Informacje topograficzne

Położenie administracyjne

Woj. podkarpackie (85% obszaru), powiat jasielski, gminy: Nowy Żmigród, Osiek Jasielski, Krempna i Dębowiec i woj. małopolskie (15%), powiat gorlicki, gminy: Sękowa i Lipinki. Park od zach. graniczy z OChK Województwa Nowosądeckiego, od wsch. z OChK Beskidu Niskiego oraz Jaśliskim Parkiem Krajobrazowym.

Region fizyczno-geograficzny

Prowincja: Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem, podprowincja: Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, makroregion: Beskidy Środkowe, mezoregion: Beskid Niski.

Region geobotaniczny

Prowincja: Górska, Środokowoeuropejska, Podprowincja: Karpacka, Dział: Karpaty Zachodnie, Okręg Beskidy, Podokręg Beskid Niski.

Hipsometria

Najwyższe pasmo Parku - Magura Wątkowska, osiąga wysokości: Wątkowa 847 m n.p.m., Magura 846 m n.p.m., Kornuty 830 m n.p.m.). Deniwelacje powyżej 400 m. Najniższy punkt terenu 330 m n.p.m. w dolinie Wisłoki k. Myscowej.

Dane obiektu

Powierzchnia Parku - 19.962 ha, z tego planowane jest objęcie ochroną ścisłą ok. 10% obszaru przez utworzenie 3 rezerwatów: Magura Wątkowska (ok. 1040 ha), Kamień (ok. 350 ha) i Zimna Woda (ok. 680 ha). Wokół Parku po polskiej stronie utworzono otulię, którą wzmacniają otaczające Park obszary chronione. Kształt Parku jest zgodny z przebiegiem głównych pasm górskich (płd. - wsch. - płn. - zach.), posiada skomplikowany przebieg granic spowodowany stosunkami własnościowymi i formami użytkowania terenu. Z granic Parku wyłączony jest środkowy, bezleśny odcinek w dolinie Wisłoki i jej dopływów, w centrum którego znajduje się siedziba administracji Parku w Krempnej oraz przysiółek Huta Polańska.

Budowa geologiczna

Magurski PN znajduje się w obrębie strefy Siar, stanowiącej najbardziej zewnętrzną (brzeżną) strefę tektoniczno-facjalną płaszczowiny magurskiej. Utwory fliszowe (kreda-paleogen) budujące tę jednostkę, były osadzane w basenie magurskim, zaś później (neogen) sfałdowane, odkłute i płasko nasunięte na przedpole, tworząc płaszczowinę magurską złożoną ze stref tektoniczno-facjalnych, różniących się litologią i stylem tektoniki. Utwory w obrębie strefy Siar są więc silnie zaburzone tektonicznie: fałdy są tu często porozrywane i płasko ponasuwane na siebie, tworząc szereg łusek (skib), takich jak łuska Kosmy, łuska Ropicy Górnej, czy łuska Rychwałdu). Struktury fałdowe posiadają generalny przebieg płn. - zach. - płd. - wsch. i utworzone są tu z szeregu synklin (np. synklina Kornut), wypełnionych dolnooligoceńskimi piaskowcami magurskimi (piaskowce z Wątkowej), podścielonymi starszymi, silnie sfałdowanymi łupkami pstrymi i średnioławicowymi piaskowcami przekładanymi łupkami mułowcowymi warstw hieroglifowych (paleogen) i inoceramowych (górna kreda-paleogen). Odporne na wietrzenie piaskowce magurskie (facji glaukonitowej) budują wierzchowinowe partie pasm górskich, zaś ich wychodnie tworzą malownicze formy skałkowe, często o charakterze ostańcowym lub osuwiskowym, szczególnie licznie występujące na obszarze Magury Wątkowskiej (w tym słynny ''Diabli Kamień'' koło Folusza). Starsze, mniej odporne warstwy inoceramowe, hieroglifowe i łupki pstre często występujące w jądrach antyklin, tworzą zazwyczaj dolne, przydolinne partie grzbietów.

Pozostałe dwie jednostki tektoniczne budujące Beskid Niski (śląska i dukielska), występują na terenie Parku marginalnie. (WM, JM)

Rzeźba

Charakterystyczną cechą rzeźby Beskidu Niskiego, jest występowanie długich grzbietów, przebiegających niemal równolegle do siebie z północnego zachodu na południowy wschód. Układ pasm górskich posiada charakter rusztowy, natomiast przebieg rzek, często prostopadły do grzbietów, tworzy kratowy typ rzeźby. Szczytowe partie pasm górskich często charakteryzują się rzeźbą inwersyjną, gdyż ich wierzchowinowe partie często powstały w obrębie synklin.

Magurski PN wraz z otuliną znajduje się w źródłowym obszarze zlewni Wisłoki, która stanowi centralną oś wodną Parku na długości 25 km. Tworzy ona charakterystyczne przełomy w miejscowościach Rostajne i Myscowa.

W MPN wyróżnić można obecnie cztery główne typy rzeźby. Pierwszy z nich to góry średnie o wysokości bezwzględnej ponad 800 m n.p.m. i deniwelacjach większych niż 400 m. Są to najwyższe partie Parku tworzące masywny grzbiet Magury Wątkowskiej z najwyższym szczytem Parku Wątkową 847 m, Magurą 846 m i Kornutami 830 m n.p.m. Tutaj spotykane są najwyższe nachylenia stoków sięgające 35 stopni.

