni, użytki rolne 20,8%, użytki ekologiczne (głównie tereny bagniste i torfowiska) 3,6%, wody 0,5%. Powierzchnia otuliny - 37.356,49 ha. Powierzchnia Rezerwatu Biosfery: łączna - 76.232.57 ha. Kampinoski PN utworzono w 1959 r.

Budowa geologiczna

Najstarszą znaną z wierceń formacją są margle i mułowce kredy górnej. Powyżej nich występują osady trzeciorzędowe oligocenu: morskie piaski z wkładkami żwirów; miocenu: osady śródlądowych zbiorników wodnych wykształcone w postaci piasków, iłów i mułków oraz pliocenu: reprezentowane przez miąższą warstwę iłów zwięzłych oraz mułków ilastych i piaszczystych, o silnie zróżnicowanej powierzchni stropowej. Na osadach trzeciorzędu osadziły się utwory czwartorzędowe, ich miąższość zależy od ukształtowania powierzchni stropowej podłoża i w przeważającej części terenu waha się w granicach 20-50 m, choć miejscami może wynosić ponad 100 m. Wyróżnia się w nich osady glacjalne, wodnolodowcowe i zastoiskowe z czterech zlodowaceń oraz osady rzeczne trzech interglacjałów. W okresie zlodowacenia środkowopolskiego cały obszar Puszczy Kampinoskiej został pokryty gliną zwałową o miąższości maksymalnie do 117 m. Jednak w okresie interglacjału eemskiego erozja w dolinie Wisły sięgnęła miejscami aż do pliocenu. W tym też czasie osadziły się w dolinie piaski rzeczne i utwory zastoiskowe.

Rzeźba

Po ustąpieniu wód polodowcowych nagromadzone drobnoziarniste piaski przez długi czas były formowane w wydmy przez silne wiatry z przeważającego kierunku północno-zachodniego i zachodniego. Najbardziej typowymi kształtami wydm są parabole i łuki kroczące na południowy wschód czołem do przodu z pozostawieniem w tyle ramion. Kampinoski Park Narodowy wraz z otuliną obejmuje (od północy) koryto Wisły z wyspami - łachami i trzy tarasy: aluwialny ze starorzeczami, następnie oddzielony ledwie zaznaczoną skarpą taras akumulacyjny z trzema pasmami wysokich wydm przedzielonymi pasami bagien i torfowisk oraz, za wysoką skarpą pradoliny, taras Równiny Błońskiej. Ten system uzupełniony jest przez lokalne zabagnienia śródwydmowe w misach deflacyjnych oraz wiele piaszczystych grąd wśród pasów torfowisk.

Gleby

Gleby są bardzo zróżnicowane, mimo prawie jednolitego podłoża piaszczystego. Jest to rezultat kontrastowych różnic geomorfologicznych i wynikających z nich stosunków wodnych oraz wybiórcza sedymentacja eoliczna drobin piasku w procesie formowania wydm. Wyróżnia się w Puszczy Kampinoskiej gleby rdzawe, bielicowe, płowe, brunatne, czarne ziemie, murszowe, torfowe, g. bagienne i g. glejowe. Trudno ustalić dominujący typ gleby, ponad 30% powierzchni KPN to gleby porolne, większość mniej lub bardziej zdegradowana, a więc obecnie w trakcie szybkiego procesu regeneracji. Jedno trzeba podkreślić - na powierzchniach zalesionych bardzo często zaznacza się zjawisko bielicowania różnych typów gleb, co jest spowodowane sztuczną dominacją sosny w drzewostanach (obecnie ok. 70%, tj. prawie dwukrotnie za dużo).

Wody powierzchniowe

Cała Puszcza Kampinoska, z wyjątkiem drobnych fragmentów, leży w dorzeczu Bzury, do której większość wód powierzchniowych odprowadza Łasica (obecnie kanał) z systemem kanałów i rowów melioracyjnych. Zlewnia Łasicy obejmuje większy obszar (ok. 75.000 ha), szczególnie od południa, na Równinie Błońskiej, skąd wody spływają na północ. Z terenów Parku spływ wód ma kierunek zachodni. Ważniejsze kanały wpływające do Łasicy to Zaborowski i dwa Olszowieckie oraz Wilcza Struga, która stanowi górną, źródliskową część Łasicy. Bezpośrednio do Bzury wpływa kanał Kromnowski usytuowany wzdłuż północnej granicy Parku, jedyny nie tylko drenujący, ale także - w miarę potrzeby - nawadniający pompowaną wodą z Wisły. Obszar Puszczy został nadmiernie odwodniony, nawet z punktu widzenia rolnictwa, dla którego system melioracji założono. Dla prawidłowej ochrony przyrody Parku konieczne jest przywrócenie pierwotnych stosunków wodnych, polegających na skutecznym spowolnieniu odpływu wód opadowych i jak największej retencji. Plan Ochrony Parku zakłada m. in. zmeandrowanie Łasicy z wykorzystaniem naturalnych obniżeń i zagłębień terenowych.

Klimat

Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Park znajduje się na płn. -zach. krańcu Regionu Mazowiecko-Podlaskiego (K)

Obszar ten leży w najsuchszym rejonie Polski zawartym między Poznaniem, Bydgoszczą i Warszawą. Suma roczna opadów przeciętnie ledwo przekracza 500 mm. Niedosyt opadów jest rekompensowany przez dużą wilgotność względną powietrza i częste mgły spowodowane znaczną powierzchnią bagien i torfowisk; w efekcie pojawia się cenne dla zbiorowisk roślinnych zjawisko opadu poziomego.

Temperatura roczna mieści się między 7,5⁰C w części zachodniej a 8,0⁰C na granicy z Warszawą. Okres wegetacyjny trwa ok. 210 dni.

Dominują wiatry z kierunków zachodnich (ok. 35%). Średnia prędkość wiatru wynosi 2,5 m/sek. Charakterystyczne są zarazem długotrwałe okresy pogody bezwietrznej (ok. 32%).

Ekosystemy

Położenie Puszczy Kampinoskiej i duże zróżnicowanie środowiska abiotycznego zadecydowało o bogactwie biotopów Parku. Efektem jest mozaika siedlisk, środowisk oraz zbiorowisk roślinnych, pasów wydmowych i wydm odosobnionych, pasów bagiennych i zabagnień śródwydmowych w misach deflacyjnych, grąd na pasach bagiennych, na tarasie aluwialnym - płaskich terenów ze starorzeczami, a także skarpy pradoliny Wisły. Znane gdzie indziej sporadycznie zjawisko nakładania się na siebie elementów sąsiadujących zespołów, tu stało się powszednie, stwarzając badaczom dylemat, jak traktować takie skompleksowane zbiorowiska.

Można by przyjąć, że roślinność Puszczy Kampinoskiej jest całkowicie typowa dla jej naturalnego położenia geograficznego, gdyby nie udział, choć powierzchniowo niewielki, elementów północnych, np. sosnowego boru bagiennego i innych zespołów torfowisk wysokich oraz muraw kserotermicznych o charakterze stepowo-pontyjskim. Potwierdzeniem jest natomiast całkowity brak zbiorowisk endemicznych, podobnie jak brak endemitów wśród gatunków roślin naczyniowych.

W Kampinoskim Parku Narodowym dominują lasy (ok. 71%), a wśród nich bory mieszane. Bory sosnowe są reprezentowane przez oba geograficznie zróżnicowane zespoły: goryszowy Peucedano-Pinetum i modrzaczkowy Leucobryo-Pinetum, na wilgotniejszych siedliskach wykształca się zespół boru trzęślicowego Molinio-Pinetum. Wszystkie przejawiają tendencję przekształcania się w bory mieszane świeże Querco roboris-Pinetum i wilgotne. Cechy suchego boru chrobotkowego Cladonio-Pinetum ujawniają tylko zbiorowiska z młodym drzewostanem, najczęściej po zalesieniach przewiewanych piasków (np. na Białych Górach). Zespół ten ustępuje w miarę dojrzewania i starzenia się drzewostanu. Jeszcze rzadszy jest subborealny bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum, jednak niezwykle cenny ze względu na obecność chamedafne północnej Chamaedaphne calyculata, reliktu polodowcowego na najliczniejszym w Polsce stanowisku. Lasom liściastym prognozuje się zwiększanie powierzchni, przede wszystkim trzem postaciom wilgotnościowym grądu Tilio-Carpinetum, gdyż większość zalesień porolnych to potencjalne siedliska i stadia inicjalne grądów.

Zbiorowiska olszyn nie powiększą swych potencjalnych areałów, jedyne zmiany, jakie następują odbywają się w drodze sukcesji lasu na otwarte zbiorowiska wielkoturzycowe, poprzez łozowiska Salicetum pentandro-cinereae do zespołu olsu Carici elongatae-Alnetums.l., a potem przekształcanie go w łęg olszowy Circaeo-Alnetum na skutek obniżania poziomu wody. Znamienną cechą lasów Puszczy Kampinoskiej jest występowanie dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum, co na piasku wydmowym jest niezwykłą rzadkością. Możliwość wykształcenia tego najbogatszego florystycznie i jedynego kserotermicznego zespołu leśnego na stromych południowych i wschodnich stokach wydm da się wytłumaczyć skumulowaniem żyznych cząstek, zwłaszcza węglanu wapnia przez eoliczną sedymentację oraz usytuowanie bezpośrednio obok bagien i torfowisk zapewniające obfite opady poziome przez kondensację pary wodnej. Na tarasach aluwialnych Wisły i Bzury trafiają się relikty łęgów nadrzecznych: wiązowego Ficario-Ulmetum campestris i wierzbowo-topolowego Salici-Populetum albae, którego najwartościowszym fragmentem jest rezerwat "Ruska Kępa" przy moście modlińskim przez Wisłę.

Różnorodność roślinności poza lasem wynika ze zróżnicowania siedlisk, rozmieszczonych w drobnej mozaice. Jest więc wiele zespołów wód otwartych (Lemnetea + Potamogetonetea), szuwarów (Phragmition + Sparganio-Glycerion), turzycowisk wysokich (Magnocaricion), torfowisk niskich (Scheuchzerio-Caricetea fuscae), przejściowych, a nawet wysokich (Oxycocco-Sphagnetea), łąk wilgotnych (Molinietalia) i świeżych (Arrhenatheretalia), pastwisk, psiar i wrzosowisk (Nardo-Callunetea), muraw napiaskowych (Sedo-Sclerantetea) i kserotermicznych (Festuco-Brometea + Trifolio-Geranietea sanguinei) oraz duża grupa zespołów chwastów polnych (Secalietea + Chenopodietea + Artemisietea) .

W Puszczy Kampinoskiej odnotowano 116 zespołów roślinnych w ramach 21 klas, 28 rzędów i 45 związków i ok. 15 zbiorowisk bliżej nie sklasyfikowanych (Ferchmin 1999). Nie wszystkie zespoły nieleśne, zwłaszcza wodne, mają pełną dokumentację fitosocjologiczną, prace trwają.

Flora

Dotychczas stwierdzono występowanie na terenie Puszczy Kampinoskiej (Park z otuliną) około 1245 gatunków roślin naczyniowych, z tego liczba gatunków paprotników wynosi 33, a roślin nasiennych około 1212. Liczba gatunków chronionych całkowicie wynosi 69, a chronionych częściowo 15. Ponadto 11 innych gatunków z krajowej listy gatunków chronionych występuje w parku jako "uciekinierzy" z ogródków gdzie bywają hodowane.