Przeważającym typem rzeźby są pogórza wysokie i góry niskie o wysokości bezwzględnej pow. 500 m n.p.m. i deniwelacjach poniżej 350 m. Należą do niej niższe partie Magury Wątkowskiej (Kolanin 707 m n.p.m., Kamień 714 m, Suchania 580m) wraz z wzniesieniami Gór Nieznajowskich (Majdan 769 m n.p.m., Dąb 677 m, Żydowska 721 m, Dąb 677 m, Cyrla 697 m, Czerteż 683 m, Baranie 728 m). Stopień nachylenia zboczy tych niewysokich garbów mieści się w przedziale 20^o-35^o.

Pogórza średnie są trzecim typem i posiadają niewielki udział w rzeźbie MPN. Tworzą je spłaszczone garby o deniwelacjach poniżej 250 m i nachyleniu nie przekraczającym 20^o. Ostatnim typem rzeźby są dna dolin o różnej szerokości, w zależności od wielkości płynących w nich cieków wodnych. W otoczeniu niewielkich strumieni są one wąskie (górny bieg Krempnej, Hucianki, Świerzówki), natomiast ciągnące się wzdłuż większych potoków (środkowy bieg Ryjaka i Wilszni) oraz Wisłoki, są szerokie i płaskie. W nich znalazły swoją lokalizację wsie łemkowskie (WM, JM)

Gleby

Wykształcone w większości ze skał fliszu karpackiego są typowe dla obszarów leśnych Karpat Zewnętrznych, tj. gliniasto-ilaste, słabo szkieletowe gleby brunatne właściwe typowe i brunatne właściwe oglejone, występujące na spłaszczonych grzbietach i w środkowych oraz dolnych częściach stoków. Bardziej strome stoki i grzbiety, wykształcone z odpornych nawietrzenie piaskowców, pokryte są utworami gliniasto-kamienistymi (gleba brunatna kwaśna właściwa). Gleby brunatne pokrywają ponad 90% obszaru Parku. Silnie uwilgotnione dna potoków (zwłaszcza szerszych dolin), obszary źródliskowe, a także załamania stoków charakteryzują się występowaniem gleb gruntowo-glejowych. Doliny rzeczne, wyścielone osadami aluwialnymi, pokryte są madami rzecznymi, glebami gliniasto-pylastymi, często występującymi na warstwach piasku i żwiru. Najrzadszym typem gleb są gleby bagienne i g. torfowisk niskich oraz inicjalne (litosole i regosole). Pierwsze wykształcają się w lokalnych nieckach bezodpływowych, drugie zaś w obrębie grzbietów skalnych oraz na stromych stokach pokrytych rumoszem. Ich udział wynosi kilka procent.

Wody powierzchniowe

Obszar Parku leży w obrębie zlewni górnej Wisłoki, która przepływa przez jego środek. Źródliska rzeki znajdują się poza granicami Parku i sięgają głównego wododziału karpackiego na pd. od miejscowości Radocyna; obszar źródłowy tworzą potoki wypływające spod Beskidu (G. Wilusia, 689 m) i Dębiego Wierchu (664 m). Większe potoki zasilające Wisłokę to Wilsznia, Krempna, Ryjak, Zawoja, Świerzówka, Ryj i Kłopotnica. Maksymalne przepływy notowane są w okresie topnienia śniegu, tj. w marcu i kwietniu, minimalne we wrześniu i październiku. Na Wisłoce w Krempnej zbudowany jest niewielki zbiornik retencyjny.

Pod względem krajoznawczym do najciekawszych należą przełomowe odcinki Wisłoki od Nieznajowej do Rozstajnego, gdzie przepływa między Uhercem (706 m n.p.m.) a Feszówką (654 m) oraz od Ostrysznego do Myscowej między zboczami Kamienia (714 m n.p.m.)a Suchanią (580 m).

Klimat

Strefa umiarkowana, klimat przejściowy. Park należy do Regionu Karpackiego (G_K). Dominuje piętro umiarkowanie chłodne.

Okres wegetacyjny stosunkowo krótki, wynoszący ok. 204 dni w roku. Średnia temperatura wieloletnia nie przekracza 6^oC, natomiast średni opad roczny mieści się w granicach 800-900 mm. Maksimum opadów przypada na lipiec. Charakterystyczną cechą klimatu Beskidu Niskiego są wiejące w okresie jesienno-zimowym silne wiatry z południa zwane dukielskimi lub rymanowskimi.

Ekosystemy

Szata roślinna Parku obejmuje przede wszystkim naturalne klimaksowe zbiorowiska leśne piętra pogórza i regla dolnego oraz wtórną, półnaturalną roślinność nieleśną (łąki, pastwiska i wrzosowiska) wykształconą w wyniku działalności rolnej i kośno-pasterskiej człowieka. Niewielki udział posiada także antropogeniczna roślinność ruderalna, rozwijająca się na siedliskach całkowicie sztucznych, powstałych i utrzymujących się wyłącznie dzięki stałej ingerencji człowieka i składająca się w większości z gatunków obcych naszej florze, świadomie wprowadzonych bądź też nieświadomie zawleczonych.