Znacznie słabiej zbadana jest flora roślin zarodnikowych niższych. Kobendza (1930) podaje 10 gatunków śluzowców i 115 gatunków mszaków.

Porosty Puszczy Kampinoskiej opracowała Zielińska (1967) wymieniając 146 gatunków, w tym 1 podlegający ochronie częściowej- płucnicę islandzką Cetraria islandica oraz 37 objętych ochroną ścisłą, m. in. cztery gatunki brodaczek Usnea pl. sp.

Reliktem okresu glacjalnego we florze Puszczy Kampinoskiej jest chamedafne północna.

Reliktowy charakter mają też gatunki psammofilne i kserotermiczne. Są one pozostałością okresu postglacjalnego sprzed pojawienia się lasów.

Należą tu takie gatunki jak goździk piaskowy Dianthus arenarius, łyszczec baldachogronowy Gypsophila fastigiata, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, wężymord stepowy Scorzonera purpurea, owsica łąkowa Avenastrum pratense i inne.

Puszcza Kampinoska jest terenem ścierania się wpływów klimatu oceanicznego i kontynentalnego. Ma to duży wpływ na zróżnicowanie flory. Niewielką przewagę mają gatunki oceaniczne, reprezentowane przez element subatlantycki.

Należy tu m.in.: goździeniec okółkowy Illecembrum verticillatum, chroszcz nagołodygowy Teesdalia nudicaulis, skalnica ziarnista Saxifraga granulata, wąkrota zwyczajna Hydrocotylevulgaris, prosiennicznik nagi Hypochoeris glabra i tomka oścista Antoxanthum aristatum.

Element kontynentalny reprezentowany jest przez gatunki subkontynentalne; oprócz podanych wcześniej reliktów glacjalnych należą tu m.n.: leniec bezpodkwiatkowy Thesium ebracteatum, krwawnik pannoński Achillea pannonica, kocanki piaskowe Helichrysumarenarium i szereg innych.

Gatunkami górskimi są: zaproć górska Oreopteris limbosperma, paprotnik kolczysty Polystichumaculeatum, nerecznica górska Dryopteris expansa, świerzbnica leśna Knautia dipsacifolia, pępawa miękka Crepis mollis. Do gatunków borealnych i borealno-górskich należą m.in.: wroniec widlasty Huperziaselago, nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata, wierzba czarniawa Salix nigricans, pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata i zimoziół północny Linnaea borealis .

Zmiany siedliskowe, sukcesyjne zmiany w zbiorowiskach roślinnych oraz zmiany w użytkowaniu ziemi, są przyczyną wyraźnych przemian flory lokalnej. Z dotychczas zarejestrowanych na terenie Parku 1303 gatunków roślin naczyniowych wyginęło w ciągu stukilkudziesięciu lat co najmniej 59 gatunków, z czego 14 to taksony chronione. Związane były one głównie z siedliskami i zbiorowiskami wilgotnymi lub mokrymi.

Osuszanie siedlisk Puszczy Kampinoskiej jest przyczyną ustępowania roślin związanych ze stałymi zbiornikami wodnymi oraz torfowiskami. Przy utrzymaniu tej tendencji, do wymarłych lub będących na wymarciu 8 gatunków chronionych dojdzie najprawdopodobniej kolejnych 9, które utrzymują się jeszcze na pojedynczych stanowiskach.

Obecnie, poza gatunkami miejsc mokrych i wilgotnych, do najbardziej zagrożonej grupy roślin na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny należą gatunki murawowe. Są one w różnym stopniu światłożądne i kalcyfilne. Znaczna ich część znosi jedynie niewielkie zacienienie, jak np. składniki runa dąbrowy świetlistej. Przy silniejszym ograniczeniu dostępu światła giną, ustępując miejsca cieniolubnym roślinom grądowym.

Ze względu na wyjątkową cenność florystyczną szczególnie chronione będą murawy na Górze Łużowej, gdzie jeszcze spotyka się gatunki dla nich charakterystyczne z najcenniejszym wężymordem stepowym.

Specjalnej ochronie podlegają również i inne murawy psammofilne i zbiorowiska pokrewne oraz niektóre wrzosowiska np. w uroczyskach: Janówek, Lotne Piachy, Niepustowe Łyse Góry, Korfowe, Józefów, Nart, Śladów, Dąbrowa Stara, Górki. Ochrona ta jest realizowana poprzez określony w Planie Ochrony Parku zakaz zalesiania pozostałych fragmentów otwartych wydm oraz przez wprowadzenie zasady nie odnawiania lasu na pożarzyskach usytuowanych na wydmach, zwłaszcza na ich stromych, południowych i wschodnich stokach.

W związku ze wzrostem lesistości i zanikiem terenów otwartych wyginęło całkowicie 8 gatunków światłożądnych, typowych dla muraw kserotermicznych i psammofilnych oraz okrajków i luźnych lasów. Dalsze zacienienie takich siedlisk grozi wypadnięciem następnych 19 gatunków. Proces zaniku tej grupy jest potęgowany przez zakwaszenie siedlisk w wyniku nasadzeń drzew iglastych, zwłaszcza sosny.

Flora łąkowa jest zagrożona przez naturalną sukcesję, prowadzącą przez zbiorowiska krzaczaste do odnowienia się lasu. Przeciwdziałać temu może tylko koszenie, lub umiarkowane wypasanie. Zagrożeniem dla tego elementu flory jest także obniżanie poziomu wody gruntowej.