Od czasów powojennych (II wojna św.) szata roślinna Parku ulega procesowi naturalizacji w związku z przymusowym wysiedleniem ludności łemkowskiej w ramach tzw. Akcji Wisła. Dawne obszary upraw rolnych i tereny wypasowe, zajmujące dna dolin (głównie wyższe terasy rzek i potoków oraz przyległe stoki) ulegają powolnemu zarastaniu przez drzewa i krzewy, podobnie jak i śródleśne polany w najwyższych partiach zboczy i wierzchowin, użytkowane niegdyś jako pastwiska.

Zbiorowiska naturalne

Leśne

Spośród naturalnych zbiorowisk leśnych na pierwsze miejsce wysuwa się żyzna buczyna karpacka, budująca regiel dolny oraz liściasty las mieszny - grąd, który dominował niegdyś w piętrze pogórza (sięgającym w Beskidzie Niskim do 530 m n.p.m.); obecnie spotykany jedynie w niewielkich płatach. Podobny los spotkał łęg podgórski Carici remotae-Fraxinetum, typowy dla dolin rzecznych pogórza. Najlepiej zachowane płaty buczyny karpackiej przetrwały w najwyższych partiach pasm górskich Beskidu Niskiego, tj. na Magurze Małastowskiej i Magurze Wątkowskiej z Kornutami.

Do najciekawszych zbiorowisk leśnych zaliczyć należy lasy jaworowe: jaworzynę karpacką Sorbo-Aceretum oraz jaworzynę górską Lunario-Aceretum z udziałem miesięcznicy trwałej Lunaria rediviva i rzadziej - języcznika zwyczajnego Phyllitis scolopendrium rzadko występujące na stromych, skalistych obrywach Kamienia i Suchani w przełomie Wisłoki.

Nad potokami występują silnie przekształcone przez gospodarkę leśną i pasterstwo olszynka bagienna Caltho-Alnetum i nadrzeczna olszynka górska Alnetum incanae.

Do naturalnych, lecz również silnie przekształconych długoletnim gospodarczym użytkowaniem należą dolnoreglowe, mezotroficzne jedliny z udziałem jeżyny gruczołowatej Rubus hirtus, jak również występujące na dawnych gruntach porolnych różne stadia regeneracyjne (sukcesja wtórna) lasów liściastych (zarówno grądów jak i buczyn) w postaci zarośli i lasków z olszą szarą Alnus incana. Natomiast zdecydowanie do antropogenicznych należy zaliczyć lasy mieszane (często z dużym udziałem sosny, modrzewia, brzozy, jawora, olszy szarej i czarnej, czereśni, buka i jesiona) oraz szpilkowe (monokultury modrzewia lub sosny), pochodzące z nasadzeń.

Lasy i młodniki powstałe z nasadzeń lub z samosiewu na dawnych gruntach porolnych zajmują około 1/4 powierzchni leśnej Parku.

Nieleśne

Na specjalną uwagę zasługuje zespół młaki niskoturzycowej Valeriano-Caricetum flavae z wełnianką szerokolistną Eriophorum latifolium, zajmujący niewielkie powierzchnie, ale bogaty w gatunki storczykowate (kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis kruszczyk błotny Epipactis palustris i b. rzadka kukułka krwista Dactylorhiza incarnata), a także rzadkie gatunki mchów, np. Dicranum bonjeanii, (gatunek narażony na wyginięcie).

Do grupy ginących należy także pospolite w wyższych pasmach karpackich, natomiast rzadkie w Beskidzie Niskim zbiorowisko wrześni Myricaria germanica i wierzby purpurowej Salix purpurea wykształcające się na żwirowiskach nadrzecznych Wisłoki (Rozstajne).

Zbiorowiska antropogeniczne

Półnaturalne

Do najcenniejszych zbiorowisk półnaturalnych należy mezofilna łąka mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum, bogate w gatunki płaty murawy kserotermicznej Carlino-Dianthetum deltoidis z goryczuszką owłosioną Gentianella ciliata, goździkiem kropkowanym i zimowitem jesiennym Colchicum autumnale oraz wilgotna łąka ostrożeniowa Cirsietum rivularis caricetosum hartmanii z panującą turzycą Hartmana i ostrożeniem łąkowym; dwa ostatnie zbiorowiska roślinne znane są dotychczas tylko z Magurskiego PN.

Związana z tradycyjną gospodarką pasterską (wypas owiec i koszarzenie) łąka mieczykowo-mietlicowa Gladiolo-Agrostietum jest typowa dla wyższych położeń w Karpatach Zachodnich (np. Tatry, Gorce). W związku ze zmianą sposobu użytkowania polan reglowych (zaniechanie wypasu owiec) w Karpatach Polskich w ostatnich dziesięcioleciach, to bogate w gatunki zbiorowisko łąkowe ulega stopniowej degradacji i wymaga specjalnych zabiegów ochrony czynnej.