Flora segetalna ulega ubożeniu w wyniku chemizacji rolnictwa, polegającej na stosowaniu herbicydów i nadmiernym nawożeniu mineralnym.

Wśród większości gatunków rodzimych jest duża grupa przybyszów z innych regionów kraju i świata (ponad 150). Niektóre obce gatunki były introdukowane celowo, inne dotarły na teren Kampinoskiego Parku Narodowego spontanicznie z sąsiedztwa. Szczególnie uciążliwe i groźne stały się: czeremcha późna - amerykańska Padus serotina, robinia akacjowa Robinia pseudacacia, klon jesionolistny Acer negundo, dąb czerwony Quercus rubra - również drzewa północnoamerykańskie, łubin trwały Lupinus polyphyllus czy niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora. Wszystkie te i inne gatunki obce są realnym zagrożeniem dla rodzimej flory przez zniekształcenie naturalnych zespołów roślinnych oraz wypieranie ich właściwych składników. Paradoksalnie więc dodawanie nowych gatunków nie zwiększa różnorodności biologicznej, lecz w rezultacie prowadzi do jej zubożenia.

Powyższe zagrożenia działają na zubożenie flory pośrednio, przez zmianę czynników ekologicznych. Istnieją też niebezpieczeństwa bezpośrednie, wynikające ze znacznej penetracji terenu przez "dziki ruch turystyczny". Oprócz czynników zmieniających siedlisko jak wydeptywanie i rozjeżdżanie, zwłaszcza wydm, zagrożone są poszczególne gatunki roślin, przede wszystkim te o okazałych kwiatach (np. sasanki, lilia złotogłów) - zrywane są do bukietów, albo wykopywane i przenoszone do ogródków przydomowych. Grupą gatunków zagrożonych przez zrywanie są również widłaki.

Gatunki roślin chronionych, występujących w Kampinoskim Parku Narodowym.

Fauna

Na obszarze Parku stwierdzono występowanie około 2780 gatunków, co stanowi 9% fauny niżu polskiego. Stopień zbadania poszczególnych grup jest nierówny. Dotyczy to zwłaszcza bezkręgowców, wśród których jednak, mimo ogólnie słabego poznania, zarejestrowano 22 gatunki zagrożone, 21 gatunków chronionych, 13 gatunków nowych dla nauki i 16 gatunków nowych dla Polski oraz wiele dla Mazowsza. Do lepiej poznanych zaliczają się mięczaki (59 gatunków - 22% stwierdzonych w Polsce), dżdżownice (9 gatunków - 26%), skorupiaki (20%), pajęczaki, a zwłaszcza pająki (265 gat. - 37%) w tym dwa nowe dla Polski; owady badano bardzo wybiórczo, np.: stwierdzono 47 gatunków siatkoskrzydłych (50% polskich), prostoskrzydłych 41 gat. (50%), skoczogonków 97 gat. (40%), ważek 20 gat. (30%), muchówek spisano 387 gatunków (7%), a wśród nich najpełniej opracowano komary (30 gatunków), największa liczba opisanych gatunków to chrząszcze - 656, choć to tylko 10% fauny Polski. Spośród wszystkich grup systematycznych owadów podkreślić należy stwierdzenie 9 gatunków nowych dla Polski.

Wśród kręgowców stwierdzono występowanie14 gatunków ryb, 13 gatunków płazów (wszystkich niżowych), 6 gatunków gadów, spośród których najrzadszy jest gniewosz plamisty Coronella austriaca, a cenna jest również odmiana turkusowa padalca Anguis fragilis caeruleopunctata oraz trzy odmiany barwne żmii Vipera berus. Najliczniej reprezentowane są ptaki.

Stwierdzono 141 gatunków ptaków lęgowych oraz 27 gatunków nielęgowych. Spośród lęgowych do szczególnie cennych należy zaliczyć bąka Botaurus stellaris, bociana czarnego Ciconia nigra i białego Ciconia ciconia, cyrankę Anas querquedula, bielika Haliaëtus albicilla, orlika krzykliwego Aquila pomarina, derkacza Crex crex, żurawia Grusgrus, słonkę Scolopax rusticola, zimorodka Acedo atthis, dzięcioła białogrzbietego Dendrocopos leucotos, remiza Remiz pendulinus, dzierzbę czarnoczelną Lanius minor, srokosza Lanius minor i ortolana Emberiza hortulana, a z nielęgowych błotniaka stepowego Circus macrourus i błotniaka zbożowego Circus cyaneus oraz sokoła wędrownego Falco peregrinus.

Na terenie Parku występuje obecnie 48 gatunków ssaków. Dokonano tu udanej reintrodukcji dwóch gatunków: łosia Alces alces (1951) i bobra Castor fiber (1980), a od 1992 r. trwa eksperyment przywrócenia Puszczy rysia Felis lynx. Wśród ssaków występuje 5 gatunków owadożernych, 14 nietoperzy, 2 zajęczaki, 16 gryzoni, 9 drapieżnych (z wydrą), 1 kotowaty i 4 parzystokopytne.

Gatunki zwierząt chronionych występujących w Kampinoskim Parku Narodowym. 

Krajobraz i kultura

Wśród zabytków historycznych i kulturowych najstarsze są ślady bytowania człowieka na wydmach w epoce kamiennej 7500-4000 lat p.n.e., "Zamczysko" - pozostałość grodziska wczesno historycznego pochodzi z X-XI wieku, w Brochowie znajduje się kościół inkastelowany (obronny), najstarsza w tym regionie budowla murowana (XVI w.). W Kampinosie jest też drewniany kościół z XVIII w. - jeden z dwóch w Polsce przykładów użycia drewna do budowli w formie właściwej dla architektury murowanej. Cennymi zabytkami są też: kościół w Secyminie oraz dworki - w Lipkowie, Kampinosie i odrestaurowany przez prywatnego właściciela, dworek w Tułowicach. Mazowieckie budownictwo drewniane chronione jest in situ i ex situ w Granicy. Zespół domów leśników tworzy wraz z przeniesionymi z okolicy zabudowaniami wiejskimi skansen, czyli muzeum etnograficzne.