Ruderalne

Z tej grupy najbardziej interesujące jest ruderalne zbiorowisko chabra miękkowłosego Centaureetum mollis, opisane po raz pierwszy z obszaru MPN. Występuje tutaj powszechnie na cmentarzach, przy kapliczkach, krzyżach przydrożnych i na ruinach dawnych domostw. Głównym składnikiem zbiorowiska jest chaber miękkowłosy Centaurea mollis, wschodniokarpacki gatunek wysokogórski, znajdywany w Polsce na stanowiskach naturalnych na wysokich połoninach w Bieszczadach. W Beskidzie Niskim sadzony był często przez ludność łemkowską jako roślina ozdobna i przetrwał do dzisiaj jako świadek jej bytności na tym obszarze (patrz Operacja"Wisła").

W Parku znajduje się niewielki areał upraw, stąd antropogeniczne zbiorowiska chwastów polnych (tzw. zbiorowiska segetalne) reprezentowane są nielicznie. Nieco większy udział posiadają zbiorowiska typowo ruderalne, występujące w obszarach zurbanizowanych.

Flora

Flora roślin naczyniowych MPN odzwierciedla położenie obszaru na styku dwóch wielkich krain (działów) geobotanicznych, tj. Karpat Wschodnich i Karpat Zachodnich. Przenikają się tutaj typowe dla tych obszarów gatunki wchodnio - i zachodniokarpackie, podkreślając przejściowy charakter całego Beskidu Niskiego. Do najważniejszych roślin wschodniokarpackich, znajdywanych na terenie Parku należą lulecznica kraińska Scopolia carniolica, cebulica dwulistna Scilla bifolia, sałatnica leśna Aposeris foetida, i żywokost sercowaty Symphytum cordatum. W otulinie parku w Jaśliskim Parku Krajobrazowym i na Górze Cergowej k. Dukli można spotkać tojada wschodniokarpackiego Aconitum lasiocarpum subsp. kotulae, gdzie osiąga swoją północno-zachodnią granicę występowania. Do gatunków zachodniokarpackich należą: przytulia okrągłolistna Galium rotundifolium i ciemiężyca zielona Veratrum lobelianum .

Tutaj także osiąga swój wschodni kres karpackiego zasięgu tojad dzióbaty Aconitum variegatum, występujący w Europie Zachodniej, w tym także w całych Karpatach Zachodnich.

Cechą charakterystyczną Beskidu Niskiego jest tzw. dysjunkcja śródkarpacka, tzn. przerwa zasięgowa wielu gatunków wysokogórskich (alpejskich i subalpejskich), wynikająca ze znacznego obniżenia terenu. Przypuszcza się, że dysjunkcja śródkarpacka dotyczyła pierwotnie także świerka Picea abies, a jego współczesne stanowiska w Beskidzie Niskim (w tym w MPN) pochodzą ze sztucznych nasadzeń.

Do ciekawszych gatunków roślin leśnych Magurskiego PN należą: podrzeń żebrowiec Blechnum spicant, języcznik zwyczajny Phyllitis scolopendrium , tojady Aconitum (t. dzióbaty A. variegatum i t. mołdawski A. moldavicum ), gnieźnik leśny Neottia nidus-avis i pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladonna, a spośród krzewów, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum i kłokoczka południowa Staphylea pinnata.

Ten ostatni gatunek jest przedstawicielem flory południowych obszarów Europy i obrazuje zjawisko holoceńskiej migracji elementów ciepłolubnych na północną, chłodniejszą stronę Karpat poprzez niewysokie przełęcze Beskidu Niskiego.

W lasach na uwagę zasługuje flora śluzowców związana z butwiejącym drewnem i ściółką leśną, w tym dwa niezmiernie rzadkie gatunki Arcyria incarnata, Physarum lividum.

Równie interesująca jest flora łąk i muraw ciepłolubnych z rzadkim goździkiem kosmatym Dianthus armeria, podkolanem białym Platanthera bifolia i pierwiosnkiem lekarskim Primula veris oraz flora żyznych, wypasanych i koszonych łąk z zimowitem jesiennym Colchicum autumnale i mieczykiem dachówkowatym Gladiolus imbricatus.

Do bardzo rzadkich należą gatunki podmokłych łąk (młak), przede wszystkim storczyków (np. kukułka krwista Dactylorhiza incarnata) i bagien, np. rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, na których również występuje rzadki wątrobowiec Marchantia aquatica.

Głębokie i zacienione dna dolin rzecznych w Parku są biotopem licznych gatunków, z których najcenniejsze to pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris i skrzyp olbrzymi Equisetum telamateia

Tutaj, na spryskiwanych przez wodę progach skalnych i skałkach żyją również ciekawe wątrobowce, jak np. Bazzania triloba czy Cephalozia lammersiana.

Gatunki górskie we florze roślin naczyniowych MPN stanowią ok. 10%, co jest wartością typową dla niewysokich pasm beskidzkich. Do najważniejszych należą dwa ziołoroślowe gatunki subalpejskie: omieg górski Doronicum austriacum i modrzyk alpejski Cicerbita alpina, występujące na Magurze Wątkowskiej i w paśmie granicznym. W tej grupie znajdują się także gatunki chronione, np. parzydło leśne Aruncus sylvestris czy częściowo chroniona goryczka trojeściowa Gentiana asclepiadea .

Wśród mchów gatunki górskie stanowią 26% (42 gat.), natomiast związane z klimatem oceanicznym 10% (16 gat.), w tym zagrożonyw skali kraju Hygroamblystegium fluviatile. Największy udział gatunków górskich stwierdzono wśród wątrobowców - 49%.

Grzyby wielkoowocnikowe, będące liczną grupą reliktową puszczy karpackiej, stanowią (obok śluzowców) jeden z najbardziej zagrożonych składników flory Parku. Większość z nich należy do tzw. grzybów mikoryzowych, których stopniowy zanik notowany jest we wszystkichu przemysłowionych krajach Europy. Około 1/4 flory tej grupy organizmów w MPN znajduje się na czerwonej liście gatunków rzadkich i ginących. Do najrzadszych należą gwiazdosz frędzelkowaty Geastrum fimbriatum, strocznica sosnowa Leucogryphana pinastri, pomarańczowiec błyszczący Pycnoporellus fulgens i szkieletnica różowawa Skeletocutis subcarinata. Spośród gatunków chronionych wymienić można soplówkę bukową Hericium coraloides i jodłową H. flagellum, purchawicę olbrzymią Langermannia gigantea, smardza wyniosłego i kulistogłowego Morchella elata i M. esculenta, sromotnika bezwstydnego Phallus impudicus i podgrzybka pasożytniczego Xerocomus parasiticus i in. Najbardziej interesująca jest gmatwica blaszkowa Daedaleopsis tricolor, dotychczas z Karpat podawana tylko z Bieszczadów.

Na osobną wzmiankę zasługuje zjawisko rozprzestrzeniania się na terenie Parku nowo przybyłych roślin obcego pochodzenia, czyli kenofitów. Spośród nich wymienić należy barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnovskii, niecierpka drobnokwiatowego Impatiens parviflora czy nawłoć późną Solidago serotina. Stwarzają one często zagrożenie dla gatunków rodzimych, wypierając je z ich naturalnych siedlisk. 

Rośliny chronione Magurskiego Parku Narodowego.

Fauna

Ma w znacznym stopniu zachowany charakter puszczy karpackiej, z obecnością licznych gatunków kręgowców, które tutaj znalazły ostoję w przekształconym przez człowieka krajobrazie górsko-leśnym Europy Środkowej. Należą tu przede wszystkim lokalne populacje niedźwiedzia brunatnego Ursus arctos, rysia Lynx lynx, żbika Felixs ilvestris i wilka Canis lupus .

Wymienione zwierzęta należą na ogół do gatunków rzadkich. Bardzo często spotkać można jelenia karpackiego Cervus elaphusmontanus i sarnę Capreolus capreolus, oraz rzadziej dzika Sus scrofa.

Nad potokami występuje wydra Lutra lutra oraz bóbr europejski Castor fiber, wprowadzony na te tereny pod koniec lat 80.

Z ptaków należy odnotować przede wszystkim obecność drapieżników: orlika krzykliwego Aquilla pomarina (w herbie Parku) i nader częstego myszołowa zwyczajnego Buteo buteo, związanych z terenami otwartymi. Stosunkowo częsty jest trzmielojad Pernis apivorus.

Z drapieżników nocnych szczególnie liczny jest w tej części Beskidu puszczyk uralski Strix uralensis , zasiedlający leśne biotopy Parku. Do rzadko spotykanych należy zaliczyć puchacza Bubo bubo oraz orła przedniego Aquila chrysaetos - bardzo rzadkiego w skali kraju.

Z innych gatunków ptaków wymienić należy bociana czarnego Ciconia nigra, orzechówkę Nucifraga caryocatacates, dzięcioła trójpalczastego Picoides tridactylus i derkacza Crex crex.

Dość bogata, jak na pasmo karpackie, jest fauna płazów i gadów. Często spotkać można tu takie gatunki jak salamandrę plamistą Salamandra salamandra, traszkę górską Triturus alpestris i endemiczną traszkę karpacką T. montandoni, kumaka górskiego Bombina variegata, padalca Anguis fragilis, żmiję zygzakowatą Vipera bereus, rzadziej gniewosza Coronella austriaca.

Fauna bezkręgowców, chociaż w dalszym ciągu słabo poznana, wykazuje szereg rzadkich i interesujących gatunków. Należą tu motyle: niepylak mnemozyna Parnassius mnemozyne i paź żeglarz Iphiclides podalirius , a z chrząszczy np. nadobnica alpejska Rosalia alpina i jelonek rogacz Lucanus cervus.

Niektóre ryjkowce (np. Apion gracilipes, Polydrusus flavipes) należą do gatunków ciepłolubnych pochodzenia południowego, i podobnie jak niektóre gatunki flory, wskazują na holoceńską migrację elementów ciepłolubnych z południa na północne stoki Karpat wzdłuż niewysokich przełęczy Beskidu Niskiego.

Zwierzęta chronione Magurskiego Parku Narodowego.