Otulina Parku

Rada Ministrów 16 stycznia 1959 wraz z Parkiem tworzy strefę ochronną o powierzchni 18.500 ha; Ministrowie Leśnictwa, Przemysłu Drzewnego i Rolnictwa 26.VII.1960 powołują strefę ochronną i ośrodek hodowli zwierzyny wokół KPN; Rada Ministrów 18 lipca 1975 r. zmieniając granice i powierzchnię Parku likwiduje otulinę Parku. Rada Narodowa Miasta Stołecznego Warszawy uchwałą nr 39: 29.IV.1978 zatwierdza "Perspektywiczny Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Stołecznego Warszawskiego" a wraz z nim "pas ochronny zwany otuliną Kampinoskiego Parku Narodowego". Ustawa o ochronie przyrody 16.X.1991 r. wprowadza obowiązek wyznaczenia strefy ochronnej oraz opracowania planu ochrony parku narodowego. Wojewoda warszawski tworzy 29.VIII.1997 Obszar Chronionego Krajobrazu na terenie województwa warszawskiego - w strefie ochronnej Parku znalazło się ok. 10.000 ha. (Dz. Urz. Woj. Warsz. Nr 43). Rada Ministrów 25 września 1997 r. tworzy strefę ochronną wokół Parku o powierzchni 37.356,49 ha określoną w rozporządzeniu szczegółową granicą.

Na obszarze strefy ochronnej utworzono rezerwaty przyrody: Zakole Zakroczymskie 528,42 ha, Wikliny Wiślane 340,48ha, Kępy Kazuńskie 544,28 ha, Ławice Kiełpińskie 803,00 ha, Jezioro Kiełpińskie 20,50 ha, Kalinowa Łąka 4,00 ha, Łosiowe Błota 30,67 ha oraz Ruska Kępa 17,02 ha - obecnie enklawa Parku poza zwartym kompleksem.

Zadania i cele Parku

Celem pierwszych inicjatorów utworzenia parku narodowego w Puszczy Kampinoskiej była ochrona terenów leśnych w najbliższym sąsiedztwie Warszawy. Głównym celem przyrodniczym było objęcie najwyższą formą ochrony zespołu wydm śródlądowych, najlepiej zachowanych w klasycznej formie w Europie.

Podstawowe zadania ochronne:

• bierna ochrona procesów przyrodniczych w obszarach ochrony ścisłej;
• czynna ochrona w obszarach ochrony częściowej zmierzająca do zachowania półnaturalnych zbiorowisk nieleśnych oraz unaturalnienia zespołów leśnych uprzednio zniekształconych;
• dbałość o zachowanie charakteru krajobrazu w obszarach ochrony krajobrazu;
• ochrona obiektów o znaczeniu historycznym i kulturowym.

Zasadniczym zadaniem pozaochronnym jest udostępnienie Parku do badań naukowych, działań edukacyjnych, turystyki i wypoczynku.

Badania naukowe

Badania były prowadzone od dawna, o czym świadczą publikacje z XIX wieku. Jednak pierwsze prace o charakterze monograficznym wykonali w latach 20-tych tego wieku Jadwiga Kaczorowska (1926- geomorfologia) i jej mąż, Roman Kobendza (1927, 1930 - roślinność). Obecnie pracują w Puszczy badacze nie tylko z wielu instytucji ośrodka warszawskiego, ale i innych, np. : Łódź, Kraków, Kielce, Siedlce, Poznań, Wrocław, Lublin. Tematy prac są rejestrowane w Dziale Nauki i Monitoringu Przyrody Parku. Tuteż są gromadzone opublikowane wyniki (lub w maszynopisach). Pracownicy Działu prowadzą również własne tematy badawcze, zgodnie z potrzebami Parku i ich specjalnością naukową; obecnie zoologiczne (zwłaszcza gryzonie, ptaki i ryś), z fitosocjologii, florystyki i hydrogeologii.

Udostępnianie Parku

Park odwiedza rocznie około miliona osób. Mają oni do dyspozycji 350 km szlaków turystycznych, 200 km Kampinoskiego Szlaku Rowerowego oraz 15 parkingów i 6 pól wypoczynkowych na obrzeżach Parku. Szlaki i obiekty obsługi turystycznej wyposażone są w liczne urządzenia i małą architekturę.

Regulamin dla zwiedzających:

• Na terenie Parku dozwolona jest tylko turystyka krajoznawcza. Służą jej znakowane szlaki turystyczne, przeznaczone dla turystyki pieszej, rowerowej, zimą także narciarskiej. Dopuszcza się turystykę konną na określonych trasach, po uzyskaniu zezwolenia Parku.
• Samochodami i motocyklami nie wolno wjeżdżać na drogi leśne i do lasu. Pojazdy należy pozostawić na wyznaczonym parkingu, lub obrzeżu parku narodowego. Bez prawa zatrzymywania dozwolony jest przejazd drogami publicznymi, oznaczonym wg przepisów Kodeksu Drogowego.
• Konieczne jest pisemne zezwolenie Dyrekcji Parku w wypadku organizowania imprez zbiorowych, rajdów, zjazdów, kuligów, przejazdów furmankami itp. Zezwolenie określa miejsce i trasy oraz terminy.
• Obozowanie w namiotach jest dopuszczalne na wyznaczonych miejscach, po uzyskaniu pisemnego zezwolenia Dyrekcji KPN, określającego liczbę namiotów i osób oraz termin nocowania.
• Psy należy prowadzić na smyczy.
• Na obszarze Parku cała przyroda podlega ochronie. Nie wolno niszczyć lub uszkadzać wydm, gleby, ani zrywać, czy uszkadzać roślin. Nie wolno płoszyć ani zabijać zwierząt, łowić ryb. Nie jest dozwolony zbiór kwiatów, owoców i nasion drzewi krzewów, płodów runa leśnego, w tym także jagód i grzybów.
• Odwiedzających Park obowiązują szczególnie przepisy przeciwpożarowe. Niedozwolone jest palenie ognisk, porzucanie butelek i opakowań szklanych, palących się i tlących przedmiotów, niedopałków papierosów. Na czas palenia papierosów należy się zatrzymać. W okresie 1.III. - 31. X. palenie tytoniu dozwolone jest tylko w wyznaczonych miejscach i na piaszczystych odcinkach dróg.
• Służba leśna KPN oraz społeczna Straż Ochrony Przyrody mają prawo do egzekwowania przepisów rezerwatowych i pożarowych, upominając i nakładając mandaty pieniężne, kierując wnioski do kolegiów ds. wykroczeń lub sądów powszechnych.
• W sprawach zezwoleń oraz skarg i wniosków należy zwracać się do Dyrekcji Kampinoskiego Parku Narodowego, 05-080 Izabelin k. Warszawy, ul. Tetmajera 27 tel. (22) 722 60 01, 722 60 21, 722 65 59 722 65 60; fax: 722 60 29, 722 60 30, 722 60 31, 721 83 91, 721 83 92, 721 83 93, 721 83 94, 721 83 95.

Edukacja:

Początki działalności edukacyjnej Parku sięgają 1964 r., gdy rozpoczęło działalność Muzeum Puszczy Kampinoskiej w Granicy. W 1974 r. zostały opracowane i wytyczone w terenie trzy ścieżki poznawcze - przyrodnicze (pierwsze w Polsce). Następnie w 1990 r. Dyrektor KPN utworzył w Granicy Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny im. Jadwigi i Romana Kobendzów, jako pierwszą tego typu jednostkę w polskich parkach narodowych. Wreszcie w 1997 r. rozpoczęło działalność Centrum Edukacji KPN w Izabelinie.

Ośrodek Dydaktyczno-Muzealny im. Jadwigii Romana Kobendzów w Granicy leży 45 km na zachód od Warszawy, w pobliżu Kampinosu. Znajduje się tam:

• Muzeum Puszczy Kampinoskiej,
• stałą wystawę informacyjną o polskich parkach narodowych,
• skansen budownictwa mazowieckiego,
• cmentarz wojenny z 1939 r.,
• ścieżkę poznawczą,
• plac zabaw dla dzieci,
• parking.

Ośrodek oferuje

• lekcje muzealne,
• pokazy filmów i przezroczy,
• zajęcia warsztatowe i szkoleniowe.

Ośrodek jest czynny przez cały tydzień z wyjątkiem poniedziałków w godz. 9ºº-16ºº, tel./fax: (22) 725 01 23.

Centrum Edukacji Kampinoskiego Parku Narodowego mieści się w gmachu Dyrekcji Parku w Izabelinie, przy ul. Tetmajera 38 i dysponuje:

• salą audiowizualną,
• salą wystaw czasowych,
• punktem informacji i sprzedaży wydawnictw,
• biblioteką z czytelnią.

W przyszłości powiększy się o:

• salę z ekspozycją stałą,
• salę konferencyjną,
• bazę noclegową.

Centrum zaprasza na:

• lekcje i wycieczki terenowe,
• gry i zabawy ekologiczne dla dzieci,
• projekcje filmów i przezroczy,
• wystawy o tematyce przyrodniczej (fotografia, grafika, malarstwo),
• szkolenia i zajęcia warsztatowe.

Czynne jest od poniedziałku do piątku w godz. 8ºº-15³º

Dzieje ochrony

Początki idei ochrony Puszczy Kampinoskiej sięgają prawie przełomu wieków XIX i XX (Sosnowski 1904). Stefan Żeromski w 1925 roku wręcz zaproponował utworzenie parku narodowego. Już wtedy badania w Puszczy prowadzili Jadwiga Kaczorowska-Kobendzina i Roman Kobendza. Ich to starania zaowocowały utworzeniem w latach 1936 i 1937 kilku rezerwatów: Zamczysko, Granica i Sieraków, a w 1940 r. Nart. Kampinoski Park Narodowy został utworzony decyzją Rady Ministrów 16 stycznia 1959 r., a rozpoczął swą działalność 1 kwietnia tegoż roku.

Historia Polski w Puszczy

Przez Puszczę Kampinoską wiedzie szlak przemarszu wojsk Jagiełły pod Grunwald - przez Brochów i w Śladowie przez Wisłę po drewnianym moście pływającym, dla zmylenia wywiadu krzyżackiego skonstruowanym w Puszczy Kozienickiej i spławionym Wisłą. Ludność puszczańska brała czynny udział w Insurekcji Kościuszkowskiej i w Powstaniu Styczniowym - zachowały się mogiły i krzyże. Najbardziej znana jest Mogiła Powstańców 1863 r. znajdująca się koło Zaborowa Leśnego. Z tego czasu zachowały się: Dąb Powstańców i Sosna Powstańców - miejsca kaźni po zasadzkach kozackich. Do dziś zachowały się w Puszczy liczne ślady przedzierania się na odsiecz oblężonej Warszawie w 1939 r. wojsk Armii Poznań i Armii Pomorze po bitwie nad Bzurą. Poległych pochowano na cmentarzach w Sochaczewie, Granicy, Kiełpinie, Laskach i in. Cmentarz Palmiry jest miejscem spoczynku największej liczby ofiar (ponad 2200 osób) hitlerowskiej eksterminacji narodu polskiego w latach 1939-1943. Na cmentarzu w Wierszach spoczywają partyzanci z czasów II wojny światowej. W tej wsi znajdował się warowny obóz Grupy Kampinos, należącej do Armii Krajowej.