Krajobraz i kultura

Krajobraz Parku tworzą niewysokie, porośnięte lasem pasma górskie o przebiegu SE-NW, poprzedzielane dolinami potoków, w których wyraźnie widoczne są ślady łemkowskiej gospodarki rolno-pasterskiej. Przed drugą wojną światową lasy zajmowały o wiele mniejszą, niż obecnie, powierzchnię, a w krajobrazie dominowały pola, łąki i pastwiska. Obecnie antropogeniczne zbiorowiska nieleśne podlegają procesom sukcesji wtórnej. Łąki w dolinach rzek zarastają krzewami, zwłaszcza leszczyną Corylus avellana, jałowcem Juniperus communis i tarniną Prunusspinosa. W późniejszych etapach pojawiają się drzewa: brzoza brodawkowata Betula pendula i buk Fagus sylvatica. Na zboczach o łagodnym spadku często spotyka się ślady dawnych miedz i kopców z kamieni usuwanych z pól. Znajdują się one wśród zarośli sosnowo-jałowcowych (na zboczach południowo-zachodnich) z charakterystyczną postacią sosny wdziarowej o powyginanych konarach i połamanych wierzchołkach. Zbocza północno-wschodnie porośnięte są zaroślami wierzby iwy Salixcaprea. Na niżej położonych stokach rozwijają się wtórne laski olszynowe z olszą szarą Alnus incana. Na wierzchowinach stare pastwiska, które wskutek intensywnego wypasu przybierały postać psiar, obecnie zarośnięte są jałowcem i maliną Rubus idaeus, które tworzą miejscami zwarte zarośla, a niekiedy brzozą szarą Salix cinerea i karłowatymi formami sosny.

Najstarszym śladem kultury materialnej tej części Beskidu Niskiego (tuż poza granicami Parku) są pozostałości okazałego grodziska z IX-X w. na górze Walik w Brzezowej u stóp Magury Wątkowskiej. Ściśle z kulturą Łemków związane są cerkwie, z których nieliczne dotrwały do naszych czasów. Otoczone wieńcem starych drzew stanowią malowniczy element krajobrazu. W obrębie Parku (łącznie z okolicą Krempnej) do najstarszych należą w Hyrowej (1780 r.), Myscowej (1796 r.), Krempnej (XVII-XVIII w., obecnie kościół), Kotani (1782 r.), Świątkowej Małej (1762 r.) i Świątkowej Wielkiej (1757 r.). Dużą wartość historyczną posiadają również cmentarze, zarówno łemkowskie, jak i wojskowe z czasów pierwszej wojny światowej (operacja gorlicka 2-9 V 1915 r.). Nad resztkami cmentarzy łemkowskich można się zadumać w Parku i otulinie: w Polanach, Hyrowie, Myscowej, Świątkowej Małej i Wielkiej, Nieznajowej, a cmentarze wojenne odwiedzić w Krempnej, Grabiu, Ożennej, Długiem, Czarnem, Lipnej i Radocynie.

W Grabiu w 1769/1770 r. obozował oddział konfederatów barskich pod wodzą Kazimierza Pułaskiego, gdzie stoczył przegraną potyczkę z Rosjanami.

Na przełomie lat 1914/1915 Beskid Niski stał się areną walk I wojny światowej. 2 maja 1915 rozpoczęła się "Operacja Gorlicka" w wyniku której wojska rosyjskie zostały odrzucone przez połączone siły Austro-Węgier i Prus za linię Sanu. Na tym obszarze zginęło wówczas ok. 20 tys. żołnierzy, którzy zostali pochowani na cmentarzach wojennych, z których szereg znajduje się w obszarze Parku.

Nieopodal Parku w rejonie Iwli i Głojsców rozegrała się w czasie II wojny światowej bitwa pomiędzy wojskami sowieckimi i niemieckimi o drogę Dukla - Żmigród. Kotlinę pomiędzy tymi miejscowościami nazwano "Doliną Śmierci". Był to krwawy epizod boju o Przełęcz Dukielską, ważny strategicznie punkt obrony Niemców. 20 września 1944 Rosjanie zdobyli Duklę i walki przeniosły się na pd. stronę Karpat. Ich ślady w postaci okopów, fragmentów uzbrojenia, niewypałów i niewybuchów można napotkać w terenie do dzisiaj.

Otulina Parku

Park otacza od strony wschodniej i północnej OChK Beskidy Niskie. W okolicy Mrukowej na wzgórzu Polski Zamek (581 m) i Ruski Zamek (550 m) między Pielgrzymką a Mrukową znajdują się interesujące zgrupowanie skałek wychodni grubych ławic zlepieńcowo-piaskowcowych należących do kompleksu piaskowców magurskich. Rezerwat przyrody ożywionej Cisy w Nowej Wsi na stokach Cergowej Góry k. Dukli chroni naturalne stanowisko cisa Taxus baccata, natomiast rezerwat Modrzyna koło wsi Barwinek (na terenie Jaśliskiego Parku Krajobrazowego) jedyne naturalne w Karpatach polskich stanowisko modrzewia polskiego Larix polonica.

Zadania i cele Parku

Cele ogólne utworzenia

Zachowanie i badanie typowych dla Beskidu Niskiego ekosystemów naturalnych i półnaturalnych oraz krajobrazu kulturowego i zabytków kultury materialnej Łemków. Udostępnienie tych walorów dla zwiedzania i poznawania przyrody i kultury tego obszaru.

Zadania ochrony

W strefach ochrony ścisłej utrzymanie braku jakiejkolwiek ingerencji człowieka dla zachowania naturalnych procesów przyrodniczych. Na terenach objętych ochroną częściową wprowadzenie zasad ochrony czynnej dla utrzymania składu gatunkowego i zależności biotycznych i abiotycznych typowych dla półnaturalnych ekosystemów łąkowych, których trwanie uzależnione jest od stałej ingerencji człowieka (wypas, koszenie, koszarzenie lub w zamian umiarkowane nawożenie). Dla zachowania wrażliwych na zmiany siedliskowe występujących w Parku gatunków roślin chronionych podjęcie monitoringu populacyjnego.

Inne zadania

• Odtworzenie i zachowanie śladów kultury Łemków.
• Współpraca z samorządami lokalnymi.

Udostępnianie Parku

Ograniczenia określa art. 23a ustawy o ochronie przyrody (przed nowelizacją art. 37), zapisy planu ochrony oraz Regulamin Parku.

Ścieżki dydaktyczne

W fazie projektowania.

Trasy zwiedzania

Z wielu możliwości można zaproponować szlaki:

• Bartne - Magura Wątkowska - Rezerwat Kornuty - Świerzowa - Kolanin - Kamień - Kąty

Szlak dla zaawansowanych turystów przez leśne ostępy Magury Wątkowskiej.

Początkowo szlakiem zielonym z Bartnego (stacja PKS z Gorlic) do podnóży G. Mareszka (801 m), gdzie przecina czerwony Główny Szlaki Beskidzki (Ustronie Śląskie - Wołosate). Dalej szlakiem czerwonym obok bacówki PTTK w Bartnem i wododziałem potoków Bartnianka i Świerzówka na przełęcz pomiędzy Magurą (842) i Kornutami. Najlepiej zachowane fragmenty buczyny karpackiej. Stąd szlak gwałtownie skręca na wschód i drogą leśną między schodzi przez Świerzową (804 m), przełęczą między G. Ostryś (635) i Kolaninem (707 m) przecinając, a czasem biegnąc wzdłuż dróg łączących Świątkową z Desznicą i Krempną z Kątami. W ostatnim odcinku na terenie Parku szlak mija G. Kamień (714 m) (teren ochrony ścisłej), skąd jej południowymi stokami, równolegle do Doliny Hałbowskiej, zmierza doKątów (PKS z Jasła). Czas przejścia na terenie Parku i otuliny ok. 9,5 godz.

• Ożenna - Huta Polańska - Baranie - Zimny Wierch - Las Dybowanka - Barwinek

Szlak dla turystów zaawansowanych prowadzący w większej części pasmem granicznym, skąd rozlegle widoki na Wyżynę Ondawską.

Niebieski Szlak Graniczny (Grybów - Ustrzyki Dolne) rozpoczyna swoją trasę na terenie Parkuza Ożenną (PKS do Wyszowatki z Nowego Żmigrodu), gdzie przekracza G. Sacharyny i przez Pomiarki doliną potoku dochodzi do Huty Polańskiej (prywatne schronisko). Tutaj gwałtownie zmienia swój bieg i zaczyna się wspinać, początkowo malowniczymi łąkami, później lasem, wzdłuż potoku Hucianka do granicy państwowej. Mija G. Czerszla, źródliskowy obszar potoku Baranie, G. Baranie z wieżą triangulacyjną i dalej, koło koty 165, opuszcza teren Parku kierując się przez zbocza Zimnego Wierchu i Las Dylowanka do Barwinka (schronisko PTSM, stacja PKS). Czas przejścia ok. 8 godzin.

• Folusz - Rezerwat Kornuty - Magura Wątkowska - Ścieżka Pierwszego Dnia - Diabli Kamień - Folusz i Folusz - wodospady na Górze Kosińskiej

Szlak obejmujący najwyższe partie Magury Wątkowskiej z buczyną karpacką.

Początkowo żółtym szlakiem drogą leśną z Folusza (stacja PKS, schronisko PTSM) wzdłuż potoku Kłopotnica, później ścieżką leśną, przecinając stokówkę, na główny grzbiet Magury Wątkowskiej. Opuszczamy szlak żółty i skręcamy w lewo wzdłuż grzbietu szlakiem zielonym. Po ok. 30 min. wędrówki grzbietem dochodzimy do kulminacji (Wątkowa 847 m) i dalej do skrzyżowania ze szlakiem czerwonym. Przez ok. 10 minut idziemy wspólną trasą dwóch szlaków, aby wreszcie opuścić szlak czerwony i dalej podążąć w dół za szlakiem zielonym. Dochodzimy do stokówki i korzystamy z niej ok. 150 m i dalej w prawo trawersujemy zbocze dochodząc do drogi leśnej (Ścieżki Pierwszego Dnia). Po godzinie marszu dochodzimy do szlaku czarnego, który prowadzi nas do rezerwatu przyrody nieożywionej Diabli Kamień, gdzie podziwiamy wychodnie piaskowca magurskiego. Szlak kończy się w Foluszu. Czas przejścia ok. 5 godzin.

Z Folusza za zielonymi znakami można podejść do nieczęsto spotykanego w Karpatach fliszowych wodospadowego odcinka potoku Kłopotnica w obrębie stromo ustawionych warstw skalnych na drodze w Kierunku Huty Pielgrzymskiej. Czas przejścia ok. 45 min.