Administracja Parku i ważniejsze adresy

• Dyrekcja Kampinoskiego Parku Narodowego i Centrum Edukacji, 05-080 Izabelin k. Warszawy, ul. Tetmajera 27 tel. (22) 722 60 01, 722 60 21, 722 65 59, 722 65 60(fax), 722 60 29, 722 60 30, 722 60 31, 721 83 91, 721 83 92, 721 83 93, 721 83 94, 721 83 95;
• e-mail: kampn@medianet.pl ; strona internetowa: www.medianet.pl/~kampn

Akty prawne

Rozporządzenie Rady Ministrówz 16 stycznia 1959 w sprawie utworzenia Kampinoskiego Parku Narodowego;

Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 2 marca 1959 r. w sprawie określenia granic Kampinoskiego Parku Narodowego i ograniczeń obowiązujących na jego terenie oraz w sprawie zarządzania Parkiem;

Rozporządzenie Rady Ministrów z 18 lipca 1975 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie utworzenia Kampinoskiego Parku Narodowego (z 16 stycznia 1959 r.);

Uchwała nr 139/75 Rady Ministrów z 18 lipca 1975 r. w sprawie przejęcia przez Państwo w drodze wywłaszczenia gruntów położonych w Kampinoskim Parku Narodowym;

Rozporządzenie Rady Ministrów z 25 września 1997 r. w sprawie Kampinoskiego Parku Narodowego;

Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 15 października 1997 r. w sprawie zatwierdzenia Planu Ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego;

Rozporządzenie Wojewody Warszawskiego z 29 sierpnia 1997 r. w sprawie utworzenia obszaru chronionego krajobrazu na terenie województwa warszawskiego;

Zagrożenia Parku

Zagrożenia są wielostronne, ogólne i bezpośrednie:

• Do ogólnych należy zanieczyszczenie powietrza, opadów, wód spływających z południa i wschodu ze źródeł odległych; Park na nie nie ma środków zaradczych;
• bezpośrednie zanieczyszczenia o podobnym charakterze ze źródeł lokalnych; zanieczyszczenie powietrza zostało znacznie ograniczone przez gazyfikację ogrzewania większości domów; wody niebawem też czeka oczyszczenie przez intensywną budowę inwestycji środowiskowych we wszystkich gminach Parkowych;
• ogromnym zagrożeniem było odwodnienie, nadal groźne w wypadku braku pieniędzy na wykupy; lekarstwem na deficyt wody jest także budowa wodociągów - fragmentami obserwujemy restytucję pierwotnych poziomów wód gruntowych i powierzchniowych;
• najgroźniejszym niebezpieczeństwem jest presja urbanizacyjna; mimo wystarczających narzędzi prawnych wymaga jednak od służb Parku stałej, wytężonej czujności;
• zagrożenie bezpośrednie penetracją ludzką omówione wyżej;
• niebezpieczeństwo ekspansji gatunków obcych rodzimej florze.

Źródła informacji

• Andrzejewska A. i in. 1999. Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego. Stacja Bazowa "Pożary" w Kampinoskim Parku Narodowym. Wyd. Gł. Insp. O. Środ.
• Andrzejewski R., Chudzicka E., Skibińska E., Pilipiuk I., Kowalski M. i Nowicki A. 1995. Diagnoza stanu walorów faunistycznych Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. W: Plan Ochrony KmPN. NFOŚ.
• Baraniecka M. D., Konecka-Betley K. 1987. Fluvial sediments of the Vistulianand Holocene in Warsaw Basin. Geogr. Stud. W: Evolution of the Vistula river valley during the last 15000 years. Special Issue, 4: 151-171.
• Błoński F. 1882. Przyczynek do flory jawnokwiatowej i skrytokwiatowej kilkunastu okolic kraju. Pam. Fizjograf. 13, 3:129-149.
• Ferchmin M. 1999. Charakterystyka geobotaniczna [KPN]. W: Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego. Stacja Bazowa "Pożary" w Kampinoskim Parku Narodowym. Wyd. Gł. Insp. Ochr. Środ., Warszawa.
• Głowacki Z. 1985. Notatki florystyczne z Mazowsza i Podlasia. Zesz. Nauk. WSR-P w Siedlcach, 4: 51-78.
• Kaczorowska J. 1926. Studium geograficzne Puszczy Kampinoskiej. Prz. Geogr. 6: 45-91.
• Kazimierski B. i in. 1984. Opracowanie materiału z obserwacji terenowych dotyczących wód gruntowych na obszarze Kampinoskiego Parku Narodowego z okresu 1979-84. Arch. SIiTWM w Warszawie, (masz.).
• Kazimierski B. i in. 1990. Warunki hydrogeologiczne Puszczy Kampinoskiej - w świetle obserwacji z lat 1985-90. Arch KPN, (masz.).
• Kazimierski B., Pilichowska-Kazimierska E., Sikorska-Maykowska M. 1995. Studium warunków wodnych. W: Plan Ochrony KmPN.
• Kobendza R. 1930. Stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampinoskiej. Planta Polonica II, Warszawa, s. 200.
• Kobendza R. 1934. Rzadkie gatunki okolic Warszawy. Acta Soc. Bot. Pol. 11Supl. ; 435-444.
• Kobendza J., Kobendza R. 1924. Puszcza Kampinoska jako teren Stołecznego Parku Narodowego. Ochr. Przyr. 24: 1-64.
• Kobendza J., Kobendza R. 1958. Rozwiewane wydmy Puszczy Kampinoskiej. W: Wydmy środkowej Polski Cz. I. PAN, s. 95-170.
• Lipka J. 1993. Las Bemowski [flora]. npbl.
• Łapczyński K. 1890. Z flory miejscowej. Wszechświat, 9:723-727.
• Matuszkiewicz W. 1984. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.
• Michalak J. 1978. Wpływ czynników atmosferycznych na dynamikę wód gruntowych bagiennego pasa tarasu Kampinoskiego w rejonie Bielin. Arch. Wydz. Geol. UW, (masz.).
• Michalska-Hejduk D. 1998. Stanowisko storczyka kukawki Orchis militaris L. w Kampinoskim Parku Narodowym. Chroń. Przyr. Ojcz. 54, 5: 59-60.
• Michalska-Hejduk D. 1999. Stan obecny i kierunki zmian zbiorowisk łąkowych i turzycowych Kampinoskiego Parku Narodowego. Pr. dokt. w Kat. Botaniki Uniw. Łódzk, (masz.).
• Mirek Z., Piękoś-Mirek H., Zając A., Zając M. 1995. Vascular Plants of Poland a Checklist, Polish Botanical Studies, Guidebook Series, 15: 303.
• Nowak J. 1974. Stratygrafia plejstocenu północnej części Kotliny Warszawskiej. Biul. Inst. Geol. 268: 91-160.
• Nowak J. 1974 a. Szczegółowa mapa geologiczna Polski 1:50 000. Ark. Legionowo Wyd. Geolog., Warszawa.
• Nowak K. A. 1972. Nowe stanowiska interesujących i rzadszych gatunków roślin na Nizinie Mazowieckiej. Fragm. Flor. Geobot. 18, 2:161-164.
• Nowak K. A. 1983. Flora strefy podmiejskiej Warszawy (na przykładzie b. powiatu pruszkowskiego). Mon. Botan. 64:1-312.
• Olech B. 1991. Ochrona ptaków drapieżnych w Kampinoskim Parku Narodowym, stan i wskazania. Ochr. Przyr. 49: 65-79.
• Pilichowska-Kazimierska E. 1991. Mineralizacja wód podziemnych Kampinoskiego Parku Narodowego jako wskaźnik antropopresji. W: Współczesne problemy hydrogeologii. Warszawa-Jachranka. Wyd. SGGW-AR48.
• Rostafiński J. 1872. Florae polonicae prodromus. Vehr. zool. - bot. Gesellschaft in Vien 22:81-202.
• Rostafiński J. 1886. Krytyczne zestawienie paprotników Królestwa Polskiego. Pam. Fizjogr. 6: 234-250.
• Rutkowski L. 1998. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
• Sikorska-Maykowska M. 1995. Studium warunków geologicznych. W: Plan Ochrony KPN. NFOŚ, Arch. KPN, (masz.).
• Sikorka-Maykowska M., Kazimierski B. 1989. Warunki hydrogeologiczne tarasu kampinoskiego, a potrzeby wodne siedlisk roślinnych Puszczy Kampinoskiej W: Współczesne problemy geologii Polski centralnej. Wyd. Z-d Małej Poligr.uw.
• Solon J. (red.). 1993. Roślinność rzeczywista - mapa 1:25 000. W: Plan Ochrony KmPN, npbl.
• Solon J. (red.). 1997. Ogólna charakterystyka roślinności rzeczywistej. W: Plan Ochrony Km PN, npbl.
• Sudnik-Wójcikowska D. 1998. Flora miasta Warszawy. Część III. Dokumentacja 1987-1997. Wyd. Uniw. Warszawskiego, s. 1-40.
• Traczyk T., Traczyk H. 1965. Charakterystyka fitosocjologiczna terenów badawczych Instytutu Biologii PAN w Dziekanowie Leśnym. Fragm. Flor. Geobot. 11, 4: 547-562.
• Wicik B. 1997. Cechy chemiczne krajobrazów Kampinoskiego Parku Narodowego. Prace i Studia Geograficzne XXI. WGiSR UW, Warszawa.

Łącze internetowe

• Kampinoski Park Narodowy: http://www.kampinoski-pn.gov.pl/
• Krajowy Zarząd Parków Narodowych: http://www.mos.gov.pl/kzpn/pl/kamp_pl.htm
• Kampinoski PN i Indiana Dunes National Lakeshore Sister Parks - http://www.nps.gov/indu/sisterparks.htm

Opracowanie

• dr Marek Ferchmin - Kampinoski Park Narodowy.
• mapa Parku wykonana w oparciu o materiały otrzymane od Autora.

Przypisy

Tereny parkowe w rękach prywatnych

Z tych 6.046 ha obszar 3.978 ha stanowi resztę z ok. 14,5 tys. ha przeznaczonych przez Radę Ministrów 18.07.1975 r. do wykupu, co potwierdziła decyzja kolejnej Rady Ministrów z 3. 01. 1996 r.

Rezerwat Biosfery Puszcza Kampinoska

Został zatwierdzony przez UNESCO - MaB dnia 21. I. 2000 r. zgodnie z opracowanym przez zespół pracowników KPN projektem.

Powierzchnia Rezerwatu Biosfery: łączna - 76.232,57 ha, w tym: strefa centralna: 5.675,05 ha, strefa buforowa: 31.969,49 ha i strefa przejściowa: około 38.588 ha

Obszar Rezerwatu podzielono na stref

Rezerwat

W Kampinoskim parku tak określa się obszary ochrony ścisłej, jednak nie jest to samodzielny podmiot prawny, na podobieństwo innych rezerwatów przyrody.