Informacje użytkowe Dojazd do M. P. N. autobusami PKS z Gorlic do Bartnego. Z Jasła do Krempnej, Polan, Rozstajnego, Świątkowej Małej i Wielkiej, Wyszowatki Grabiu i Myscowej, z Krosna lub Dukli do Krempnej i Olchowca; z Nowego Żmigrodu do Krempnej, Ożennej, Myscowej i Żydowskiego. Pojazdami prywatnymi do Nowego Żmigrodu i Krempnej, a stąd drogami lokalnymi do Polan, Olchowca, Huty Polańskiej, Żydowskiego, Świątkowej Małej i Wielkiej, Rozstajnego, Grabu i Ożennej.

Noclegi: Bartne - Bacówka PTTK; Dukla - Dom Wycieczkowy PTTK; ul. Rynek 25; Huta Polańska- gospodarstwo agroturystyczne Maciej Murawski; Krempna - Dom Letniskowy Gorczyca, Pluta Maria; Dom Letniskowy, Tworek Artur; Dom Letniskowy, Wróbel Edward; Towarzystwo Rekreacyjno-Wypoczynkowe S. C. Sochacki Wiesław; Radocyna - Hotel Leśnictwa; Świątkowa Wielka - gospodarstwo agroturystyczne Grażyna i Jan Gracoń; Schroniska PTSM (czynne w lipcu i sierpniu).

Historia Parku

Jeden z najmłodszych parków narodowych w Polsce, utworzony 1 stycznia 1995 r. Do tego czasu największy mezoregion Karpat Polskich - Beskid Niski, nie posiadał obszaru chronionego o najwyższym priorytecie. Jego utworzenie wypełniło lukę, jaka istniała pomiędzy Bieszczadzkim PN a Pienińskim PN i Gorczańskim PN. Koncepcja utworzenia Parku powstała w ramach programu ochrony krajobrazu Polski. Popierały ją Komitet Ochrony Przyrody i Jej Zasobów PAN, Polskie Towarzystwo Leśne oraz Zakład Ochrony Przyrody PAN w Krakowie. Szczegółowy projekt Parku opracowali prof. Stefan Michalik (ZOP PAN) i mgr inż. Jan Szafrański (wówczas reprezentujący Wydział Ochrony Środowiska i Gosp. Wodnej Urzędu Wojewódzkiego w Krośnie), obecny dyrektor Magurskiego Parku Narodowego.

Administracja Parku

• Dyrekcja Magurskiego Parku Narodowego, 38-232 Krempna 59, tel. /fax (13)4414002, (13) 4414099, 090395197,
• e-mail: magurskipn@pro.onet.pl
• Ośrodek Informacji Turystycznej MPN: 38-230 Nowy Żmigród, ul. Mickiewicza 13, tel. (13) 4415606.

Akty prawne regulujące funkcjonowanie Parku

• Rozporz. Rady Ministrów z 24.11.1994r. z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1995 r. (Dz. U. Nr 126 z 1994 r., poz. 618).

Zagrożenia Parku

Wynikają z zagrożeń biotopów najrzadszych i ginących gatunków roślin naczyniowych i niższych oraz grzybów. Należą do nich: niekontrolowany ruch turystyczny, zwłaszcza w obrębie wychodni skalnych, powodujący niszczenie zbiorowisk mszystych; pozyskiwanie martwego drewna i wydeptywanie ściółki i runa leśnego (zagrożenie dla śluzowców); zbiór owocników grzybów jadalnych. Odrębne zagrożenie stwarzają rośliny inwazyjne obcego pochodzenia, zasiedlające naturalne i wpółnaturalne zbiorowiska roślinne i stwarzające zagrożenie dla rodzimej flory, np. barszcz Sosnowskiego Heracleum sosnovskii, rdestowiec ostrokończysty Reynoutria japonica, nawłoć późna Solidago serotina czy niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora. Innym typem zagrożenia jest zarastanie (sukcesja wtórna) półnaturalnych zbiorowisk łąk i muraw krzewami i drzewami, co powoduje zanik roślinności łąkowej, decydującej o różnorodności florystycznej Parku.

Literatura przedmiotu

• Alexandrowicz Z. (red.). 1989. Ochrona przyrody i krajobrazu Karpat Polskich. Studia Naturae, ser. B, 33.
• Grzesik W., Traczyk T. 1992. Beskid Niski. Przewodnik krajoznawczy. Wyd. St. Kryciński, Warszawa.
• Hanas P. 2001. Magurski Park Narodowy. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
• Michalik S. (red.). 1987. System ochrony przyrody i krajobrazu województwa krośnieńskiego. Studia Naturae, ser. B, 32.
• Michalik S. 1981. Beskid Niski. Przyroda Polska, 10: 18-20.
• Michalik S. 1995. Magurski Park Narodowy. Chroń. Przyr. Ojcz. 1: 19-37.

Łącze internetowe

• Magurski Park Narodowy: http://www.magurskipn.pl/
• Krajowy Zarząd Parków Narodowych: http://www.mos.gov.pl/kzpn/pl/magu_pl.htm

Opracowanie

dr Józef Mitka - Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie